De Gids. Jaargang 161

[p. 819]

Frans Budé
De stroomschool

Ik moet ineens aan mijn pen denken, de gele bakelieten penhouder uit mijn kinderjaren die ik, als de onderwijzer met zijn rug naar de klas stond, net zolang opwreef tegen mijn wollen trui dat het een makkie was de papieren snippers van je schoolbank op te laten springen. Hoeps, daar klampte er zich weer een vast aan de steel. En wat een sprong. Een mirakel!

‘Ik ben elektrisch,’ fantaseerde ik thuis. Mijn zusje van vier geloofde het meteen: handig viste ik onder het stamelen van ‘elektrische woorden’ wat losse Poesie-prentjes weg. Zelfs haar haren, toch niet de dunste, kreeg ik makkelijk omhoog. Ik stelde mij voor dat het onder haar schedelkap knetterde, misschien wel vonkte, zo goed ging het. Zou ik het geheim in handen hebben waarmee ik als oudste broer mijn zusje definitief onder mijn invloed kon brengen? Ik zou haar om boodschappen kunnen sturen, en om het even wat, ze bracht het mee. Haar pop zoek? Ik wreef met mijn pen een aantal keren door mijn handpalm, en kijk, in de rommelhoek vlogen twee zwarte vlechten recht omhoog.

Mooi niet dus. Maar mijn interesse bleef. Wat dagen later stond ik zelf onder stroom en ik begreep meteen het verschil: ik had niet zozeer het gevoel dat mijn kapsel dooreen werd gehaald als wel dat er in één keer een geweldige knoop in mijn lijf werd gelegd. Alles blokkeerde, ik werd van binnenuit opgeblazen. De twee spijkers, met daaraan een koperen draadje, die ik in het stopcontact had geduwd, kreeg ik ternauwernood teruggetrokken. Ik was langzaam geworden en voelde dezelfde smaak opkomen als twee weken geleden toen ik met een smak uit het klauterrek was gevallen. Wat ik proefde? ‘Dit!’ Ik hield mijn zusje een platte Witte Kat-batterij voor, de twee plaatjes tegen elkaar. ‘Steek je tong maar uit!’ Ai. Een norsig iemand van de gemeente was uren later een nieuwe hoofdzekering komen plaatsen. Hij had alleen maar gemopperd. ‘Je had dood kunnen zijn. Het ergste van alles.’ Dat laatste wist ik, over het eerste had ik zo mijn twijfels.

[p. 820]

Reden genoeg om mij mee te nemen op bedevaart naar Wittem, 18 kilometer heen, op blaren weer terug, om te zien hoe achter het Sint-Gerardusbeeld een lampje in het aureool driemaal flikkerde en toen kapotsprong. Zomaar, weliswaar zachtjes, maar toch. Wat werd hier van hogerhand verkondigd? Thuis hield ik het elektrisch devotielichtje bij het Heilig Hart voortaan extra in de gaten. Onder een glazen stolpje flakkerde een kleine, rode vlam. Elektrisch, net echt, gekocht in de Grote Straat bij Het Wonder van Maastricht, de speciaalzaak waar duizend gloeilampen brandden, alleen op Goede Vrijdag niet. Dan lag er vanaf drie uur een grijze schemer over de vakken, waar in stapels de lampen wachtten op het moment dat de hand van de bediende ze uit hun dunkartonnen manchet haalde, ze één seconde liet proefbranden na een routineuze klik in de speciale fittingdoos. Met één hand al aan de kassa vouwde hij met de andere de koker weer dicht. ‘Ze niet laten vallen.’

‘En zie: er was licht,’ sprak mijn vader even later thuis. Ondertussen friemelde hij de stoffen koordjes van de kap in een strik, nooit naar wens van mijn moeder, die de staande schemerlamp destijds als huwelijkscadeau van haar ouders had ingebracht.

Elektriciteit moest je van afblijven. De geur alleen al die in de meterkast hing, was anders, viel niet te omschrijven. Om het ritueel bij het vervangen van een zekering hing een mysterie. Ik mocht de kaars vasthouden terwijl mijn vader prevelend de kleine voorraad porseleinen zekeringen naliep, ook de oude, die hij één voor één omhooghield, de bril op de punt van zijn neus. ‘Was het nu 6 ampère of 10?’ Een korte vloek kon een hele etage zijn licht teruggeven.

