De Gids. Jaargang 161

[p. 849]

Tijs Goldschmidt
Semioptera wallacii

‘Niets is of wordt geschapen (...) alles heeft een oorzaak’, daarvan was Multatuli overtuigd. Over dit onderwerp, de wording der dingen, hield hij lezingen in het hele land. Op 13 januari 1881 sprak hij te Leiden over darwinisme. De titel wekt de indruk dat hij voor de gelegenheid zijn onderwerp wat scherper had afgebakend dan gewoonlijk. Zou hij zich werkelijk beperkt hebben tot de wording der levende dingen, het enge terrein van de darwinisten, zonder uit te weiden over het ontstaan van mineralen, klederdrachtsmusea, of zeewater?

De volledige tekst van de lezing is niet bewaard gebleven, maar in de gepubliceerde samenvatting van een van de toehoorders wordt vermeld dat Multatuli na de pauze darwinistische verklaringen gaf voor het ontstaan van niet erfelijke, maar juist culturele eigenaardigheden zoals ‘de lange nagels der Chinezen, de kleine voetjes hunner vrouwen, de slechte beteekenis die men geeft aan het woord Vrijdag, of de zondagse hemdsmouwen onzer kruiëniers...’

Was de essentie van het darwinisme aan Multatuli voorbijgegaan, of pionierde hij onbekommerd op het terrein van culturele evolutie?

Multatuli meende geen Darwin nodig te hebben gehad om te komen tot een darwinistische evolutiegedachte. Had hij de werking van natuurlijke selectie soms niet aan den lijve ondervonden? Sterker nog, dat we tegenwoordig spreken over darwinisme en niet over douwes-dekkerisme moet nu juist aan de onontkoombaarheid van diezelfde natuurlijke selectie worden toegeschreven. Multatuli had allang doorzien hoe het zat, maar doordat hij chronisch dreigde te worden weggeselecteerd, had hij de rust nog niet kunnen vinden het principe van natuurlijke selectie op schrift te formuleren: ‘Wat my betreft, ik heb het Darwinismus niet van Darwin. Indien men my niet had gejaagd en geplaagd als 'n wild dier, zou ik lang vóór hem de hoofdeigenschap die z'n stelsel beheerst, geopenbaard hebben.’

[p. 850]

Darwin publiceerde zijn Origin of Species in 1859. In een brief aan een zekere Van Vloten die waarschijnlijk in 1864 werd geschreven, deelt Multatuli mee Darwin voorlopig nog niet te willen lezen. Hij meent zelf op het punt te staan een grote ontdekking te doen en is mogelijk bang geweest door Darwin op een dwaalspoor te worden gebracht: ‘Ik geloof op weg te zyn om de éénheid aan te toonen van de oorzaken, die alles in beweging brengen. Alles! Het groeien van 'n plant, het verwisselen van b in p, het waggelen van ons bolletje om z'n as, het schreien van 'n kind, het lamme drama der wereldgeschiedenis, alles, alles, alles! Tot den ellendigen staat van myn pantalon toe, die me dwingt thuis te blyven schoon een wandeling goed voor me wezen zou.’

Behalve het verslag van de toehoorder is ook het skelet van Multatuli's lezing bewaard gebleven in de vorm van sleutelwoorden en kernzinnen, die hij als houvast voor zijn geïmproviseerde voordracht had opgeschreven: ‘Waar is alles vandaan gekomen... Kieuwen?... Kikvorsch... Taal Darwinistisch... De verklaring der wording brengt geen rechtvaardiging mee...’

Ook komt op een van zijn blaadjes de naam voor van de Engelsman Alfred Russel Wallace, naturalist en mede-ontwerper van de evolutietheorie. Net als Multatuli had ook de malarialijder Wallace de natuurlijke selectie aan den lijve ondervonden, maar van Wallace hebben we schriftelijk bewijs dat hij Darwin werkelijk niet nodig heeft gehad om tot de evolutietheorie te komen. Anders dan bij Multatuli werkte bij Wallace de natuurlijke selectie juist als katalysator. Hij loste het raadsel der raadselen op, terwijl de malariaparasieten nog vraten van zijn rode bloedlichaampjes.

Behalve wetenschappelijke artikelen schreef Wallace over zijn verblijf in het Maleise eilandenrijk ook een boek voor een breed publiek, The Malay Archipelago. Hierin wordt de Max Havelaar ‘a very tedious and long-winded story’ genoemd. Wallace heeft kritiek op Multatuli's opvattingen over de waarde van het cultuurstelsel op Java, waarbij werd vastgehouden aan de bestaande hiërarchie van lokale bestuurders.

Dat de Nederlandse regering ‘'n opmerker van de minste soort’ als Wallace over het functioneren van dit stelsel raadpleegde, stak Multatuli. Wallace had zich eraan gestoord dat in de Havelaar plaatsnamen en data niet steeds voluit worden genoemd, zodat sommige feiten oncontroleerbaar waren. Ook daarover voelt Multatuli zich diep gekrenkt: ‘Dit schynt men dien Wallace verteld te hebben, daar hy den Havelaar niet gelezen heeft. 't Is voor z'n apen en kevers te hopen dat ze wat minder van-horen-zeggen geportretteerd

[p. 851]

Semioptera wallacii.
Paradijsvogels uit: Daniel Giraud Elliot, A monograph of the Wallace's bird of paradise, 1873

[p. 852]

zijn, de arme dieren. Neen, gelezen heeft de eerlyke man 't “vervelend en langdradig” boek niet! Want hy verstaat geen hollands, en in de engelse vertaling van m'n vriend Nahuys, zyn de Van Lennepse puntjes behoorlyk door letters vervangen.’

Wallace kon geen goed meer doen en bleef levenslang een prooi voor Multatuli. De naam van deze ‘beunhaas en kapellenvanger’ blijft terugkeren in het verzameld werk, bijna steeds vergezeld van minachtend commentaar.

Ook op de persoon van Darwin en zijn ideeën heeft Multatuli van alles aan te merken, maar hij beseft wel dat Darwin een groot geleerde is, al maakt hij ‘één grote fout’ door te vertrouwen op informanten als Wallace. Hoe zou iemand die in alle ernst beweert dat hij in de binnenlanden van Menado fricassee van vleermuizen voorgezet heeft gekregen, ooit een betrouwbare bron kunnen zijn?

Wallace was zeker geen degelijk en diepgravend vorser zoals Darwin, maar daarom was hij nog niet de knoeier die Multatuli zo graag van hem wilde maken: een dilettant, beunhazend op het terrein van staatkunde en zelfs politiek; een nitwit ‘wiens fiologische kennis (...) zich hoofdzakelyk wel bepalen zal tot wat museum-latyn: dit- of dat ptera wallacii!’

Aantekening

Pas na het insturen van mijn bijdrage ontdekte ik dat dit onderwerp eerder ter sprake kwam in het stuk van Maarten 't Hart in NRC Handelsblad van 31 augustus 1984.