De Gids. Jaargang 163

[p. 30]

H.B.G. Casimir
Vitruvius en de opleiding van architecten

‘Ik studeer geen technisch vak’, hoe vaak heb ik een student in de bouwkunde dat horen zeggen. Een afgestudeerd architect zei het nog anders: ‘Met de fysica heb ik niets, met de filosofie zeer veel van doen.’ In het hier volgende korte opstel tracht ik uiteen te zetten wat ik op dat soort van beschouwingen tegen heb.

Bij het totstandkomen van een bouwwerk zijn veel personen en velerlei instanties betrokken. De opdrachtgevers en de financiers, de overheid (vaak door regels en wetten), de hoofdaannemer en zijn onderaannemers. Elk van hen legt de nadruk op eigen gezichtspunten en formuleert eisen en wensen. Tenslotte is het de architect die het definitieve ontwerp voorlegt en diens werk zal uiteindelijk resulteren in een min of meer duurzaam product.

Wat die duurzaamheid betreft, grote dichters hebben betoogd dat hun werken bestendiger zullen zijn dan materiele scheppingen, zij zijn aere perennius, duurzamer dan brons, (Horatius) duurzamer ook dan verguld marmer (Shakespeare), maar voorlopig kunnen de Griekse tempels het nog wel opnemen tegen de Griekse tragedies. Ook is het mij niet bekend dat er Egyptische poëzie bestaat die in grootsheid de Egyptische bouwwerken naar de kroon steekt.

Hoe dan ook, bestaande bouwwerken tonen aanzienlijke technische vaardigheid en de architect die een nieuw ontwerp maakt zal daar eveneens over moeten kunnen beschikken. Bouwtechniek is een onmisbaar onderdeel van bouwkunde en het onderwijs zal daarmee rekening moeten houden. Noch de student, noch de leermeester mag dit over het hoofd zien. Het staat hun vrij zich vooral voor de niettechnische aspecten van bouwkunst te interesseren, en bijvoorbeeld ethische en esthetische, sociologische en maatschappelijke gezichtspunten naar voren te brengen, maar als de techniek daarbij wordt verwaarloosd dan is dat een zelfopgelegde verschraling.

Het voorgaande betekent niet dat iedere architect zich intensief met technische problemen moet bezighouden, maar grote bouwmeesters hebben dit dikwijls wel gedaan. Enkele voorbeelden. Frank Lloyd Wright (1869-1959) een van de grootste architecten van de eerste helft van onze eeuw, heeft onder andere aardbevings-resistente constructies ontworpen. De Italiaan Pier Luigi Nervi (1891-1979) was zelfs in de eerste plaats ingenieur, maar hij heeft wel invloed op de ontwikkeling van de bouwkunde gehad. Enige eeuwen eerder: Sir Christophor Wren (1632-1723) wordt geprezen als creatief kunstenaar maar ook als vernuftig constructeur.

Ik zou wensen dat student en leermeester in plaats van de in de aanhef aangehaalde boutade, uit de grond van hun hart zouden kunnen zeggen: ‘Ik studeer (en beoefen) een vak dat de synthese is van vele aspecten van onze cultuur.’ Daarbij zouden ze zich kunnen beroepen op hedendaagse kennis en bespiegeling, maar ook - en dat is verrassend - op de klassieke oudheid en de geschriften van Vitruvius.

Vitruvius was een bouwmeester en ingenieur uit de dagen van Julius Caesar en Augustus

[p. 31]

(geboorte- en sterfdatum zijn niet precies bekend) van wie alleen een uit tien boekdelen bestaand handboek bewaard is gebleven. Tijdens de Renaissance begon men er weer aandacht aan te besteden, maar pas in 1673 publiceerde Claude Perrault een volledige Franse vertaling die voor verdere verspreiding van grote invloed is geweest. Zelf baseer ik mij op de in 1998 verschenen Nederlandse vertaling van Ton Peters.

Een eerste kennismaking met Vitruvius is meteen raak: de eerste paragraaf van het eerste boekdeel behandelt de opleiding van de architect. Vitruvius benadrukt de enorme veelzijdigheid die van de architect gevraagd wordt. Hij onderscheidt daarbij twee soorten van activiteit: ambachtelijk handwerk en filosofische bezinning. Beide zijn onontbeerlijk. Door voortdurende inspanning en oefening verkregen handvaardigheid zonder enige boekengeleerdheid zal overtuigingskracht missen, maar wie geheel en al vertrouwt op theoretische overwegingen jaagt volgens Vitruvius niet de werkelijkheid maar een schaduw van de werkelijkheid na.

Met de filosofie is het merkwaardig gesteld. Wat wij tegenwoordig fysica noemen wordt door Vitruvius fysiologie genoemd en als tak van wijsbegeerte warm aanbevolen. Volgens het moderne citaat aan het begin van dit opstel is de fysica daarentegen de verwerpelijke tegenpool van de filosofie. Overigens houdt de filosofie van Vitruvius zich vooral bezig met een gedragscode voor de architect.

‘De filosofie (...) maakt de bouwmeester edelmoedig en zorgt ervoor dat hij niet arrogant wordt, eerder inschikkelijk, eerlijk, betrouwbaar en wat het belangrijkste is, niet gierig. De architect moet niet inhalig zijn (...) maar zijn eigen waardigheid beschermen door een goede reputatie te bewaren.’

Het komt me voor dat ook de hedendaagse architect deze vermaningen ter harte zou moeten nemen.

Vitruvius geeft verder een lijstje van onderwerpen die door de toekomstige architect bestudeerd zouden moeten worden.

Deze moet helder schrijven,

de tekenstift goed hanteren,

meetkunde geleerd hebben,

de rekenkunde beheersen,

vertrouwd zijn met jurisprudentie,

met geneeskunde,

met geschiedenis

met muziek,

met astronomie.

Vitruvius licht dit toe met duidelijke voorbeelden maar is er zich terdege van bewust dat het menselijk brein slechts bij uitzondering in staat is op enkele van deze gebieden het hoogste niveau te bereiken. De bouwkundige heeft alle vakken nodig maar zal moeten volstaan met hooguit middelmatige kennis.

Vitruvius draagt zijn boek op aan Caesar (Augustus) en besluit:

‘Niet als volleerd filosoof immers of als welbespraakt redenaar of literator doorkneed in de fijne kneepjes van het vak, maar als architect met een elementaire opleiding in deze studies heb ik me er toe gezet dit werk te schrijven.’

En ten slotte:

Bouwkunde geen technisch vak?

Tweeduizend jaar geleden wisten ze wel beter!

[p. 32]

Hans de Wit, Mama Adonis, inkt/aquarel