De Gids. Jaargang 161

[p. 948]

Winnie Sorgdrager
Parallellen

Newcomens stoommachine is een atmosferische. De stoom wordt in een cilinder gebracht, waarin vervolgens koud water wordt gespoten. Door condensatie verandert de stoom in een kleine hoeveelheid water en ontstaat in de cilinder onderdruk, die de zuiger naar binnen trekt. Het omgekeerde dus van de latere stoommachines, waarbij de stoomdruk de cilinder naar buiten drukt.

Newcomen is niet dé uitvinder van de stoommachine. Samen met John Calley (ook Cawley) verbeterde hij rond 1705 de eerdere versie van Papin. Dat gebeurde eigenlijk bij toeval. Door een lek stroomde er wat water in de cilinder, waardoor de temperatuur veel sneller daalde. Zo werd het principe van condensatie door middel van koud water ontdekt. Hierdoor kreeg de machine meer kracht. Veel later, in 1788, was het Watt die de ‘vuurmachine’ perfectioneerde. Hierdoor kreeg de stoommachine vele toepassingen. Tot die tijd zorgde Newcomens apparaat slechts voor één ding: droge voeten voor de mijnwerkers.

De stoommachine is hét symbool van het Verlichtingsdenken te noemen. Nieuwe natuurkundige inzichten leidden destijds tot toepassingen die de samenleving veranderden op een tot dan toe ongekende schaal. Voor het eerst begrepen wij de wereld. Dat begrip zou de mens heer en meester maken over alles om hem heen. De ‘schoonste aller werelden’ lag in het verschiet. Het donker lag volgens de denkers niet alleen op natuurwetenschappelijk terrein achter ons. Door opvoeding en vorming zou uiteindelijk alle kwaad uit de samenleving verdwijnen. Hoewel het woord toen nog niet gehanteerd werd, liggen in deze periode de wortels van wat we nu de maakbaarheidsgedachte noemen.

Het is Beccaria die in die tijd met zijn Dei delittii e delle pene (Over misdaden en straffen) de vernieuwing in de strafrechtspleging aanslingert. Zijn ideeën zijn zo explosief dat hij het boek aanvankelijk

[p. 949]

Edward Nairne, Stoommachine van Newcome, 1763-1774

[p. 950]

anoniem laat verschijnen. Hij lanceert een baanbrekend principe: geen strafbaar feit zonder wet. Daarmee maakt hij een einde aan de willekeur die in het strafrecht toen nog dagelijkse praktijk was. ‘De Rede’, een gedegen kennis van de menselijke natuur, zal voortaan zijn bekroning vinden in de wet die maximaal geluk voor een maximaal aantal mensen nastreeft. Hij stapt af van vergelding als strafdoel en benadrukt dat straffen niet strenger horen te zijn dan strikt noodzakelijk. Hij pleit voor afschaffing van de doodstraf. Vrijheidsbeneming moest daarvoor in de plaats komen.

Sindsdien groeit de rol van de gevangenisstraf als sanctie. Met de opkomst van de gevangenis werd door sommigen veel heil verwacht van eenzame opsluiting. Het duurde in Nederland tot na de Tweede Wereldoorlog voordat het besef doorbrak dat opsluiten alleen niet voldoende was. Een andere aanpak volgde. Gevangenissen groeiden uit tot plaatsen waar wetsovertreders ‘behandeld’ moesten worden.

Inmiddels lopen we aan tegen de grenzen van wat mogelijk is om daders te rehabiliteren. Behalve repressie en pogingen recidive te voorkomen proberen we sinds de jaren tachtig preventief te werken. We investeren in mensen om te voorkomen dat zij overgaan tot het plegen van strafbare feiten. Een belangrijk kenmerk van deze nieuwe benadering is het zoeken naar samenhang. Samenhang tussen persoons- en omgevingsfactoren, samenhang tussen afzonderlijke disciplines en hun verschillende theorieën.

Ook in de natuurkunde is sinds de stoommachine veel veranderd. Maar afzonderlijke moderne theorieën zijn nog immer ontoereikend om de wereld om ons heen volledig en in samenhang te verklaren. Zo gaat bijvoorbeeld quantummechanica niet hand in hand met Einsteins relativiteitstheorie. Er is behoefte aan integratie, waarin de ‘supersnaartheorie’ nu lijkt te voorzien. In deze theorie worden de drie ruimtelijke dimensies en de vierde dimensie tijd uitgebreid tot tien dimensies. Hierdoor zijn allerlei eigenschappen van elementaire deeltjes te verklaren. Bovendien zijn deze deeltjes geen punten meer, maar kleine snaren. Als de supersnaartheorie ingang vindt, ontstaat er een nieuw wetenschappelijk paradigma en daarmee wellicht een nieuw wereldbeeld. Een wereldbeeld dat gesymboliseerd zal worden door een instrument waar wij ons nu nog geen voorstelling van kunnen maken.