De Gids. Jaargang 163

[p. 49]

Piet Calis
De verloren droom van Xerxes

Ook al is het meer dan veertig jaar geleden, ik zie hem nog altijd voor me: onze leraar Latijn en Grieks, die volgens de schoolgids dr. H. Vroom heette en die we de weinig originele bijnaam ‘Pius’ gegeven hadden. Het was op het kleinseminarie in Apeldoorn en we kregen in de hoogste klassen van het gymnasium aldaar liefst acht uren Latijn en evenveel uren Grieks. Per week uiteraard, dit om misverstanden bij de hardnekkige verdedigers van de ‘Tweede fase’ in het tegenwoordige middelbaar onderwijs te voorkomen.

Een groot deel van de week hielden we ons dus bezig met schrijvers die al eeuwen geleden van ons waren heengegaan. Hoewel ik achteraf denk dat dit alles bij elkaar een grandioze kans geweest is om enkele hoogtepunten uit de internationale literatuur te leren kennen, kan ik aan de andere kant niet ontkennen dat onze gedachten tijdens vele uren van die klassieke opleiding in een andere richting dwaalden dan door het lesprogramma gesuggereerd werd.

Dat lag niet aan onze Vroom. Hij was ongetwijfeld een bijzondere leraar met een hartstochtelijke liefde voor de klassieke talen. Zo was ons niet onbekend dat hij een van de inspirerende figuren was rond het tijdschrift van de classici, Hermeneus, en genoten we van zijn inventieve en vaak humoristische vertalingen in het Latijn van fameuze Nederlandse verzen zoals ‘Boerke Naas’ (‘Nasus agricola’ als ik me niet vergis) van Guido Gezelle.

Nee, Vroom was het niet die ons tegenstond, maar de stof zelf was zo weerbarstig. Eindeloos zaten we door teksten te ploegen en vorderden daarbij tien, twintig regels per uur. Alleen voor wie - naar het vers van Vasalis - ‘langzaam leefde, langzamer dan de oudste steen’, was het mogelijk daarbij in geestdrift te raken. Wijzelf hadden intussen, zeker op zomerse middagen, de grootste moeite nog enige schijn van oplettendheid op te houden.

Tot Vroom plotseling tijdens een van die lessen op zijn lessenaar tikte en ons uit de Burgersdijk-vertaling van Homeros begon voor te lezen. Die vertaling deed ons ouderwets aan met opstapelingen van bijvoeglijke naamwoorden en met talloze woorden waarvan we niet eens wisten dat ze in het Nederlands bestonden. Maar dat gaf allemaal niets: wij luisterden gespannen toe, het werd doodstil in de klas. Een gevoel van sensatie maakte zich van ons meester en deelde zich klaarblijkelijk ook aan Vroom mee, of in feite was het natuurlijk precies andersom. Hij las door, twintig, dertig, honderd verzen. Toen zei hij dat hij ze nog eenmaal in het Grieks zou lezen en daarmee had hij het grootste deel van de klas gewonnen. Na afloop van de les wisten we dat we een van de fijnste uren uit onze schooltijd hadden meegemaakt.

Later deed hij dat wel vaker, maar wat vooral grote indruk op me gemaakt heeft was de manier waarop hij de laatste twee lessen vóór het eindexamen wilde doorbrengen. Bij de meeste leraren waren dat terecht uren die gevuld werden met gelach, met grappen en een nostalgisch terugkijken op wat we samen hadden doorgemaakt. Maar Vroom was een ern-

[p. 50]

stig man, geen leraar om ook maar een uur met flauwekul te verspillen. Hij vroeg onze aandacht voor wat hij ons in die laatste paar uren het liefst wilde vertellen, iets wat voor hemzelf uiterst belangrijk was. Getroffen door zijn ernstige toon, maar ook ietwat lacherig gingen we in onze bank zitten en luisterden toe.