Bij mijn tante in België draaide een andere schijf in de meter, groot en zwaar, je hoorde hem achter het ruitje zuchten als op haar verjaardag alle lichten werden ontstoken. Thuis kwam de stroom ergens bij de voordeur uit de grond, bij haar kwam hij van boven, waar onder de dakgoot het overschot van een zwarte kabel een dikke lus maakte voor hij in de muur verdween. Hij kwam van de overburen, stak schuin de weg over en zocht even steun bij een houten paal om dan sierlijk het laatste stukje te nemen. Haar meterkast had ook maar één stop. In een handomdraai zette je op het hoogtepunt van het feest het hele huis in het donker. Eerst hoorde je het geluid van een schrikreactie, meteen daarna werd mijn vader geroepen, die naast mij aan de knop stond. Hij had zijn zin weer gehad en sloot voor een jaar de kast.

Buiten, onder de hoge stalen elektriciteitsmasten vlak bij de grensovergang, stak hij zijn vinger omhoog: ‘Luister. De koning der

[p. 821]

Martinus van Marum, De grote elektriseermachine, 1784

[p. 822]

Belgen. Hoor je hem fluisteren?’ Een vreemd geluid gonsde met de draden mee. ‘Hoor je ook de koningin?’ Ik hoorde een uitgebreid knisteren. ‘Ja,’ zei ik, bang dat ze mij onder de laaghangende kabels herkende. Het had iets akeligs. Was zij het die bij een auto-ongeval om het leven was gekomen, die ik hier zo uitgebreid hoorde fluisteren? Die avond, er was al lang geen merel meer in de lucht, bleef het licht branden op mijn kamer.

Wat maakte stroom zo fascinerend? De zaklampen, in staafvorm of lekker plat, de lege batterijen 's winters op de gloeiende kachelplaat, het oplichtend lampje bij een goed antwoord in de Elektro-doos. Je kon ineens het duister aan, seinde opgewekt naar je vriendjes aan de overkant van de straat, verkende je lichaam onder de lakens. En koesterde de magneten die uit oude dynamo's werden gesloopt, overdag in een broekzak, 's avonds tegen de spijlen van het bed. Met ijzerpoeder (het was er, maar waar haalden we het vandaan?) maakte ik op magnetische kaarten de veldlijnen zichtbaar van compleet nieuwe werelden. We waren tien, hadden onze eigen elektrische deurbel gemaakt en ieder van ons had een neef die met een Sinterklaaspakket al radio's bouwde.

Maar niemand had zo'n speelterrein als ik. Ik was bevriend met het zoontje van Satijn, de conciërge van de Rijksleerschool en Rijkskweekschool aan de Grote Gracht. Terwijl pa Satijn in het onderaardse labyrint met vuistdikke eierkolen de vuurketels stookte, schoten wij onze ballen kapot tegen het achttiende-eeuwse muurreliëf waarop Neptunus boven golven van zandsteen de zee bestierde. We kamden alle ruimtes uit, kenden elke hoek. Op de speelplaats trokken we ons aan de draden van de bliksemafleiders omhoog om met onze neus tegen de hoge schoolramen oog in oog te staan met de menselijke skeletten in het biologielokaal. Weer een lokaal verder golden wetten als die van Ohm, Lenz en Faraday. Wassenberg, de natuurkundeleraar, sprak alleen in formules en als je aan het einde van de dag zijn practicum betrad zag je zoveel toestellen, thermoscopen, vuurfonteinen, luchtledige ballonnen, glazen kolken en roterende spiegels dat je niets meer durfde te vragen. ‘Van welke wil je meer weten?’ Ik wees vaag in de richting van de grote, glazen kast in de hoop dat op een van de planken zijn lievelingsinstrument stond. ‘Kies er maar een uit!’

Soms bleek mijn vinger de zingende vlam aan te wijzen of de Fontein van Heron, een andere keer het Rad van Berlow, maar de korte uitleg ging aan mij voorbij. Onder het avondeten, mijn vader steevast in zijn witte drogistenjas, kwam ik niet verder dan ‘iets met

[p. 823]

plaatjes van koper en zo, en ook doekjes die nat werden gemaakt met een fles uit onze winkel’.

‘De zuil van Volta,’ wist mijn vader. Hij had er zwavelzuur voor geleverd. En kwik voor weer een ander toestel. Wasbenzine ook en ether; geregeld liep hij in de middagpauze met stopflessen over de brede, granieten treden de gang in naar het lokaal van meneer Wassenberg.

