De Gids. Jaargang 163

[p. 44]

Nelleke Noordervliet
De tegendraadse Antigone

Stel je voor, nee, liever: verbeeld je! Nog liever: zie! Het decor dat je samenstelt uit flarden herinnering, vakantiefoto's, en vermoedens mag niet vaag of voorlopig zijn. Verban het vlakgom. Kijk en hoor en voel en proef: een dageraad. De lucht gaat van zwart naar indigo naar purper en parelmoer. Er breekt een oorverdovend vogelgefluit aan bij het verbleken van de sterren. Kleuren en contouren doemen op alsof de wereld een polaroidfoto is. En daar is het licht. We horen - als we sentimenteel zijn - Richard Strauss' ‘Also sprach Zarathustra’ en herinneren ons te laat dat we Kubricks ‘A Space Odyssee’ langs deze ons onsympathieke maar niet geheel betekenisloze weg verbinden met een mythisch verleden.

Bijna heimelijk daalt in de hoeken nog nachtelijk stof neer en lijkt achter het lawaai van de vogels een verre dreun van krijgsrumoer hoorbaar. Maar dat kan niet. De legers zijn weg. Toch draagt de stilte geluid van gisteren aan. Zie: een vlakte. Aan de horizon in drie windstreken lage bergen. De wind - en de goden weten dat deze dag een windhoos zal brengen, zo spoedig nadat de storm van de strijd is geluwd, de goden weten alles, achteloos weten zij alles en leggen zij hun wispelturige wil op aan radeloze mensen - die wind nu zwalpt al over de vlakte en buigt het graan en het gras en slaat rimpels in poelen waar dieren komen drinken; in die wind bijt het zout van de zee of brandt de geur van tijm, die groeit op de verre hellingen.

Nee, laat nu die wind maar, volg het spoor niet verder, we verliezen ons tussen de plooien van het land. Zie: de ommuurde stad met zeven poorten. Zeven wegen stromen hier samen als rivieren naar het laagste punt. Nader nu die stad en merk op hoe rondom het gras is vertrapt en de struiken zijn verzengd en hoe de bladeren van de bomen zijn gekonfijt met fijn grijs stof. Zie de sporen van verwoede schermutseling. Wrijf tussen duim en wijsvinger een monster grond, proef het. Het is doordrenkt met bloed. Voor een van de poorten, de zevende poort, de heilige poort van de God Apollo, ligt een man in wapenrusting, verbaasd de gebroken blik ten hemel geheven, de speer - ook die bebloed - terzijde gevallen, geslagen lijkt hij door de woede van de wolfsgod, de muisgod. Is er een teken in zijn voorhoofd gebrand?

Hij ligt daar en in een ooghoek worden we een beweging gewaar, een dier dat aast op het lijk, in de meest nabije boom zijn gieren neergestreken en kraaien; ze wachten tot het lichaam openbarst. Huiverend zitten wachters op een afstand, hun ogen roodomrand van slaap en angst. Wat doen ze daar? Waarom halen ze de dode soldaat niet weg? Verderop verraadt een hoop vers gedolven en opgeworpen aarde het voorlopige graf van een andere soldaat, die daar ligt tot hem een tombe is gebouwd. Waarom verjagen ze de vogels niet? Waarom kijken ze zo schichtig om zich heen alsof ze kwaad in de zin hebben? Waar zijn ze bang voor? Wie heeft hen welke opdracht gegeven.

Kijk: het is dag. Zie: de vlakte en de stad, de

[p. 45]

muur, de poort, de wachters en de gesneuvelde soldaat. Ets het op je netvlies. Duw het als een sleutel in de was van je hersens. Ruik het: brand, ijzer, bloed. We bevinden ons op het dode punt tussen de twee laatste tragedies in een familiedrama dat drie generaties omspant. We staan aan het begin van de slotfase. Zo dadelijk zal op het heetst van de dag als de warmte boven de horizon zindert en het zweet de wachters op de rug staat en in de ogen prikt, een stofwolk rondwervelen die het zicht belemmert. Eerder dan ze haar zien, horen ze haar door merg en been dringende kreet. Opeens, als door de storm aangedragen staat ze daar. Ze staat daar ten tweeden male, een jong meisje nog met zwarte haren en een gezicht als van ivoor, en ze neemt driemaal een hand vol zand en strooit dat over het lijk uit, en roept door haar weeklacht als het ware de wachters nabij, die haar op bevel van de heerser gevangennemen. Antigone. Het tegenkind. Het kind dat tegen de keer gaat van de macht. Het kind waarin de vloek van drie generaties doodloopt. Ze schreeuwt het uit. Met opgeheven hoofd. Heel het tableau van de condition humaine zal geschilderd zijn in de dode soldaat en het jonge meisje.

