De Gids. Jaargang 161

[p. 816]

Els Broeksma
‘Pax’

Elke keer als ik de tekeningen en schilderijen van Pieter Saenredam (1597-1665) bekijk, word ik getroffen door hun zowel aardse als onaardse schoonheid. De kerken en gebouwen die hij als strakke, heldere constructies schilderde, stralen een soort hemelse rust, misschien wel iets eeuwigs uit en tegelijkertijd suggereert het werk van Saenredam een ruimtelijkheid die zo echt en nabij lijkt, dat je je ín de kerk waant, temidden van de kletsende mannetjes of wandelende vrouwen. Het kijken ernaar geeft me even de gewaarwording boven het leven van alledag te worden uitgetild, alsof er een hogere levensvorm mogelijk zou zijn met een zinvolle samenhang tussen alle bestaande dingen.

Gary Schwartz en Marten Jan Bok verdiepten zich in leven en werk van deze schilder en schreven Pieter Saenredam. De schilder in zijn tijd (sdu, 1989), een boek vol waardevolle informatie en prachtige illustraties. Ik las dat Saenredam al jong portretten, planten en stadsgezichten tekende, maar in 1628 besloot alleen nog maar perspectieven, kerken, galerijen en gebouwen te schilderen, en wel zo getrouw mogelijk naar de werkelijkheid. De techniek van het perspectieftekenen was in die tijd nog niet algemeen bekend en vereiste veel studie. Saenredam heeft zich consequent aan zijn besluit gehouden en nooit meer iets anders geschilderd dan bestaande gebouwen, en dan nog voornamelijk hun interieur. Met grote precisie en verbeeldingskracht heeft hij - volgens vast patroon - eerst tekeningen en later van die tekeningen weer schilderijen gemaakt. Je hoeft er maar een paar gezien te hebben om ze te herkennen, waar ook ter wereld. Saenredam werd een van de interessantste specialisten in de architectuurschilderkunst.

Teylers Museum bezit een tekening van De Mariakerk en de Mariaplaats, met een gezicht op de Domtoren en de Buurkerk (Utrecht), gedateerd 18 september 1636, in pen en aquarel. De tekening is bijzonder omdat ze geen interieur, maar het buitenaanzicht van de Mariakerk voorstelt en omdat Saenredam in 1663, twee jaar voor

[p. 817]

Pieter Saenredam, De Mariakerk en de Mariaplaats, met een gezicht op de Domtoren en de Buurkerk, 1636

[p. 818]

zijn dood, aan de hand daarvan zijn laatste en misschien wel mooiste schilderij maakte (dat nu in het bezit is van Museum Boymans-Van Beuningen). Voor mij heeft deze tekening nog een extra aantrekkingskracht. De Mariakerk werd al anderhalve eeuw geleden gesloopt, maar de Mariaplaats bestaat nog steeds, met op de achtergrond dezelfde Domtoren en Buurkerk, en op die plaats is, kort na de oorlog, mijn geliefde geboren, in een klein poorthuisje, ‘Pax’ geheten, en ook dat staat er nog steeds, nú tegen het conservatorium. Destijds stond het tegen hetzelfde gebouw, maar dat heette toen ‘Johannes de Deo’, een ziekenhuis voor mannen dat door broeders werd bestierd. De verhalen uit die tijd vertellen dat er in dat ziekenhuis gedurende de oorlog nog weleens een kommetje soep overschoot voor de familieleden. En als de Duitsers kwamen ronselen voor de tewerkstelling in Duitsland, klommen de jongemannen via het achterplaatsje over de muur om een veilige schuilplaats te vinden in ‘Johannes de Deo’.

Als ik naar die tekening kijk, verdwaal ik even in de tijd. Ik zie hoe een plek die ik goed ken en die voor mij een kleine geschiedenis heeft, er meer dan driehonderd jaar geleden heeft uitgezien. Dat maakt hem vreemd en vertrouwd tegelijk. En op dat moment gebeurt wat onmogelijk lijkt: een ver verleden, het heden en de tijd ertussen die ik zelf heb meegemaakt, vallen samen.