De Gids. Jaargang 161

[p. 915]

Arjen Mulder
Il famoso Archaeopteryx lithographica Of waarom ik biologie ging studeren

Hij ligt gekruisigd in het kalksteen. Zijn ruggenmerg gestrekt als de opstaande balk, vanaf de uiterste punt van de staart linksonder tot midden boven, alwaar zijn lange hals naar links terugbuigt, koket bijna, over de dwarsbalk van het kruis heen, uitlopend in het grote hoofd met de zware, tja, snavel. De dwarsbalk, dat zijn de gespreide armen, de vleugels die, vanaf de elleboog omhooggericht, een vraag uitdrukken: wie ben ik? De koning der joden, de afgewezen heiland van een uitverkoren volk? Misschien, maar dan wel een met klauwen, drie per pols (handbeentjes en kootjes ontbreken). Zijn platte borst is vanuit ons gezichtspunt niet goed zichtbaar. De ribbenkast wel, en zijn benen, lang en bij de knieën naar rechts gebogen, tot ver buiten de aura van de veren die in drie waaiers rond vleugelarmen en staartruggengraat gedrapeerd zijn. De zoon van God? Pluimvee met tanden, dat eerder. Hybride van reptielen (dino's) en vogels. Bastaard? Nee, missing link.

Der Urvogel, door Johann Dorr gevonden in het Solnhofen-kalksteen op de Blumenberg nabij Eichstatt, in het Altmohltal te Beieren, in 1877. Zijn naam, ‘oude vleugel’, was hem toen al gegeven door Sir Richard Owen, conservator van het British Museum of Natural History, die in 1863 de beschrijving publiceerde van een door het museum verworven fossiel dat al in 1861 was gevonden in de steengroeve Langenaltheimer Haardt nabij het dorpje Solnhofen, vijftien kilometer ten westen van Eichstatt. De ontdekking van het fossiel was dat jaar, 1861, wereldkundig gemaakt door Hermann von Meyer, die eerst in het augustusnummer van Bronn's Neues Jahrbuch für Mineralogie, Geologie und Paleontologie de vondst bekend maakte van één gefossiliseerd, 150 miljoen jaar oud veertje, en de maand daarna de vondst van het complete skelet, dat later in handen van Sir Owen zou komen. Het fossiel was aanvankelijk in bezit van dr. Karl Haberlein uit het nabij Solnhofen gelegen Pappenheim, en hij was het die uiteindelijk zijn exemplaar voor niet minder dan 700 pond aan het Britse museum verkocht (hij financierde er het

[p. 916]

huwelijk van zijn zoon Ernst mee).

Conservator Owen, wars van de nieuwlichterij van die mijnheer Darwin die vier jaar daarvoor, in 1859, een pretentieus boek had gepubliceerd over de oorspong van soorten door middel van natuurlijke selectie, meende door zijn neoplatoonse bril een archetype van een statische soort waar te nemen. Hij gaf het dier de genusnaam Archaeopteryx vanwege de onmiskenbaar aanwezige veren, en de speciesnaam lithographica naar het lithografisch gesteente waarin het was gevonden. Door de extreme fijnkorreligheid van zijn kalksteen (ontstaan als sediment in een binnenzee) was het pittoreske Altmohltal toentertijd de grootste leverancier ter wereld van stenen om litho's mee te maken - lithografie was hét artistieke drukprocédé van midden negentiende eeuw. Omdat het gesteente zo kostbaar was werd iedere uitgezaagde plak door minimaal twaalf mensen bekeken en bewerkt voordat hij op de markt werd gebracht - reden dat er zo uitzonderlijk veel fossielen in zijn aangetroffen.

De Archaeopteryx lithographica van Owens beschrijving gaf Julian Huxley, spraakmakend verdediger van Darwins evolutieleer, een ideaal voorbeeld in handen van een ontbrekende schakel tussen twee klassen van gewervelde dieren, Aves en Reptilia: de evolutie was bewezen! Precies dit was de reden dat het fossiel ruim honderd jaar later, in 1987, door de astronomen Fred Hoyle en Chandra Wickramasinghe als vervalsing verdacht werd gemaakt in hun boekwerk Archaeopteryx, the Primordial Bird, want als missing link stond het fossiel symbool voor een evolutionaire continuïteit die door de auteurs bestreden werd, aanhangers als zij waren van het idee dat de evolutie op gezette tijden vooruitschokt ten gevolge van genetische bombardementen met virussen vanuit het heelal (argumentatie weerlegd). Overigens was Charles Darwin zelf voorzichtiger, hij repte in 1866 van ‘that strange bird Archaeopteryx’. Na het veertje en het nu als ‘Londens exemplaar’ bekend staande skelet van Owen, was de derde bekende vondst van een Archaeopteryx die van Johann Dorr uit 1877. Daarvan heeft Teylers Museum een afdruk die voor mij op mijn zestiende een openbaring was, of me minstens een studierichting bezorgde.

