De Gids. Jaargang 163

[p. 69]

Kees Bokweide
Van de leesplank
Terentia

Enige tijd geleden kreeg ik een merkwaardig boek in handen. Op het eerste gezicht leek het te gaan om een Engelse vertaling van dagboekfragmenten en brieven van Jo Bongers, de vrouw van Theo van Gogh, de broer van Vincent. Jo's expliciete fantasieën over haar huwelijksnacht deden me echter twijfelen aan de echtheid van de teksten. En toen ik las dat Theo de waarde van het traditionele Nederlandse gezin koste wat het koste intact wilde laten, zelfs als dat zou betekenen dat hij zijn schoonvaders personificatie van Sinterklaas zou moeten tolereren, ging ik onmiddellijk op zoek naar een verklaring. Die vond ik, achter in het boek. Johanna bleek uit louter verzinsels te bestaan. Claire Cooperstein, de schrijfster, geeft de voorkeur aan het woord ‘faction’. Er bestaat weliswaar een dagboek van Jo van Gogh-Bongers, maar Cooperstein heeft dat nooit gelezen. De familie Van Gogh, zegt ze, staat inzage niet toe. Cooperstein liet zich echter niet uit het veld slaan. Aan de hand van de documenten die ze wel te zien kreeg, schreef ze een boek dat niet alleen haar bewondering voor Jo Bongers moest weergeven, maar dat ook de Noord-Amerikaanse lezers over Nederlandse zeden en gewoonten tijdens het vorige fin de siècle moest informeren. Het resultaat is ronduit lachwekkend. Alles wat maar enigzins naar typisch Nederlandse gebruiken riekt, wordt uitgebreid en nadrukkelijk vermeld, alsof alle Nederlanders zichzelf niet alleen voortdurend aan een nationaal zelfonderzoek onderwerpen, maar over hun eigen zeden en gewoonten ook nog eens uitgebreid in hun dagboeken berichten.

Johanna zou als afschrikwekkend voorbeeld moeten dienen voor alle schrijvers van historische romans. Het is niet zozeer dat Coopersteins boek hinderlijke anachronismen bevat, want daarvan heb ik er merkwaardig genoeg maar een paar kunnen ontdekken. Mijn kritiek geldt vooral Coopersteins onvermogen in de huid van haar historische personages te kruipen. Cooperstein is en blijft een Amerikaanse die vanuit haar eigen achtergrond het leven van een negentiende-eeuwse Nederlandse vrouw probeert te beschrijven. Ze doet weliswaar al het mogelijke om Jo Bongers zo Nederlands mogelijk te laten lijken, maar juist daarin ligt het probleem: je ziet haar zo overduidelijk haar best doen om een Nederlandse wereld te creëren. Niets heeft ze nagelaten om haar boek zo authentiek mogelijk te laten lijken. Daartoe heeft ze vooral de Nederlandse club in haar woonplaats geraadpleegd. Het resultaat is dat die nobele vereniging als een geheime sponsor door iedere bladzij spookt: als Jo geen bollen plant, treft ze wel voorbereidingen voor Sint Nicolaas of bereidt ze een voedzame, traditionele Nederlandse maaltijd.

Nu heeft Cooperstein de pech door Nederlandse lezers op haar vingers getikt te kunnen worden. Wie zich op een personage uit de Renaissance of de klassieke oudheid stort, kent dergelijke problemen uiteraard niet. Natuurlijk kunnen we de beschrijvingen van historische gebeurtenissen en gebruiken op juistheid controleren. Maar niemand zal ons kunnen

[p. 70]

vertellen hoe men bijvoorbeeld in het oude Rome over zulke zaken sprak. Niemand zal ons kunnen zeggen welke indruk het vermelden van de stof of de kleur van een toga op een Romein uit de tijd van Caesar zal maken. Zou diezelfde Romein zich ergeren aan de beschrijvingen van zijn dagelijkse gang van zaken? En zou hij het overdreven vinden als een auteur uit onze tijd zou schetsen hoe vrouwen in het bijzijn van mannen niet aan tafel mochten aanliggen? En zou hij het belachelijk vinden als er telkens vermelding werd gemaakt van slaven?

