De Gids. Jaargang 161

[p. 882]

Aad Kosto
Rembrandts Omval

Weinig in het leven van Rembrandt van Rijn is onbeschreven gebleven, zij het dat sommige aspecten beter zijn belicht dan andere. Vanaf 1639 woonde hij in ‘het huys aen de Suytzijde van de Antonie Breestraet, wesende het tweede huys buitenwaerts van de St. Toonissluys’, tegenwoordig Jodenbreestraat 4 in Amsterdam.

Wie vandaag zijn voormalige woon- en werkhuis bezoekt, heeft vanuit de Groote Schildercaemer uitzicht op de Amsterdamse hogeschool voor de kunsten. Een historische ontmoeting van twee verwante overkanten, want Rembrandt droeg in zijn atelier volgens de onderwijstraditie van zijn gilde aan leerlingen zijn kennis en kunde van het schildersambacht over. Samen met zijn vrouw Saskia van Uylenburgh nam hij zijn intrek in het huis; na negentien jaar was hij failliet en moest vertrekken. Het huis kostte dertienduizend gulden en Rembrandt kocht het op afbetaling. Bij aanvaarding betaalde hij twaalfhonderd gulden en de rest zou binnen zes jaar in termijnen worden voldaan.

Over erkenning en succes had de schilder niet te klagen. Zijn opdrachten kwamen niet alleen van gegoede burgers en de schutterij, maar ook van de stadhouder. Door bemiddeling van de secretaris van prins Frederik Hendrik, Constantijn Huygens, leverde Rembrandt een serie schilderijen over het lijden van Christus aan het Haagse Hof. In 1639 leverde hij de Opstanding en de Graflegging af. Hij vroeg duizend gulden per stuk, maar als de Prins dit te veel zou vinden, kon het ook wel voor minder. En Frederik Hendrik vond het te duur. Toen betaling geheel uitbleef, begon Rembrandt, kennelijk in financiële nood, beleefd via Huygens te manen. Zeshonderd per stuk moesten de schilderijen toch wel opbrengen, plus vierenveertig gulden voor de lijsten. Dat bedrag kwam uiteindelijk los, en het komt aardig overeen met de eerste aanbetaling voor het huis.

Uit verschillende bronnen blijkt dat Rembrandt slecht met geld

[p. 883]

Rembrandt, De omval

[p. 884]

kon omgaan. Hij kocht veel: schilderijen, tekeningen en etsen van kunstenaars die hij bewonderde, maar ook snuisterijen en rariteiten. Tijdgenoten meldden dat hij op veilingen meteen al zo hoog inzette dat niemand na hem nog bood. Hij was ook ruimhartig. Zo is uit archiefonderzoek gebleken dat hij op 1 november 1642 twaalfhonderd gulden voorschoot om een scheepstimmerman uit Edam vrij te kopen, die in handen was gevallen van de Barbarijse zeerovers.

Hij werkte hard in deze Amsterdamse jaren. Het was ook in 1642 dat het schilderij gereedkwam waarmee de gemiddelde toerist zijn naam verbonden weet. De Nachtwacht, die door tijdgenoten niet anders werd gezien dan ‘het vendel van Frans Banning Cocq’, dat opdracht krijgt te gaan marcheren. Hoewel de naam dus onjuist is en het tafereel zich op klaarlichte dag afspeelt, is het een naam waaraan inmiddels iedereen gehecht is geraakt.

