De Gids. Jaargang 161

[p. 825]

Martijn van Calmthout
Een schedel als kunstwerk in been Eoanthropus dawsoni Smith Woodward (1912)

Wat doet een museum als een van zijn topstukken een vervalsing blijkt? Wat, kortom, gebeurde er midden jaren vijftig in Teylers Museum toen bleek dat de trots van de fossielenverzameling, Smith Woodwards Piltdown-mens in de tweede fossielenzaal, een namaakfossiel was?

Overwoog de toenmalige conservator de gipsen kopie van de schedel van de Piltdown-mens uit de vitrine met menselijke voorouders te verwijderen? Om de reconstructie van de schedel beschaamd in het depot weg te bergen? Een schedel die ooit leek aan te tonen dat de mens eerder moderne hersens had dan een modern menselijk gezicht, maar nu gewoon een middeleeuwse schedel op de kaak van een orang-oetan bleek te zijn. Om misverstanden te voorkomen, wellicht? Of, hoger motief, om het welmenende publiek niet lastig te vervallen met een bedrijfsongeval uit de wetenschap? Teneinde de argeloze bezoeker niet te verwarren met het duivelse product van een even perverse als vakkundige vervalser?

Wie die conservator was en wat hij overwogen heeft, doet er niet toe. Hij heeft in de vitrine laten liggen wat er waarschijnlijk al sinds de jaren twintig lag, en er alleen een korte notitie bijgevoegd: gevonden 1912, missende schakel tussen aap en mens, namaak gebleken.

Ik lees dat kaartje naast de chocoladebruine stukken schedeldak en de merkwaardig kinloze reconstructie, en zie in een paar regels de vage contouren van twee levens. Het leven van de Piltdownmens zelf, al is dat imaginair gebleken. En het leven van de vervalser, wiens identiteit nog altijd niet onomstreden is. Het is niet uit te maken welk leven het boeiendst is.

De Piltdown-mens ontsproot begin deze eeuw vooral aan de wetenschappelijke interpretatiezin van conservator Arthur Smith Woodward van het Natural History Museum in Londen. In 1912 kreeg hij delen van een exceptionele schedel onder ogen die jurist en amateur-archeoloog Charles Dawson in een grindkuil in West-

[p. 826]

Eoanthropus dawsoni

[p. 827]

Sussex had aangetroffen. Behalve delen van een uitzonderlijk dik schedeldak, donkerbruin gefossiliseerd als gevolg van een zeer hoog ijzergehalte in de bodem ter plaatse, was daarbij een volledige onderkaak. Het geheel, concludeerde Smith Woodward na een reconstructie volgens de regelen der kunst, zette de menselijke evolutie op zijn kop. Hij schatte zijn Eoanthropus dawsoni op minstens een half miljoen jaar oud, wat paste bij de primitieve chimpansee-achtige onderkaak, maar hij zag tegelijk volkomen moderne kenmerken van de hersenpan.

Al meteen na de eerste meldingen van de spectaculaire vondst rees er twijfel aan de interpretatie van deze merkwaardige schedel. Hoorden de hersenpan en de kaak inderdaad bij elkaar? De academici voerden bittere gevechten over de kwestie, tot bij nadere opgravingen in 1917 ook twee kiezen uit de onderkaak opdoken, die gesleten leken zoals menselijke kiezen dat doen. Smith Woodward publiceerde vlak voor zijn dood in 1948 zijn conclusies. De mens, stelde hij, was mentaal al volgroeid voor hij de moderne verschijningsvorm had aangenomen. De Piltdown-mens was een denkende aap.

In 1949 wees een nieuwe test aan de hand van het fluoridegehalte van het bot opnieuw uit dat de schedel en de kaak even lang in het grondwater bij Piltdown hadden gelegen. Maar er was een probleem: als de nieuwe techniek deugde waren de fossielen veel jonger dan was aangenomen, en zeker niet ouder dan vijftigduizend jaar. De jaren erna bleek waarom. Schedel en kaak bleken kunstmatig verkleurd en verouderd, de gevonden kiezen met een vijl in de juist vorm gebracht. De Piltdown-mens, aanvankelijk omarmd als de missende schakel tussen aap en mens, was een ordinaire vervalsing. De schedel is volgens moderne metingen niet ouder dan zo'n zeshonderdtwintig jaar, waarschijnlijk geroofd uit een middeleeuws graf, en de kaak, afkomstig van een orang-oetan, is zelfs maar vijfhonderd jaar oud. De twee hebben nooit iets met elkaar te maken gehad, tot een onverlaat ze tot een fossiel geheel smeedde.

Over de identiteit van deze vervalser zijn inmiddels boekenkasten vol geschreven. Vrijwel alle betrokkenen zijn in het verleden met overleg van bewijsstukken aangewezen als de dader en door anderen met evenveel bewijs weer vrijgepleit. De meest recente verdachte is Martin Hinton, een bescheiden conservator op de zoölogische afdeling van hetzelfde Londense museum waar Smith Woodward werkte ten tijde van de vondsten in Piltdown. In 1996 onthulde de Linnean Society, een gewichtig gezelschap van vooraanstaande biologen, dat er een koffer met de initialen ‘M.H.’ bestond, waarin zich

[p. 828]

tal van proefstukken van geprepareerde fossielen bevonden. Enkele daarvan zijn op precies dezelfde manier met metaaloplossingen gekleurd en kunstmatig verouderd als de stukken uit Piltdown.

Hinton, is de huidige interpretatie, was een even geniaal als gefrustreerd zoöloog die in 1910 vergeefs bij Smith Woodward had gesolliciteerd en sindsdien zon op revanche. Piltdown was zijn meesterlijke wraakoefening, denken sommigen. Anderen blijven twijfelen, maar nergens anders in Teylers Museum vervloeien wetenschap en kunst zo dramatisch als in deze Eoanthropus dawsoni. Me dunkt dat de conservator er in de jaren vijftig goed aan heeft gedaan deze bruine namaakbotten, kopieën van een kunstwerk in been, gewoon te laten liggen.