Nu is ze nog binnen, dubbel ommuurd door de stad en het huis, gevangen en vogelvrij. De eerste zin die we haar zullen horen zeggen tegen haar zusje Ismene die ze naar buiten trekt, is een gestamelde. Daar zijn ze. Ze begint: ‘Mijn eigen zusjelief, weet je dat Zeus van alle verschrikkingen veroorzaakt door Oidipous...’ en dan stokt ze, herstelt zich en vraagt: ‘Ach, welke voltooit hij niet bij ons leven?’ Een retorische vraag, gevolgd door het even retorische: ‘Nee er is niets afschuwelijks dat ik niet heb gezien.’

Ze zegt ‘Oidipous’ en niet ‘vader’ of ‘onze vader’. Is dat alleen om het publiek snel duidelijk te maken waar het zich bevindt en met wie het te maken heeft, of schept ze zelf afstand door haar vader bij zijn naam te noemen? Misschien noemt ze hem altijd Oidipous, omdat ze niet kan kiezen tussen ‘broer’ of ‘vader’, aangezien hij beide is. Wat denkt ze in die fractie van een seconde na: ‘de verschrikkingen veroorzaakt door Oidipous?’ In die fractie van een seconde ziet ze haar eigen dood. Denk ik. Ze wilde gaan zeggen: ‘Weet je dat Zeus van alle verschrikkingen veroorzaakt door Oidipous deze niet zal voltooien; ik zal de god te slim af zijn, de stroom ellende stuiten, ik zal mijn broer onder een hand zand begraven, hoewel dat niet mag, daarmee de goden tarten die nu onder het mom van de civiele wet onze familie tot het uiterste beproeven.’

Maar in die opstandige handeling ziet ze opeens haar lot bezegeld. Door het noodlot te willen keren, zal ze het vervullen. Ze is het instrument in de hand van Zeus die de laatste verschrikking voltooit zodra zij hem weerstaat, de laatste verschrikking: haar dood. Ze ziet de noodzaak van verzet stuklopen op de wil van de goden, ja zelfs ziet ze dat de kiem van verzet door de goden is geplant in hun spel met de mens, zoals een kat met een levende muis speelt. In die eerste fractie van een seconde stilte ligt de onafwendbaarheid van de handeling in de tragedie die haar naam draagt besloten. In die eerste fractie van een seconde wordt haar bewustzijn van de onafwendbaarheid zichtbaar. In die eerste fractie van een seconde stilte wordt in een spleet van de tekst de tragedie samengevat. Op dat soort momenten gebeurt het. Tussen de woorden in, maar niet zonder taal.

Plaats: Thebe. Tijd: vlak na de strijd waarin de Thebanen de aanval van Argos hebben afgeslagen en de broers Eteocles en Polyneikes elkaar hebben gedood. Het decor stelt de gevel van het koninklijk paleis voor. Antigone en Ismene zijn uit de hoofdpoort naar buiten gekomen. Antigone bijt haar zusje eerst een aantal vragen toe waarop ze zelf maar al te goed het antwoord weet. Weet jij wat die proclamatie van Creon inhoudt? Heb je het gehoord? Heb je überhaupt wel iets gehoord? Nou, ik wel. Creon heeft bevel gegeven dat niemand het lijk

[p. 46]

van onze broer Polyneikes mag begraven. Wie het doet wordt gestenigd.

En dan neemt ze Ismene in een morele houdgreep. Ismene zal kunnen tonen dat haar aard nobel is of dat ze de laffe afstammeling is van een dapper voorgeslacht. In Antigone's visie heeft ze geen keus. Help me hem begraven en riskeer de dood. Doe je het niet, dan doe ik het in ieder geval wel en zal ik je haten. Maar Ismene, de zachtmoedige, de redelijke, wil niet ingaan tegen het bevel van de heerser. Daar zijn verschillende goede redenen voor, afgezien van angst voor de dood. Een ervan is dat de doden het zullen begrijpen. De doden begrijpen meer van het leven en zijn toegeeflijker dan de levenden. Ze biedt wel aan te zwijgen over Antigone's voornemen. Ha! Nee, dat hoeft al helemaal niet! Nu ze er alleen voor staat moet haar daad bekend worden, of ze zal Ismene nog meer haten. Laat iedereen het maar horen. Het lijkt op grootspraak. De felle Antigone is ondanks haar rigide overtuiging een en al tegenstrijdigheid.