In het jaar van het begin van Rembrandts wereldroem overleed Saskia. Rembrandt bleef achter met hun zoon, een luierkind. Kort daarna verscheen in zijn huis de trompettersweduwe Geertgen Dircx als Titus' min en volgens velen Rembrandts minnares. Zij was, volgens Houbraken, biograaf van de schilder, ‘wat klein van persoon maar welgemaakt van wezen en poezel van lichaam’. Geertgen is later een proces begonnen, omdat de vader van haar pleegkind haar loze huwelijksbeloften zou hebben gedaan. Die bleken in elk geval zonder waarde toen Hendrickje Stoffels in huis kwam. Zij werd later de moeder van Rembrandts buitenechtelijke dochter Cornelia. Voor Geertgen was geen plaats meer in Rembrandts leven. En nadat de schilder tevergeefs had geprobeerd haar af te kopen, werd de trompettersweduwe op zijn instigatie in het tuchthuis in Gouda opgesloten. Grond daarvoor was dat Geertgen een kostbare ring, die zij ooit van haar minnaar had gekregen maar onder diens druk in haar testament aan Titus had vermaakt, na haar vertrek uit het huis aan de Antonie Breestraet naar de lommerd had gebracht. De versmade bruid zat vijf jaar vast in Gouda, van 1650 tot 1655, waarna ze het Rembrandt bij diens faillissement een jaar later bijzonder lastig heeft gemaakt.

Maar dat moest nog komen. In de tijd dat Rembrandt rondzwierf in de omgeving van Amsterdam op zoek naar inspiratie voor zijn landschapsetsen, was hij wel vol geldzorgen, maar hij wist zijn Titus goed verzorgd en kon rekenen op warm onthaal bij thuiskomst.

Rembrandt was een etser van een formaat waarvan er nooit een tweede is gevonden. Zijn eerste ets dateert van 1626 en stelt de besnijdenis van Jezus in de tempel voor. De laatste is de raadselachtige

[p. 885]

‘Vrouw met pijl’ uit 1661. Daar midden tussenin ‘de Omval’. Het jaartal is niet heel duidelijk. Voor sommigen is het 1643, voor anderen 1645. En dat het hier om de Omval tussen Diemen en Amsterdam zou gaan, is een onweersproken bewering van Lugt. In elk geval is het werk uit de tijd dat Geertgen Dircx het huishouden deed.

‘De Omval’ onderscheidt zich van de andere landschapsetsen door openlijke en verborgen activiteiten; de openlijke op het water dat de Amstel is, de verborgene in de beschutting van geboomte. Aan de overkant de werktuigen van de zeventiende-eeuwse nijverheid: molens, zeilscheepjes, een werf en werkplaatsen. Een man op de oever kijkt naar een passerend schuitje, waarin vier mannen onder een afdakje, met breedgerande hoeden op het hoofd, vervoerd worden. Dubbelgedekt als zij zijn onderscheiden ze zich van de stuurman achter in het bootje en de roeier voorin, die summier is aangegeven, maar in elk geval blootshoofds is. De man op de oever draagt ook een hoed. Maar terwijl de mannen in het schuitje het vermoeden oproepen iets te zeggen te hebben in de wereld van hun dagen - zijn het predikanten? leden van de vroedschap? eigenaren van de bedrijven aan de overkant? - lijkt de man aan de kant een toevallige passant. Zijn broekriem wordt neergetrokken door een wapen op zijn linkerheup. Wat is hij, een ambachtsman of een vagebond? Is hij zich bewust van wat zich afspeelt onder het gebladerte van de boom achter hem? Staat hij misschien juist op wacht om ongestoord te laten gebeuren wat gebeuren moet?

Rembrandt geeft in deze ets een klein beeld van het menselijk bedrijf van zijn tijd. En hij laat het aan de fantasie van de toeschouwer over om uit te maken waar die man en vrouw links op de prent mee bezig zijn. Wel, zomaar rusten doen ze niet. De vrouw is zeker poezel van lichaam en de man ongetwijfeld vitaal en in de kracht van zijn bestaan, net als degene die hem een eeuwig papieren leven heeft gegeven. Met hun voorspelbare biologische activiteiten slaan zij de brug naar onze dagen, waarin hun nakomelingen de oevers van de Amstel alleen voorzien van ruime behuizingen kennen, en met een toren als die van Babel, die de naam van Rembrandt draagt.