De Gids. Jaargang 161

[p. 904]

Hedda Martens
In het zicht van de zondvloed

Wat zou hij nu werkelijk gezien hebben, de reuzensalamander met zijn brede gezicht, toen de zondvloed opkwam? Vooral bewegende schaduwen waarschijnlijk, want ook nu zien salamanders niet veel meer dan dat: kleine schaduwen kunnen passerend voedsel betekenen, en grote een hongerige vijand. Toen de zondvloed opkwam verduisterde het licht meer dan ooit, en vervaarlijk moet ook het geluid zijn geweest want ‘alle fonteinen des grooten afgronds (werden) opengebroken en de sluizen des hemels geopend, en een plasregen was op de aarde veertig dagen en veertig nachten’ - maar horen kan een salamander evenmin erg goed. Ruiken des te beter, en ademen doet hij met zijn hele huid: van top tot teen is de reuzensalamander een waterdier. Omdat hij bovendien gewend is aan een leven in rusteloze en snelstromende bergbeken is het niet eens denkbeeldig dat de zondvloed enigszins aan hem voorbijging; niet voor niets zegt de Statenbijbel dat ‘alles wat eenen adem des geestes des levens in zijne neusgaten had, van alles wat op het drooge was, is gestorven’.

Maar al is de reuzensalamander dus zeker niet op het droge, wel heeft hij twee neusgaten die haast groter waren dan zijn speldenknoppen van oogjes, zodat het toch nog moeilijk wordt zijn bijbelse lot precies te bepalen. Daarbij onderscheidde hij zich van andere salamanders doordat hij nooit de volwassenheid bereikt; zo behoudt hij levenslang zijn melkgebit en ontwikkelt geen oogleden om zich tegen welke aanblik dan ook te verweren - wat er indertijd te zien was moet hij dus in elk geval volledig onbeschermd hebben waargenomen.

‘Das betrübte Beingerüst von einem armen Sünder, so in der Sintfluth ertrunken,’ schrijft de Zwitser Johann Jacob Scheuchzer in 1725 bij zijn vondst van het fossiel met de enorme oogkassen en de dramatisch gespreide armpjes, in 1802 door Teylers Museum verworven. Dat is wat híj zag; en in zijn ogen moet het schepsel dat bij dit skelet hoorde nog veel meer hebben waargenomen dan alle zintuigen

[p. 905]

Homo diluvii testis

[p. 906]

tezamen kunnen bieden. Hij was er namelijk van overtuigd dat hij te doen had met de zo gezochte Homo diluvii testis et theoskopos - de mens die getuige was geweest van de Zondvloed en, daarenboven, van de aanblik Gods.

Voor de ‘diluviani’ van die tijd golden alle fossielen als overblijfselen van de bijbelse zondvloed, maar een fossiele mens was nog nooit gevonden; terwijl de zondvloed toch juist als reden had dat ‘de boosheid des mensen menigvuldig was op de aarde, en al het gedichtsel der gedachten zijns harten te allen dagen alleenlijk boos was’. Allerlei fossiele dieren en planten had Scheuchzer inmiddels beschreven, onder meer in zijn Herbarium diluvianum (1709), maar vooral deze eerste mens, zo vlak bij huis in Baden gevonden, moet hem bijzonder gelukkig gemaakt hebben. Waarbij dat theoskopos - de bewuste aanblik waar immers plant noch dier aanspraak op kon maken - hem waarschijnlijk extra in vervoering bracht: hier stond hij oog in oog met een wezen dat God had gezien.