We weten het niet. De beschrijving van gewoonten en gebruiken kan ons oordeel over een historische roman daarom meestal slechts ten dele beïnvloeden. Hetzelfde geldt voor de beschrijvingen van het karakter van een historisch romanpersonage. Ook die kunnen we maar gedeeltelijk controleren. En zelfs over het contemporaine karakter van een historische roman kunnen we nauwelijks oordelen: wat ons als neutraal taalgebruik in de oren klinkt, zullen onze achterkleinkinderen als typisch laat twintigste-eeuws typeren. Maar dat alles wil niet zeggen dat we een historische roman niet op geloofwaardigheid kunnen beoordelen. De kracht van een historische roman ligt niet in de historische accuratesse. Shakespeare's Julius Caesar zien we, ondanks de zestiende-eeuwse Engelse inbreng, als de leider die hij wel of niet geweest is. Dat ligt aan Shakespeare's vermogen een verhaal - om het populair uit te drukken - van binnenuit te vertellen: hij hoefde zijn drama's niet met uiterlijkheden op te smukken om ze invoelbaar te maken. Als een schrijver zo kan schrijven, is waarheid bijzaak en verdwijnt de geschiedenis naar de achtergrond. Shakespeare's historische personages vertolken dan ook niet zozeer tijdgebonden gevoelens, als wel tijdloos, algemeen menselijke gedrag. Julius Caesar valt daarom niet onder de noemer ‘historische roman’, en Shakespeare beschouwen we om dezelfde redenen niet als de schrijver van dergelijke boeken.

Met deze overwegingen in mijn achterhoofd begon ik Terentia van Adelheid van Beuningen te lezen. Terentia zou je in navolging van Cooperstein ‘faction’ kunnen noemen: het boek beschrijft het leven van Terentia, de vrouw van Marcus Cicero, die leefde in de eerste eeuw voor Christus. De feiten kloppen; de rest heeft de schrijfster overgelaten aan haar fantasie en die van haar lezers. De grote vraag die ik mij bij het lezen van Van Beuningens boek stelde, luidde nu: bezit Van Beuningen voldoende van het ene, en weet ze het andere te prikkelen? Heeft ze zich, net als Cooperstein, te zeer door een misplaatste hang naar echtheid laten leiden, of weet ze de feiten ondergeschikt te maken aan het verhaal?

Laat ik vooropstellen dat Van Beuningen het zichzelf niet makkelijk gemaakt heeft. De Terentia die zij beschrijft, kan voor niemands geliefd personage uit de klassieke oudheid doorgaan. Terentia wordt als jonge vrouw aan Cicero uitgehuwelijkt. Ze minacht haar man bij voorbaat vanwege zijn lage afkomst, en reageert verongelijkt op het succes dat hij oogst. Terentia is een klassiek voorbeeld van wat een van Woody Allens personages in de film Husbands and wives als een agressief-passieve persoonlijkheid omschrijft: ze geeft niet, maar ze neemt, en ze vraagt niet, maar ze eist, en dat alles op een indirecte manier. Spreken met iemand betekent voor haar geen dialoog, en contact geen interactie. Terentia lijkt niet op onbaatzuchtige wijze van iemand te kunnen houden. Sterker nog: ‘houden van’ is iets waarvan ze niet echt weet wat het betekent. Ze haat haar moeder en haar stiefvader en ze veracht haar zuster. Voor haar man weet ze weliswaar bij vlagen genegenheid op te brengen, maar alleen als hij haar zijn volledige aandacht geeft. Op haar dochter is ze ziekelijk jaloers. Alleen van haar zoon houdt ze, maar die liefde uit zich vooral in bezitsdrang. De weinige vrienden die ze heeft, weet ze door achterbaks gedrag van zich te vervreemden. Terentia is dus geen personage dat tot identificatie of herkenning uitnodigt.