Voor de kwekelingen zat het erop, het was de laatste schooldag. Met mijn broertje en zusje zat ik naast de familie van de conciërge vooraan in de gymzaal. De hoge ramen waren deze bloedhete zomeravond verduisterd. Aan de balk van de springtouwen hingen zware lampen. Er was een toneelvloer gekomen, de stoelen die men 's middags uit de klassen had gehaald, waren allemaal bezet. Ergens achterin stond mijn vader. Ineens was het aardedonker. Je hoorde muziek die aanhield, rondjes draaide op steeds dezelfde melodie, elke keer iets harder. Er was een tafel, eerst nog niet. In het licht van de andere lamp werd langzaam een boekenkast zichtbaar.

Niemand kuchte meer toen men ineens De Dood zag staan, hij was van knekels. Ik trok mijn zusje op mijn schoot als om hem af te weren, maar zijn fluorescerende botten bleken soepel en vol leven danste hij op de maten van de muziek. De zaal lachte, wij op de voorste rij nog niet. ‘Wassenberg!’ hoorde je de conciërge zeggen.

Dit Wassenberg? Ik herkende hem niet, mijn aandacht ging uit naar de balletmeisjes. Ze hielden zwarte paraplu's omhoog met een lange, spitse punt erop, van een van de baleinen liep een draad naar de grond. Terwijl de muziek zich opzweepte, klonken er onweersgeluiden. Bliksemflitsen schoten door de zaal, tekenden twee seconden lang een rivierenlandschap van licht, net als op de grote blindenkaart. Even dacht ik dat ik Lobith zag, maar ineens was er weer De Dood. Met een puntige vinger stak hij in het donker dat over het podium hing. Schijnwerpers sprongen aan, ook de twee gele. ‘Wassenberg!’ zei de zaal, ik had het goed gehoord.

Ineens was er een enorm wiel op een tafel die op glazen bollen stond, omringd door stangen, buizen, cilinders, geelkoperen bollen. En grote flessen die met dikke staven vastzaten aan een glimmende bol, precies midden boven. Er was een tweede skelet gekomen, dat de De Dood hielp met het draaien van de twee grote, glazen schijven die deze elektriseermachine zo dadelijk in vol bedrijf zou zetten. Mijn zusje trok ik nog steviger tegen me aan. We dachten iets van een knetteren te horen, de conciërge had Kiki, zijn jongste dochtertje, op voorhand al op zijn arm genomen. Hij wist ongetwij-

[p. 824]

feld meer van deze nijvere nabootsing van Van Marums grote wrijvingselektriseermachine, zoveel stond vast, toen hij van het ene op het andere moment alle kinderen resoluut van de bank haalde. Ik draaide me nog even om, zag een regen van vonken en meisjes in tule, vastgegespt in tuigjes, zwevend boven de planken vloer. Geen schijnwerper die niet in bedrijf was. Saint-Saëns leek persoonlijk de grammofoonplaat aan te drijven, de Danse macabre begon een onstuitbare vaart te krijgen, bijna apocalyptisch, toen een vreselijke knal alles stopzette. In het volstrekte donker hoorde je de meisjesstudenten het eerst, een heel hoog gillen, en toen het door merg en been gaande schreeuwen dat van het podium kwam, van de danseressen die gevangenzaten in het tuigwerk om hun lijf.

Ineens was mijn vader er. Zijn walmende aansteker verspreidde een geur van benzine. ‘De bliksem is ingeslagen,’ zei hij met de gewoonste stem van de wereld. ‘Door de machine,’ wist mijn zusje, maar mijn vader knikte van nee.

‘Stroom slaat dood,’ zei hij buiten, ‘en van regen word je nat.’ Hij vouwde een knoopje in de vier hoeken van zijn zakdoek die hij over zijn hoofd trok en begon te tellen. ‘Het onweer is al weg. Het hangt nu boven Visé,’ schatte hij. Onder de laatste druppels liepen we door een stikdonkere straat naar huis. Daar zat mijn oma met een rozenkrans in het licht van een kaars. Het laatste tientje was nog niet uit, of zie, het licht sprong aan.

‘Weet je wat dit is?’ vroeg halverwege de vakantie een vriendelijke Haarlemse suppoost aan mijn zusje, die al door was gelopen toen ze in zaal iii van Teylers Museum met haar vinger zwaaide.

‘Een elektriseermachine,’ zei ze moeiteloos.

‘Zo, jij weet veel.’

‘Die machine is van Van Marum,’ vulde mijn broertje aan, ‘uit 1784.’

‘Martinus van Marum, ja,’ zei de suppoost.

‘Nemen we hem mee?’ hoorden we mijn vader, maar de suppoost hing al aan de telefoon.