Een van de raadsels waar we in Antigone al snel op stoten is de herhaling van het begrafenisritueel. Kort na de koorzang en de opkomst van Creon, komt een wachter schoorvoetend vertellen, dat een onbekende op Polyneikes zand heeft gestrooid. Niemand heeft iets gezien of gehoord. Niemand weet wanneer die verzetsdaad heeft plaatsgevonden. Ze hebben het lijk maar weer schoongeveegd. We moeten aannemen dat Antigone op een bepaald moment naar de zevende poort is gegaan onder dekking van de ochtendschemer en het lijk van haar broer symbolisch heeft begraven onder een hand zand. De wachter wordt door een woedende Creon weggestuurd.

Even later komt de man in triomf terug. Hij heeft Antigone nu op heterdaad betrapt. Eerst kwam er een windvlaag, een wervelstorm van stof, waardoor ze niets konden zien, en opeens stond ze daar, luid jammerend, en strooide ze zand over het lijk. Alsof ze erop wachtte dat ze haar gevangennamen. Hij is dus twee keer begraven. Waarom? Hoe lang moet een symbolisch laagje zand blijven liggen om te tellen voor Hades? Hoe openbaar moet een begrafenisritueel zijn om geldig te zijn? Is Antigone ook de eerste geweest? Zo ja, waarom heeft ze besloten dat die eerste keer niet genoeg was? Waarom deed ze het die tweede keer zo uitdagend? Wanneer heeft ze eigenlijk besloten zich uit te leveren? Tijdens het gesprek met Ismene, zo blijkt uit de tekst. Als ze hem al de eerste keer heeft begraven, ondergraaft dat de ratio van haar vraag, tenzij ze argumenten zoekt voor een openbare herhaling, waarmee ze als het ware haar borst ontbloot om de genadestoot te ontvangen. De aarzeling in de eerste zin, zou daarvan het bewijs zijn. ‘Mijn eigen zusjelief, weet je dat Zeus van alle verschrikkingen veroorzaakt door Oidipous... ach, welke voltooit hij niet bij ons leven?’

In die aarzeling krijgt ze een inzicht in de onafwendbaarheid van het noodlot, zodat ze gedwongen is haar clandestiene daad in het openbaar te herhalen. Een andere, revolutionaire mogelijkheid mogen we niet uitsluiten: iemand anders is haar die eerste keer voor geweest. Een ander heeft bij het krieken van de dag Polyneikes met aarde bedekt. Ismene? Geen bewijs. Haemon, haar verloofde, die haar handelwijze later zo welsprekend zal verdedigen bij zijn vader Creon? Uit liefde voor haar beneemt hij zich van het leven, uit liefde voor haar is hij dus ook in staat de macht van zijn vader te trotseren en Polyneikes te begraven. Het is een onoplosbaar raadsel, een weerhaak in de tekst.

Zeker is wel dat Antigone Zeus te slim af wil zijn. Maar dan ziet ze opeens de opzet van Zeus. En daarin de kans op heldendom. Nu zal ze zich naar de dood toe haasten, en ze zoekt voor die verschrikkelijke gang een medestander, ze zoekt begrip en troost bij Ismene. Help mij. Laat mij niet alleen gaan. Een moment van zwakte verpakt in harde dreiging. Jezus in Gethsemane, maar bitter en onverzoenlijk. Ismene zegt: je bent verliefd op het onmogelijke. En: als je moet gaan, ga. Weet dat je door te gaan gek bent maar even dierbaar aan je naasten.