En toen begon hij voor de vuist weg, direct uit het Grieks, Herodotos te vertalen. De inval van de Perzische koning Xerxes in Griekenland, de verloren slag bij Thermopylae, waarbij Leonidas en zijn driehonderd Spartaanse soldaten zo dapper hun leven geofferd hadden, de verovering van Athene door Xerxes en het in brand steken van de Acropolis, de krijgsraad van de Griekse bevelhebbers en de bezielende woorden van Themistocles en ook de zeeslag die bij Salamis geleverd was en waarbij de machtige Xerxes, die er op zijn troon getuige van was, onverwacht het onderspit had moeten delven: alles kwam sprongsgewijze - Vroom sloeg hele stukken over - ter sprake in het bijna journalistieke relaas van Herodotos. Ook deze keer luisterden we gefascineerd toe, natuurlijk ook omdat we wisten dat het de laatste les was... Ik weet trouwens niet meer of we er toen aan gedacht hebben, dat nog geen tien jaar daarvoor Hitler een soortgelijke nederlaag geleden had als duizenden jaren eerder Xerxes: een naam die we tot dan toe vooral met de fameuze aanvaller Faas Wilkes van het gelijknamige Rotterdamse voetbalelftal geassocieerd hadden.

Waarom Vroom juist deze passages voor zijn laatste les aan ons uitgekozen heeft, ik kan er slechts naar gissen. Was het hem erom te doen ons te waarschuwen voor de gevaren die de toekomst mogelijk voor de Westerse cultuur, waarvan de Grieken immers de oudste bron waren, in petto had of was het vooral om ons te laten zien hoe actueel die klassieken nog altijd waren? Ik ben geneigd dat laatste te denken, maar zeker ben ik er niet van.

Overigens, heb ik later wel bedacht, gaat de vergelijking tussen Xerxes en Hitler natuurlijk maar gedeeltelijk op: hoeveel gevarieerde misdaden de Perzische koning ook op zijn conto zal hebben geschreven, vergeleken met de Führer was hij natuurlijk maar een acteur in criminele B-films en bovendien was Salamis niet wat de Berlijnse bunker voor Hitler betekende, die er met zijn Eva in de echt verbonden werd en vervolgens de laatste adem uitblies. Xerxes is daarna immers nog naar zijn eigen land teruggekeerd, waar hij met een voor hem ongewone passie verliefd raakte op zijn schoondochter Artaynte. Deze donkergelokte schoonheid wist hem vervolgens zo ver te krijgen dat hij haar een verfijnde mantel cadeau gaf, die zijn eigen vrouw tijdens de expeditie naar Griekenland voor hem geweven had. Een ultieme provocatie. Artaynte, trots op haar verovering - ik bedoel de mantel, niet de man -, liep er uitdagend aan het hof mee rond, wat Xerxes' wettige echtgenote tot zulke woede dreef dat ze de moeder van haar rivale, die voor het wufte gedrag van haar dochter verantwoordelijk gesteld werd, de welgevormde oren, neus, lippen, tong en borsten heeft laten afsnijden: een alternatieve vorm van plastische chirurgie die in die periode in brede kring populair geworden was. Ten slotte zou Xerxes zelf nog door een van zijn zonen vermoord worden.

Maar ook al bracht Salamis dus niet de definitieve ondergang van de Perzische koning met zich mee, zij betekende in ieder geval een uitzonderlijke vernedering en dat vooral heeft me toen in die laatste les van Vroom sterk getroffen. Iemand die zo hoog stijgt en dan zo diep valt: de dramatiek van een dergelijk lot is zo aangrijpend dat ik mijn leven lang de neiging gehad heb na te gaan waar zich in de loop van de geschiedenis dergelijke lotswisselingen voltrokken hebben. Zo weet ik nog dat ik ooit op de Place de la Concorde nauwkeurig de plaats opgezocht heb, waarop Lodewijk de Zestiende stond, voor hij zijn voorheen koninklijk hoofd onder de guillotine boog en dat ik zelfs, ontroerd door wat hem overkomen is, geprobeerd heb te bepalen in welke richting hij toen gekeken moet hebben. Misschien was dat wel met een grote boog - waarbij hij zijn hoofd

[p. 51]

flink moest wenden, maar dat werd helaas straks toch mobiel - naar de eeuwenoude delicatessenwinkel van Fauchon vlak bij de Madeleine, want dat lijkt me lang niet de slechtste plek om in je laatste ogenblikken peinzend op uit te zien.