Hier, waar mijn persoonlijke band met de biologie begint, verlaten we de zich tot zelfstandige wetenschap emanciperende negentiende-eeuwse biologie; esthetische waardering en politieke motieven gaan een rol spelen. Degene die dit inzag moet Ernst Haberlein geweest zijn, die gehuwde zoon van dr. Karl: hij kocht het laatstgenoemde exemplaar van Dorr voor 140 mark, en omdat hij zijn pappenheimers intussen kende bood hij het fossiel te koop aan voor

[p. 917]

Archaeopteryx lithographica

[p. 918]

36.000 mark. De enige die dit bedrag kon opbrengen was professor O.C. Marsh van het Yale College Museum. De cultuurexport ging echter niet door vanwege de nationale verontwaardiging over het verlies van nog een Urvogel; dezelfde Marsh had een paar jaar eerder een prachtige Pterosauriër (een veerloos vliegende dino) uit hetzelfde Solnhofen-kalksteen naar Amerika verscheept.

Omdat ‘de eerste vlucht naar het hogere’, die van de vogels die zich aan het barbaarse dinosauriërdom hadden onttrokken, plaats had gevonden op Duitse bodem, wenste men daar het monument voor deze metafysische geste te bewaren. De natuur had daar trouwens, in haar oneindige wijsheid, zelf in voorzien. De Archaeopteryx bleek bovendien tanden in de bek te hebben (onzichtbaar in het Londense exemplaar), waarmee deze cultuurheld de voorbeeldige Duitse combinatie van ideaal en geweld te zien gaf: natievormend fossiel. Ernst Haberlein verkocht na aandrang in 1880 zijn exemplaar aan de Humboldt-universiteit in Berlijn voor de vaderlandslievende somma van 20.000 mark, gefourneerd door de groot-industrieel Werner Siemens, van wie wij thuis een wasmachine hadden staan.

Maar, ofschoon symbool voor de vlucht naar het hogere, is er geen reden te veronderstellen dat de Archaeopteryx kon vliegen. Het borstbeen is plat en kwetsbaar: daar kunnen, anders dan bij de recente vogels met hun massieve kamvormige sternum, geen zware vleugelspieren aan vast hebben gezeten. De veren kunnen alleen voor temperatuurregulatie (warmte-isolatie) hebben gediend. Bovendien zijn er voor de evolutie van het vliegvermogen twee mogelijke richtingen denkbaar: ground-up en trees-down. Wellicht was het Berlijnse exemplaar uit hoge positie neergestreken op het water, verdronken, gezonken - motief van de stervende zwaan, grootsheid van de tragische afgang; wagneriaanse geluiden.

Het dier werd weer ontrukt aan de cultuurgeschiedenis in Gerhard Heilmanns klassieke monografie The Origin of Birds van 1926, die in 1954 nog eens werd overgedaan door Sir Gavin de Beer met zijn Archaeopteryx lithographica. Het beroemdste fossiel ter wereld voortaan, van onschatbare waarde. In 1956 treft een student een vierde exemplaar aan in een schuurtje nabij de Langenaltheimer Haardt - pover, uit elkaar gevallen, maar toch. En dan ontdekt John H. Ostrom in 1970 een vijfde exemplaar, nota bene in de kabinetten van Teylers Museum! Daar was het in 1860 beland na te zijn aangekocht van de eerder vermelde eerste beschrijver Hermann von Meyer, die het reeds in 1855 gevonden fossiel in 1857 ten onrechte had benoemd als Pterodactylus crassipes. Von Meyer had wel opgemerkt

[p. 919]

dat de ‘vleugelmembraan’ een beetje raar was, maar zich niet gerealiseerd dat dat door de veren kwam, terwijl hij drie jaar later bij het beschrijven van wat later het Londense exemplaar van Archaeopteryx zou worden, zijn vroegere vondst alweer was vergeten! Dit soort dingen gebeurt vaker: in 1973 werd het bestaan bekend gemaakt van een zesde exemplaar, ontdekt in 1951 maar gedetermineerd als de dino Compsognathus. Geen makkelijk vak, paleontologie.

Dat wist ik toen nog niet, aan de vooravond van mijn studie, jong en verwonderd. Ik wist helemaal niets. Ik zag, woordeloos, gebogen over de glazen bak met het afgietsel van de gekruisigde oervogel in een donkere hoek rechts van de entree van Teylers Museum, dat materie en geest één zijn, dat biologie en esthetiek één zijn. Het esthetische is de kern, de drager van de kennis, niet van de kunst. Een fossiel is een betere afdruk dan een litho. Om door te dringen in de ervaring van het andere, daarom ben ik biologie gaan doen.