[p. 47]

Degene die we begrijpen is Ismene. Ook later is Ismene de zachtmoedige, de liefhebbende, en zeker ook de dappere, die uiteindelijk bereid is, hoewel ze part noch deel had aan het misdrijf, samen met Antigone te sterven. Ismene neemt onschuldig de schuld op zich. Dat is een verdergaande daad dan die van Antigone. Een onbaatzuchtig offer, dat niet wordt aanvaard. Niet wordt gewaardeerd. Ze wordt erom veracht door Creon. Ismene heeft in haar literaire bestaan ook nooit op veel mededogen mogen rekenen. Een slap, blond vrouwtje. Een dametje, een lafbekje. Ik vraag eerherstel voor Ismene. Ik vraag ook eerherstel voor Haemon, Creons zoon en Antigone's verloofde, die zich teweer stelt tegen zijn vader en voor de liefde kiest en voor de dood in de liefde. Haemon en Ismene zijn de menselijke tegenspelers van Antigone en Creon. Hun edelmoedigheid en offervaardigheid staan tegenover de onverzoenlijkheid van beide protagonisten. De tragedie voltrekt zich in wezen meer nog aan hen dan aan Antigone en Creon. Ismene en Haemon zijn bereid onschuldig te sterven uit liefde voor een mens, niet uit liefde voor een principe, of uit eigenliefde vermomd als belangeloze trouw aan een ideaal.

Maar degene die we horen te bewonderen is Antigone. Of niet? Is onze bewondering ontzag, respect gemengd met vrees? Is zij deinos? Ja, zij is deinos. Het beroemde tweede stasimon met zijn dubbelzinnige lofzang op de mens, heeft ook betrekking op haar. Ze doet eigenlijk geen enkele echte poging haar zus over te halen. Wees jij maar degene die je hebt besloten te zijn, zegt ze, maar ik zal hem begraven. Het strekt mij tot eer dat te doen en dan te sterven. Die eer wil ze niet delen en zich niet laten afnemen. Ik ben de zijne, zegt ze, en ik zal liggen naast hem die de mijne is... Ze verlangt naar haar broer en naar de dood als slaap.

Wat is de aard van de liefde die ze haar dode broer toedraagt? Verder in de tragedie bevinden zich zinnen, die zo raadselachtig zijn dat menigeen ze corrupt noemt. Ze kloppen niet met het ideaalbeeld van de zuivere Antigone. Ik denk dat ze juist om die reden erin thuishoren. Ze kloppen namelijk wel met het dubbelzinnige karakter van Antigone. Ze zegt daar dat ze noch voor man noch voor kind een zo rigoureuze houding zou hebben aangenomen, want man en kind zijn vervangbaar, maar een broer niet als je ouders dood zijn.

Die selectieve verontwaardiging werpt een vreemd licht op haar overtuiging. Als ze zo fanatiek de oude, goddelijke wet wil gehoorzamen, waarom dan niet eventueel voor man of kind? Met de wet is kennelijk toch de marchanderen. Maar met de broer niet. De wet is het excuus voor de broer. Welke broer is dat? Polyneikes? Ja, ook Polyneikes. Maar evenzeer Oidipous. Haar vader en broer. Als ze sterft, kinderloos sterft, als ze afziet van de huwelijksliefde, die door haar vader-broer zo beladen is geraakt, sterft ze ook voor hem. Dus toch sterven voor een principe, zij het een ander principe dan de algemene goddelijke wet, zoals zij die in het openbaar verdedigt. Nee het gaat om de goddelijke wet van Zeus zoals zij die begrijpt, zoals die voor haar is gemaakt. Haar Zeus dwingt haar om de vloek die op haar familie rust te aanvaarden, te voltooien in de begrafenis van haar broer en haar eigen onvermijdelijke, kinderloze dood.

Die verklaring voor Antigone's handelen is al aangegeven in die eerste aarzelende zin, en wordt ondersteund door de onbegrijpelijke zinnen over man en kinderen en door de klaagzang op het huwelijksbed. Bij haar afscheid bezingen zowel Antigone als het koor het werelds huwelijk dat zij moet missen en het huwelijk met de dood waarvoor zij kiest. Omdat het huwelijk voor vrouwen net zo belangrijk was als de strijd voor mannen, past de klaagzang binnen het patroon van de cultuur. Zij offert het hoogste. Dan houdt de ondraaglijke vloek op. Zo ergens het Freudiaanse komische duo Eros-Thanatos zijn lied zingt, dan wel hier.

Hegel noemde Antigone het zuiverste schepsel dat ooit op aarde rondliep. Hegel was niet haar enige fan in de negentiende eeuw.