Dat die les met Herodotus lang nagewerkt heeft, bleek in de zomer van 1961, toen ik - het was zo'n zeven jaar later - voor het eerst de kans kreeg naar Griekenland te gaan. Dat betekende toen drie dagen per trein reizen door het in tweeën gedeelde Europa met daarin het nog ver van de krantenkoppen verwijderde Kosovo. Een fantastische ervaring natuurlijk, vooral ook na aankomst in Griekenland, toen ik mijn ogen kon uitkijken op al die schitterende beelden, paleizen en theaters en niet minder op de heerlijke stranden met fraai gelijnde eigentijdse kourai die ik indertijd al in mijn verbeelding omdroomd had. Een reis ook waarin nog weinig te merken viel van het toerisme dat later zo massaal toe zou slaan: zo kon ik met twee vrienden ongestoord een wedstrijd over de klassieke afstand van 192 meter houden in het voormalige stadion van Olympia, waarbij ik tot mijn voldoening toch nog een tweede plaats wist te veroveren.

Het zal na het voorgaande niet verbazen dat ik op een middag besloot ook naar de plek te gaan vanwaar Xerxes de ondergang van zijn vloot en daarmee van zijn ambities had moeten aanschouwen. Dat was niet op het eiland Salamis zelf, maar vanaf een plaats ten oosten ervan, op Attica. Het kostte me enige moeite om uit te zoeken waar dat precies geweest moest zijn. Tenslotte bleek die plek het ‘Duivelsbolwerk’ te heten, waarbij ik nog steeds niet weet of met de naamgever ervan de voormalige Perzische koning bedoeld was of diens vermoedelijke inspiratiebron.

Vanaf het Syntagmaplein in Athene - vlak bij het toen nog koninklijke paleis, dat intussen ook het ‘sic transit gloria mundi’ zo levendig in herinnering brengt - nam ik een bus die me via Piraeus naar een verre uithoek bracht vanwaar op enige afstand dat ‘Duivelsbolwerk’ op me lag te wachten. Het was een volkomen verlaten plaats zonder enige aanduiding van wat er zich indertijd afgespeeld had, zonder hotels ook met namen als ‘His Hour of Destiny’, die daar intussen ongetwijfeld verrezen zullen zijn. Ik ging daar - gewapend met een half litertje Ouzo, om de ervaring beter te kunnen verwerken - op een vooruitgestoken stuk strand zitten en keek in het helle Griekse licht mijn ogen uit.

Daar was het dus allemaal gebeurd. In de verte, aan de overkant van het water, zag ik drie baaien, waarvan de middelste deels achter een rotsachtig eilandje verborgen lag. Ik wist dat daar in die baaien indertijd de Griekse vloot gelegen moest hebben.

Ik keek toe en probeerde me met mijn beperkt strategisch inzicht voor te stellen hoe de slag in 480 voor Christus verlopen was. Dat bleek achteraf en vooral nu ik alles ter plekke overzien kon, niet zo ingewikkeld te zijn. Waarschijnlijk hebben in het begin van de strijd de Korinthische schepen in de meest rechtse baai een beslissende rol gespeeld, hoewel dat later door Atheense politici wel ontkend werd, want ook toen werden de media natuurlijk al van alle kanten gemanipuleerd. De Korinthiërs voeren 's ochtends weg uit de baai, zogenaamd met de bedoeling om te vluchten, waardoor de Perzische vloot van maar liefst vierhonderd schepen verder de zeeengte binnengelokt werd.

