De Gids. Jaargang 161

[p. 911]

Piet Meeuse
Nautilus pompilius L.

Zoals Hamlet, wanneer hij uit de vette
grond een schedel opraapt en hem voor
zijn levende gezicht houdt, zichzelf in
zekere zin vreselijk spiegelt en zoals
hij zich begeeft in een uitzichtloze
overpeinzing, aan alle kanten omsloten
door een cirkel van verbijstering, zo
roept dit kleine, holle, spiraalvormige
voorwerp van kalk, bekeken door een
menselijk oog, een veelheid van gedachten
rond zich op, die geen van alle voltooid
worden... - Paul Valéry, ‘Mens en schelp’

Dat Daidalos, uitvinder, kunstenaar en architect in dienst van de Kretenzische koning Minos, Kreta ontvluchtte op zelfgemaakte vleugels is bekend. Veel minder bekend is de listige manier waarop Minos hem terug wist te vinden. Hij reisde alle hoven langs met een schelp en loofde een grote beloning uit voor degene die erin zou slagen een draad te trekken door alle windingen van de schelp.

Hij was ervan overtuigd dat alleen Daidalos vindingrijk genoeg zou zijn om dit voor elkaar te krijgen. Dus toen de Siciliaanse koning Kokalos de uitdaging aannam en de schelp terugbezorgde met de draad erdoorheen, wist Minos dat hij beet had. Het was inderdaad Daidalos, die erin geslaagd was een spinnewebdraad aan een mier te bevestigen, en die door een gaatje in de top van de schelp te laten kruipen.

Dit verhaal schoot me te binnen toen ik tussen de plompe fossiele ammonieten opeens de ragfijne, volmaakt gevormde dwarsdoorsnede van de Nautilus pompilius L. in een vitrine zag liggen. De schelp als labyrint: opeens hoorde ik in dit verhaal de echo van dat andere, over de draad van Ariadne, die Theseus uit het labyrint bevrijdde. Nooit eerder had ik het labyrintisch inwendige van een schelp zo mooi blootgelegd gezien.

[p. 912]

Nautilus Pompilius - het klinkt als de naam van een schatrijke Romeinse zakenman uit de Oudheid, iemand die zich in zijn decadente villa omringde met alle extravagante luxe die hij zich kon veroorloven. Maar het was niet de naam waarop ik viel, het was de verbluffende vorm.

Het inwendige van deze schelp is een spiraal die opgedeeld is in steeds kleinere compartimentjes en zelfs voor een mier zou het een hele toer zijn, door de buisjes te klimmen die de enige verbinding ertussen vormen. Het waren vooral die prachtig meekrommende tussenschotjes die mij verrasten. Tot mijn verbazing was elk tussenschotje doorstoken door een buisje en al die buisjes lagen weer nauwkeurig in elkaars verlengde. Dat was, zo leerde ik uit de toelichting, de zogenaamde ‘sipho-tuit’. Prachtig. Maar waartoe dient dit allemaal?

Eerste verrassing: het beest dat in deze schelp leefde, was een inktvis (de oudste bekende soort).

Tweede verrassing: deze inktvis-met-schelp zwemt. Bij een schelp had ik me tot dusver nooit iets anders dan een sedentair bestaan voorgesteld: liggend op de bodem, of vastgehecht aan een rots. Een schelp lijkt niet gemaakt om te bewegen. Maar deze inktvis beweegt zich voort door middel van ‘straalstuwing’ (simpel gezegd: hij spuit water) en de luchtkamertjes zorgen voor drijfvermogen. Door toevoegen of onttrekken van water aan die kamertjes (via de siphotuit) wordt het drijfvermogen vergroot of verkleind, als gevolg waarvan hij stijgt of daalt. Ongeveer zoals ook een duikboot werkt.

Allemaal leuk om te weten, maar het fascinerendste blijft toch de vorm van de Nautilus pompilius L. - de asymmetrische regelmaat waarmee zo'n spiraal uitdijt en de kamertjes steeds groter worden. De wonderlijke combinatie van wiskundige wetmatigheid en organische vorm. Het ziet eruit alsof het zorgvuldig ontworpen is, maar het is gegroeid. Zo'n spiraal is de vorm die ontstaat uit een middelpuntvliedende, tollende beweging die hier, in deze schelp, met uiterste traagheid en precisie is uitgevoerd.

En dan heb ik nog geen woord gewijd aan de oogstrelende, parelmoeren binnenbekleding van al die kamertjes. Het is vreemd te bedenken dat de inktvis die deze luxe villa bewoonde, gedoemd was altijd in het voorportaal te verblijven. Anders dan de slak kon hij zich niet in het binnenste terugtrekken. En toch stond hij rechtstreeks in verbinding met de kleinste kamertjes via de sipho, een streng levend weefsel dat via de siphotuitjes door alle kamertjes heen loopt. Dat was zíjn draad van Ariadne: een levensdraad die hem niet de weg naar buiten, maar naar binnen wees.

[p. 913]

Nautilus pompilius

[p. 914]

Maar nog vreemder is het te beseffen dat al dit moois normaal gesproken verborgen blijft - door niemand ooit gezien wordt, en ook niet bedoeld is om gezien te worden. Dat is eigenlijk onvoorstelbaar. Je kunt je van zoiets oogstrelends als parelmoer toch nauwelijks voorstellen dat het niet voor het oog gemaakt zou zijn?

Bestaat er wel zoiets als ‘verborgen schoonheid’? Is dat geen contradictio in adjecto? Is het denkbaar dat iemand lelijke keien of ruige, pokdalige schelpen verzamelt omdat ze vanbinnen een ongeziene, adembenemende schoonheid bezitten - zonder dat hij die zou willen zien of tonen? Nee, dat zou absurd zijn. (Vandaar dat in Teylers Museum ook gehalveerde keien te zien zijn, die hun fantastische kristalstructuren tonen.) Schoonheid bestaat pas als ze gezien wordt.

‘Beauty is in the eye of the beholder’, inderdaad. En die beholder dringt met zijn blik graag binnen in gesloten domeinen. Hij neemt geen genoegen met de buitenkant, hij wil ook weten wat er vanbinnen te zien valt. En misschien wordt hij zelfs dieper geraakt door schoonheid die nooit voor zijn oog bestemd was, dan door alle uiterlijke schoonheid die hem in de schoot geworpen wordt...

Wie komt er trouwens op het idee zo'n Nautilusschelp dwars doormidden te zagen? Niet iemand die op zoek is naar schoonheid. Nee: iemand die wil weten hoe zo'n ding in elkaar zit. Een wetenschappelijk onderzoeker. De schoonheid van die inwendige structuur is een extraatje. Een verrassing. Een cadeautje (als ie het ziet tenminste, want voor wat hij weten wil is deze pracht volmaakt irrelevant).

Maar gehalveerde volmaaktheid - is dat niet ook een absurditeit? (Pas als je scherp kijkt, zie je dat het niet helemaal goed gegaan is, dat doorzagen: van een van de fragiele tussenschotjes is een stukje afgebroken.)

Ach, nummer 16852, vergeef ons!

We begeren altijd eerst en vooral dat wat helemaal niet voor ons bestemd is. Nadat ik me langdurig vergaapt had aan je parelmoeren binnenkant, zag ik eindelijk de warmbruine tekening op je witte buitenkant, die me aan een giraffe deed denken.