[p. 48]

Men legde toen een grenzeloze bewondering aan de dag voor Antigone, niet alleen als belichaming van een vrouwelijk, ja maagdelijk ideaal, de tegenpool van de hoer, maar ook van een individueel verzet tegen de macht, dat een kenmerk werd van de romantiek.

Het gebruik van vrouwelijke helden in de tragedie, terwijl vrouwen in de sociale werkelijkheid van Athene non-existent waren - wijst op een verveemdingstactiek van de tragici, op een projectie van dubieuze eigenschappen en opinies op de andere, toch al verachte sekse. Met evenveel recht, en ook in dat opzicht misschien gehoorzaam aan het romantisch denken, kan Antigone dus het gevaarlijkste schepsel genoemd worden.

De duistere kanten van Antigone, die onmiskenbaar aanwezig zijn vanaf het moment dat zij het toneel betreedt, oefenen op mij een warse aantrekkingskracht uit. Zoals het kwaad meer dan het goede fascineert, tenzij het goede de vorm aanneemt van misdadige heiligheid. De mogelijkheid dat haar motieven onzuiver zijn achter de claim op hoogste zuiverheid mag niet worden uitgesloten. Evenmin mag worden uitgesloten dat ik doe wat velen voor mij, Hegel incluis, hebben gedaan: Antigone als een taartvorm vullen met mijn eigen deeg. Daartoe geeft ze gelegenheid ondanks haar niet mis te verstane woorden. Dat komt omdat in Antigone net als in andere tragedies een probleem wordt gegeven, niet opgelost, een vraag wordt gesteld zonder antwoord, een verhaal wordt verteld zonder einde.

De ambiguïteit van de tragedie, die tot in de taal aanwijsbaar is, werkt ondermijnend. Want ook al oogst Antigone bewondering en instemming, haar gelijk staat niet als een paal boven water, evenmin als haar ongelijk wordt bewezen. Creons argumenten zijn, ondanks het ongeoorloofd leunen op de macht, niet onzinnig. Het conflict, op zichzelf rationeel genoeg en oplosbaar, wordt tot tragedie door de onmogelijkheid voor beiden tijdig water in de wijn te doen. En die onmogelijkheid ligt besloten in de allzumenschliche situatie. Antigone is verblind door verdriet. Creons macht is nog wankel, hij mag geen teken van zwakte vertonen. De tragedie gaat over de strijd tussen rede en emotie, over de macht van de ideologie, en de gevolgen van compromisloosheid, ze laat zien hoe bewonderenswaardig zuiverheid is en hoe dodelijk en onleefbaar tegelijkertijd. De tragedie gaat over dubbelzinnigheid, over maskering van werkelijke drijfveren met een steekspel over de wet, de onmogelijke keus tussen pais of polis, kind of staat, privé of publiek, waarvoor de helden steeds weer worden geplaatst. En zeker over de spanning tussen het individuele belang en het gemeenschappelijk belang, een spanning die in geen enkele maatschappij ontbreekt.

Antigone beroept zich op Hades. Diens wetten eisen een begrafenis van verwanten door verwanten. In de dood is ieder gelijk. Creon stelt daar de wet van de gemeenschap tegenover, die vriend en vijand niet gelijk mag behandelen. De gemeenschap gaat boven de familie. De gemeenschap is zelfs in de plaats gekomen van de familie. De oude wetten zijn rechtens overgegaan op de staat als familie. Maar de onverzoenlijkheid van beiden is niet te danken aan hun zuivere interpretatie van de wetten of aan een smetteloos ideaal. Antigone doet dit uitsluitend uit liefde voor een broer en Creon dient alleen het belang van zijn macht, niet het belang van de staat.

Aan het eind heeft iedereen verloren. En spreekt het koor het enigszins hulpeloze: ‘gezond verstand is de belangrijkste voorwaarde voor geluk; en we moeten niet oneerbiedig zijn tegenover de goden. De overmoedige woorden van pochers worden altijd bestraft met harde slagen, die hen bij het ouder worden wijsheid leren.’ To phronein is het denken en niet: de wet. Niet: de god. Er is ruimte tussen de abstractie van een wet en het werkelijke leven. Er is een scheur tussen de goden en de mensen ontstaan. De tragedie is het middel om die ruimte te beschrijven. In woorden en in de stilte tussen de woorden, waar de verbeelding werkt.