De Gids. Jaargang 161

[p. 847]

Roelof van Gelder
Verliefd op planken

De tekening heeft niets anders tot onderwerp dan een secreet aan een sloot. Een houten ‘kackhuys’, zoals het heette in de tijd van de tekenaar, Anthonie van Borssom. Dit onderwerp staat wel heel ver weg van de verheven onderwerpen die kunstenaars volgens de officiële kunsttheorieën dienden uit te beelden. Geen morele boodschap spreekt hieruit, geen edele personages zijn hier voorgesteld. Nee, men ziet hier eigenlijk niets. Toch zal, gezien de populariteit van Van Borssoms werk, de tijdgenoot onder de indruk zijn geweest van de charme van deze tekening en hebben gezien hoe geraffineerd hij is gecomponeerd: de horizontalen van de planken van het gebouwtje, van de afwisselende banen licht en schaduw op het weiland, van de horizon en van het hek linksachter. De tegenkrachten zijn de sterke verticalen van het huisje en de paal in het weiland. En dan zijn er nog de parallelle diagonalen van de slootkant rechts en het schuine dak van het huisje. Dit stevige geometrische lijnenspel wordt organisch begroeid door gras en geboomte.

Anthonie van Borssom (Amsterdam 1631-1677) is waarschijnlijk een leerling van Rembrandt geweest. Hij tekende, schilderde en etste vooral landschappen, maar ook wel dieren en ruïnes. Hij tekende in de omgeving van Amsterdam en Haarlem, en bij Rhenen en Kleef, alle geliefde plekken voor landschapstekenaars.

In zijn tekeningen, opgezet met pen in inkt en daarna ingekleurd met penseel en waterverf, vertoont hij een opvallende voorkeur voor houten bouwsels, voor molens, bruggen, hekken, beschoeiingen en afrasteringen, voor de deuren en de wanden van een huis, de palen van een hooiberg, een schoorsteen, een galg. Soms ziet men een overhaal, een sluisje, maar ook losse gebruiksvoorwerpen van hout, zoals een ladder, een tonnetje, een kruiwagen, een bootje of een stapeltje balken. Hij had iets met hout, met nerven en knoesten. Zo ook op deze tekening, waar hij zelfs de gaatjes van de spijkers in de planken heeft weergegeven.

[p. 848]

Anthonie van Borssom, Een secreet aan de rand van een sloot

Misschien dat tijdgenoten dit verdoemde kot ook nog wel gnuivend associeerden met dichtregels van iemand als Van Borssoms tijdgenoot Willem Godschalck van Fockenbroch. Deze libertijnse Amsterdamse arts bezong graag het gelaat van dames in de stijl van de ‘amour noir’. Alle sinds Petrarca bezongen fraaiigheden van het geliefde gelaat werden dan in hun tegendeel veranderd. De ogen zijn geen sterren, maar ‘doove koolen’, de tanden blijken gehuurd, de huid vertoont zulke putten dat men er met gemak poffertjes in kan bakken, de lippen zijn als gekookte zalm, en, vervolgt hij, ‘uw kromme neus staet op uw backhuys, gelijck een schoorsteen op een kackhuys’.

Omdat Van Borssom ook altijd bomen weergaf zou men in zijn tekeningen ook de tegenstelling kunnen zien tussen natuur en cultuur. God heeft de natuur geschapen, waaronder de bomen, en de mens maakt op zijn beurt van die bomen planken en daarvan weer nuttige zaken als huizen, bruggen, molens en secreten.

Maar misschien is dat te veel gespeculeer en was Van Borssom gewoon gefascineerd door de structuur van gezaagd hout. Een tekenaar die verliefd was op planken.