Toen dat eenmaal gebeurd was, keerde de Korinthische vloot met een plotselinge manoeuvre terug, terwijl vanuit de linkerbaai de schepen, afkomstig van het Griekse eiland Aegina, begonnen op te rukken. Door dit alles raakte de vloot van Xerxes van twee kanten ingesloten in een zeestraat die nog geen twee kilometer breed was. Talloze Perzische schepen met drie rijen roeispanen aan iedere kant, de triremen, raakten in elkaar verward, wat de Grieken met hun driehonderd schepen de gelegenheid gaf ze met brandende pijlen te bestoken en zelfs met volle kracht te enteren en te bestormen.

[p. 52]

Daarbij speelde de Atheense vloot, in de laatste jaren vooral op initiatief van Themistocles op tot dusver ongekende sterkte gebracht, een centrale rol. De Perzen, wanhopig, wilden vluchten, maar hun vloot kon geen kant meer op en zo'n tweehonderd schepen daarvan werden vervolgens op vakkundige wijze tot wrakhout getransformeerd.

Dit alles gebeurde voor de verbaasde en gaandeweg ontstelde ogen van Xerxes, ‘de koning der koningen’, die op zijn uiteraard gouden troon, gesecondeerd door rijk gedecoreerde edelen, zat toe te kijken op de plek waar ik mijn glaasjes Ouzo dronk. In het water vóór mij moeten toen duizenden gesneuvelde Perzen en ongetwijfeld ook vele Grieken rondgedreven hebben, op jammerlijke wijze vergezeld van kapotgeslagen roeispanen en misschien nog enkele in onbeholpen spijkerschrift gestelde afscheidsbrieven voor thuis, voorzover die brieven tenminste drijven konden. Xerxes zelf, aan wie door latere geschiedschrijvers veel esthetisch gevoel toegeschreven werd, moet alleen al van de visuele aspecten van dit alles gewalgd hebben, maar ook de humanitaire ramp die hij met zoveel in zijn ogen nobele bedoelingen aangericht had, zal hem niet ontgaan zijn.

Een wijze levensles, de affaire-Salamis. ‘Die staet, siet toe, dat hij niet en valle’, werd eeuwen later, op die gedenkwaardige maandag 13 mei 1619, in het register van de Staten van Holland opgetekend onmiddellijk nadat de vooral in dat gewest geëerde raadspensionaris Johan van Oldenbarnevelt op het Binnenhof onthoofd was. Jaja.

Soms blijkt de kunst nog garen te spinnen bij al die drama's die meer dan wat ook het menselijke lotgeval symboliseren. Ik denk aan Aeschylos, die zelf nog als vijfenveertigjarige in de zojuist geschetste zeeslag gestreden heeft en die er zijn schitterende tragedie De Perzen aan wijdde, aan Louis Couperus met zijn aangrijpende roman Xerxes, aan Joost van den Vondel die op Van Oldenbarnevelts dood zo onvergetelijk reageerde met zijn hekeldichten en toneelstuk Palamedes.

Ook in onze tijd waarin vooral de winners de aandacht weten te trekken, is dat nog steeds het geval. Zo is het vreemd te bedenken dat Napoleons nederlaag bij Waterloo vele jaren later in de naam van een station van de Londense underground verkeerde en ten slotte in de hit waarmee de meer dan aantrekkelijke Zweedse middle-of-the-road-groep Abba een kwart eeuw geleden het Eurovisie-songfestival won en daarmee naar een internationaal publiek wist door te breken. Sindsdien danste de Europese jeugd jarenlang vol overgave op de ritmisch gescandeerde naam van het Belgische stadje waar enkele eeuwen geleden de ondergang van de Franse keizer binnen slechts enkele uren bezegeld werd.