Nu is dat laatste geen probleem. De literatuur kent legio antipathieke antihelden. Al te

[p. 71]

veel herkenning maakt van boeken bovendien eerder lectuur dan literatuur. Het spreekt daarom in Van Beuningens voordeel dat haar Terentia, ondanks het onaangename karakter van het hoofdpersonage, boeit. Misschien komt dat omdat Van Beuningen al te eigentijdse psychogiseringen achterwege laat. Wie Terentia's tekortkomingen bijvoorbeeld aan een gebrek aan ouderlijke liefde wil wijten, doet dat voor eigen rekening, niet voor die van de schrijfster.

Maar nu de detailbeschrijvingen. Zoals ik al zei, kunnen we daarover maar ten dele oordelen. Wat Van Beuningen over de gewoonten en tradities van de Romeinen uit Terentia's tijd schrijft, maakt geen geforceerde indruk. Ik beschouw het zelfs als informatief. Hetzelfde geldt voor het historisch gehalte van Terentia. Over Terentia zijn slechts een paar opmerkingen van Cicero overgeleverd. Toch maakt Van Beuningens Terentia een levensechte indruk. Bovendien weet ze politieke gebeurtenissen op geloofwaardige wijze door het leven van Terentia te vlechten. Dat laatste geeft bovendien spanning aan haar roman. En ten slotte is het lovenswaardig dat Van Beuningen aandacht besteedt aan een vrouw uit de klassieke oudheid, en vanuit het oogpunt van die vrouw de geschiedenis bekijkt. Wat dat laatste betreft zouden er heel wat meer boeken als Terentia geschreven mogen worden. Dat spreekt dus allemaal in het voordeel van Terentia.

Maar nu het nadeel. Het personage Terentia deed me voortdurend aan een filmster uit de jaren zestig denken, of aan een Nederlandse toneelspeelster die, nadrukkelijk als Nederlandse toneelspelers dat doen, een klassiek personage niet speelt, maar vertolkt. Terentia sluit veelvuldig haar ogen en heft wel erg vaak haar armen. Als ze opstaat, doet ze dat langzaam, en als ze iemand veracht, draait ze hem ostentatief de rug toe. Vooral als ze met iemand praten wil, zie je Ank van der Moer die zich niet naar haar gesprekspartner draait, maar zich tot hem wendt. Kortom: Terentia is in veel opzichten een Romeinse uit de jaren vijftig van deze eeuw, en in die zin wordt in haar doen en laten de achtergrond van de schrijfster zelf zichtbaar.

Geeft dat alles antwoord op de vraag die ik eerder stelde? Ja en nee. Het boek laat zich gemakkelijk lezen, de detailbeschrijvingen doen geen afbreuk aan het verhaal, het personage komt ondanks het Ank van der Moer-effect geloofwaardig over en Terentia is bovendien informatief. Desalniettemin ligt mijn eindoordeel in de vraag besloten. Want zou ik het boek aan een dergelijk onderzoek onderworpen hebben als Van Beuningen me ook maar een ogenblik had kunnen doen vergeten dat ik een historische roman zat te lezen? Zou ik de vorm van Terentia ook zo oplettend bestudeerd hebben als die de inhoud niet overheerst had? En zou ik aan het analyseren geslagen zijn, als Van Beuningen van haar Terentia meer dan een boeiend historisch personage gemaakt had? Helaas. Terentia mag, wat het literair gehalte betreft, geenszins met een misbaksel als Johanna vergeleken worden. Maar ook Van Beuningen vertelt geen tijdloos verhaal. Van haar Terentia heeft ze weliswaar een overtuigend personage uit de oudheid gemaakt, maar klassiek - nee, klassiek kan Terentia niet genoemd worden.

[p. 72]

Hans de Wit, Osmosis, inkt/aquarel