De Gids. Jaargang 161

[p. 954]

Rob Visser
Tropische vissen

In de tentoonstellingszalen van Teylers Museum zijn de planten en dieren vertegenwoordigd door hun versteende resten. De fossielen kunnen de gemiddelde bezoeker uiteraard weinig anders bieden dan een enigszins ‘doodse’ indruk van levende wezens. De bibliotheek van het museum verschaft een wat levendiger beeld. Hier vindt men namelijk een zeer omvangrijke verzameling boeken uit de bloeiperiode van de natuurhistorische illustratie. Het merendeel van die doorgaans buitengewoon fraaie plaatwerken is gemaakt met het doel om de uitwendige verschijning van planten en dieren zo natuurgetrouw mogelijk weer te geven. Aldus brengen zij de vormenrijkdom van de levende natuur binnen handbereik van de museumbezoeker.

Een van de opmerkelijkste boeken uit Teylers bibliotheek is de door Louis Renard in 1754 gepubliceerde beschrijving van een groot aantal zeedieren, hoofdzakelijk vissen, uit de omgeving van de Molukken. Het gaat hier eerst en vooral om een picturale beschrijving. De tekst, in het Frans, beperkt zich tot één of hooguit enkele regels per object.

Op het eerste gezicht lijkt het boek geheel te passen binnen de beschrijvende traditie van de toenmalige natuurhistorische wetenschap. De inleiding benadrukt herhaaldelijk dat de afbeeldingen, vervaardigd door Samuel Fallours, die van 1706 to 1712 op Ambon had gewerkt als ziekenbezoeker, gezien moeten worden als nauwkeurige kopieën van de werkelijkheid. In de praktijk is hiervan echter nauwelijks iets te merken. In bijna geen enkele afbeelding is een bestaande soort ook maar enigszins duidelijk te herkennen. Fallours blijkt de natuur op een zeer vrije en buitengewoon eigenzinnige manier te hebben weergegeven.

Dat geldt in het bijzonder voor de kleuren. Tropische vissen zijn vaak veelkleurig maar Fallours heeft ze wel heel erg bont afgeschilderd. Hij heeft zich weinig gelegen laten liggen aan hun natuurlijke kleuren. Het lijkt wel alsof hij die kleuren gebruikte die hij toevallig

[p. 955]

Illustraties uit: Louis Renart, Poissons, écrévisses et crabes de divers couleurs, Amsterdam 1718

[p. 956]

voorhanden had. Daarbij ging zijn voorkeur uit naar zeer felle en schreeuwerige kleuren. Zijn vissen, krabben en kreeften hebben een koloriet dat in de levende natuur slechts zelden voorkomt.

De fantastische verschijning van de Indische zeefauna wordt verder geaccentueerd door de wonderlijke patronen die Fallours in de rangschikking van de kleuren heeft aangebracht. Opvallend daarbij is de overdreven geometrisering, zoals bijvoorbeeld in de vis die over de gehele lengte van zijn lichaam is getooid met een zwart-wit geblokte band. Nog wonderlijker zijn de menselijke gezichten, gestileerde bloemenvazen, hemellichamen en andere voorwerpen die Fallours heeft afgebeeld op de flanken van vissen en op de rugschilden van krabben en kreeften. Niet minder bizar tenslotte zijn de verhalen over sommige van de dieren. Zo vermeldt Fallours een vis gevangen te hebben die hij thuis drie dagen in leven heeft kunnen houden, waar het dier hem overal volgde als een hondje.

De talloze gefantaseerde elementen geven Fallours'; werk een tamelijk unieke positie in de vroeg-moderne en de moderne natuurlijke historie. Het is echter niet alleen de buitenissigheid die de aandacht trekt. Fallours' illustraties hebben bovendien een eigen esthetische kwaliteit. Ze verschillen hemelsbreed van Maria Sibylla Merians bekende afbeeldingen van Surinaamse insecten, die min of meer in dezelfde tijd zijn ontstaan. De stijl van dit werk doet sterk denken aan de stillevenkunst van de zeventiende eeuw. Fallours daarentegen oogt moderner. Zijn tekeningen zouden niet misstaan op een tentoonstelling waar ook werk te zien is van bijvoorbeeld Warhol of van graffiti-kunstenaars.

Fallours' tekeningen zijn een voorbeeld van wat we ‘zoologia fantastica’ kunnen noemen. Wat hem ertoe gebracht heeft iets dergelijks te creëren is niet meer te achterhalen. Heeft hij het bewust gedaan en heeft hij zich laten leiden, zoals wel is gesuggereerd, door de mogelijkheden van geldelijk gewin of zijn zijn afbeeldingen ontstaan door het kopiëren van onduidelijke, onbegrepen tekeningen van anderen? De bronnen geven ons over dit alles helaas geen uitsluitsel.