De Gids. Jaargang 161

[p. 790]

Bob Baljet
Mastodont en Polyphemos

‘De vormeloze poliep dreef voor de kust, een soort glimlachende afstotelijke cycloop.’ Deze zin speelt door je hoofd bij het zien van een mastodontschedel of van een pasgeborene van de mens met een volkomen normaal lichaam, maar met een gezicht waarin op de plek waar je de neus verwacht twee goed ontwikkelde oogleden te zien zijn.

Toen Willem Vrolik (1801-1863), de Amsterdamse hoogleraar in de pathologische anatomie en zoölogie, een pasgeborene met cyclopia op zijn sectietafel kreeg, zou hij deze associatie ongetwijfeld gemaakt kunnen hebben. Verder zullen zijn gedachten mogelijk afgedwaald zijn naar Polyphemos, de cycloop en minnaar van de Nereïde Galateia, bekend uit de elfde zang van Homerus' Odyssee.

Deze reuzencycloop maakte het Odysseus en zijn gezellen zeer lastig, maar zij wisten uit de grot van Polyphemos te ontsnappen door middel van de overbekende list. J. van Gelder (1959) vertaalde: ‘Toen stak ik onze paal diep in het as van het vuur, om hem warm te maken. Al mijn mannen sprak ik moed in, want nu moest niemand bang worden en weigeren mee te doen. Juist op het moment dat de olijfstam, al was het nog sappig hout, vlam zou vatten, en door de as heen rood gloeide, trok ik hem uit het vuur en droeg hem naar de Cycloop. Mijn volgelingen kwamen om mij heen staan; een god gaf hun de grote moed daartoe. Zij namen de paal van mij over, met zijn puntig uiteinde, en drukten die op het oog.’

Het was echter de schilder Odilon Redon (1840-1916), de Franse representant van het symbolisme, die de relatie tussen de poliep en de cycloop legde en deze gebruikte als titel voor zijn lithografie uit 1883. Op de litho is een punkachtige cycloop te zien met een neus net onder een grote oogbol. Hij kijkt glimlachend naar de hemel.

Staande voor het schitterende gipsafgietsel van de mastodontschedel (Mastodon americanus) grijpen de schakels ineen. De Homerische epen, met name de Odyssee, geven de omzwervingen van Odysseus, koning van Ithaka, na de val van Troje weer. Waarom

[p. 791]

Mastodon americanus

[p. 792]

moest Polyphemos wel een reus zijn? De mastodont laat zich diep in zijn neus kijken. Zijn slurf heeft de tand des tijds niet doorstaan, de benige schedel wel en zelfs zijn neustussenschot is bewaard gebleven. Een kwestie van geluk: het had stuk kunnen gaan in het fossilisatieproces. Je kijkt dan in een ruimte die wel erg lijkt op een oogkas. Als de schedel minder goed bewaard was gebleven en de jukbogen ook nog kapot waren gegaan, kun je er al snel de schedel van een cycloop in zien. Er zijn inderdaad fossiele olifantschedelresten op het cyclopeneiland gevonden.

Aangeboren afwijkingen bij de mens vindt men in de Griekse mythologie meer terug. De Sirenen waren demonen, meisjes met een vogellijf, twee of drie in getal, die op Sicilië verbleven. Zij lokten door zang en muziek voorbijvarenden, die zich op de rotsen te pletter voeren. Odysseus stopte de oren van zijn metgezellen vol met was. Hij liet zichzelf aan de mast vastbinden. Hij liep dus geen gevaar de lokroep te moeten volgen; de toverkracht van de Sirenen was verbroken. Zij stortten in zee en veranderden in rotsen. In de West-Europese mythologie komen zeemeerminnen (of -mannen) voor. Zij tonen veel overeenkomsten met de aangeboren afwijking die bekend staat als Sirenomelie-sequentie, in de oudere medische literatuur ook wel sympodie genoemd. De benen zijn dan niet of weinig ontwikkeld en de associatie met een vissenstaart ligt voor de hand.

Staande voor de mastodontschedel zien we de andere olifant, de Elephas primiginus, de ‘allereerste’ olifant dus. Primigenia was ook de bijnaam van Fortuna, als begeleidster van haar troetelkinderen van hun geboorte af aan, ‘het geluk der geboorte’. Een cyclopische pasgeborene kan niet gelukkig worden. Het kind heeft een dermate grote hersenafwijking dat het ogenblikkelijk na de geboorte zal sterven. De Babyloniërs kenden deze aangeboren afwijking al, zoals blijkt uit een van de Omen-teksten op de kleitabletten van de bibliotheek van Assurbanipal, een Assyrische koning (668-626 v.Chr).

In de geest van kunstenaars en wetenschappers worden blijkbaar associaties gevormd die poliepen, cyclopen, olifanten en aangeboren afwijkingen met elkaar in verband brengen. Of is het slechts de bezoeker van Teylers Museum, kijkend naar een gipsafgietsel van een mastodontschedel?