Naast wiskundige en grondlegger van de paleontologie (hij liet aan de bibliotheek van Zürich tweehonderdzestig dichtbeschreven folianten na) was Scheuchzer ook een knappe arts die onder anderen tsaar Peter de Grote behandelde. Des te wonderlijker, voor iemand die er nu naar kijkt, dat hij hij zo'n breed, helmvormig schedeltje aan een mens toeschreef: had Hamlet bovendien niet al een eeuw eerder zijn Yorick aan het publiek getoond? Ook is hij misschien toch wel erg klein, deze diluviale mens - maar er woonden in Noachs tijd enorme reuzen op aarde, dus waarom geen dwergen; en wat die schedel betreft kan Scheuchzer, net als bij de minuscule armpjes, vermoed hebben dat her en der delen ontbraken. Of misschien ook niet, misschien ontbrak het hem helemaal nergens aan en was hij meteen en op het eerste gezicht als door de bliksem getroffen bij de aangrijpende, bijna onaardse uitdrukking van gezicht en lichaamshouding: ja dit is het, zo is het gegaan. Dit is de oeroude zondaar op zijn knieën gevallen, de armen gespreid en de ogen omhooggedraaid in het zicht van een bovenaards wonder.

De precieze maat van die armpjes heeft Scheuchzer trouwens nooit gekend, hij liet zijn zondaar verder respectvol met rust in diens oeroude gesteente. Zoveel te beter dat hij niet hoefde meemaken wat een kleine honderd jaar later gebeurde, toen Georges Cuvier in opdracht van Napoleon door Nederland reisde; de manier waarop deze ‘dictator der biologie’ in Teylers Museum zijn kennis kwam demonstreren, zou hem immers stellig tot wanhoop hebben gebracht - niet alleen door diens uitgangspunten en conclusies,

[p. 907]

maar ook door zijn barre methodes.

Om te beginnen had Cuvier bedacht dat planten en dieren konden uitsterven; voor de ‘diluviani’ een wrede ketterij, want wat God geschapen had zou eeuwig blijven bestaan, daar was Noachs Ark immers helemaal op ingericht. In plaats van één zondvloed had Cuvier bovendien minstens zeventig opeenvolgende ‘catastrophes’ nodig om de zeer uiteenlopende versteende levensvormen te verklaren, want aan zoiets halfslachtigs als ontwikkelingsstadia had zijn hiërarchische geest een broertje dood. Aangezien tenslotte de mens, als kroon der schepping, in dit model pas na de allerlaatste ‘catastrophe’ kon zijn ontstaan, was het uitgesloten er ooit een fossiel van te vinden: ‘L'homme fossile n'existe pas.’

Gedreven door deze en andere dwingende overtuigingen toog de Franse geleerde in 1811 naar Haarlem, om het troetelkind te lijf te gaan dat Scheuchzer in zijn driedelige Physica Sacra uit 1732 nog zo zorgvuldig had nagetekend als de enig gevonden bijbelse mens. Cuvier echter, gewapend met hamer en beitel, bleef net zolang aan het ‘betrübte Beingerüst’ hakken tot de gelijkenis met zijn eigen afbeelding van een reuzensalamanderskelet niet meer te weerleggen viel; trots liet hij Haarlem achter zich, opnieuw zegevierend in zijn kruistocht tegen het menselijke fossiel.

Eigenlijk had men Cuvier in 1811 Teylers Museum helemaal niet in moeten laten, ook al vanwege zijn aandeel in het verdwijnen van onze enige echte Mosasaurus, tegelijk met de hele menagerie van stadhouder Willem v. En als hij vanwege het Franse gezag toch toegang moest krijgen, dan had hij in elk geval niet aan Teylers spullen mogen komen, en nog het minst van al aan de beroemde vondst uit Zwitserland. Want hoe graag niet zou je ook zelf getuige willen zijn van wat Johann Jakob Scheuchzer werkelijk zag, hand in hand met de zekerheid over wat diens zondaar te zien kreeg terwijl zijn speldenknopjes van ogen als schotels zo groot werden: alle wateren ter wereld en daarboven iets als een groot licht, of geluid, of wat het maar zijn mag dat je dan mateloos meemaakt - diluvii testis, et theoskopos.