De Gids. Jaargang 161

[p. 697]

Kees Bokweide
Van de leesplank Verleiding

Schrijven is een vorm van verleiden, stel ik me voor. In elk geval voel ik mij als lezer vaak verleid, blijk ik door de schrijver op soms slinkse wijze een boek binnen gelokt te zijn, dat vervolgens alle ruimte in mijn hoofd in beslag neemt. Het kan de eerste zin zijn die het doet, of de eerste paar pagina's, maar slechts zelden is het de plot. Dat wat men ‘spannende boeken’ noemt, is meestal niet aan mij besteed. Wie het gedaan heeft, interesseert me minder dan hóe het gedaan wordt. Literatuur gaat bovendien altijd over ‘hetzelfde’, of de held van een roman nu allerlei spannende avonturen beleeft of juist helemaal niks meemaakt. Liefde en dood - dat is het wel zo'n beetje. Het was althans waar het bij de in mijn schooljaren met veel enthousiasme geïntroduceerde ‘roman-analyse’ altijd maar weer op neerkwam als we het ‘grondmotief’ van het een of andere verhaal moesten vaststellen. Je zat eigenlijk altijd goed en leerde er dus niet zo heel erg veel van. De enige verrassing school in de mogelijkheid die je had om op zoveel verschillende manieren te zeggen dat het verhaal of de roman in kwestie ‘in de grond van de zaak’ over liefde en dood ging, en door die mogelijkheid voelde je jezelf soms al bijna schrijver. Mij leerde het meer over literatuur dan de methode van de roman-analyse zelf deed: dat het gaat om hóe je de dingen zegt, en nauwelijks om wát je zegt. Nauwelijks, nooit helemaal natuurlijk. Men moet niet overdrijven.

Ook niet als het om het hóe gaat trouwens. Er is literatuur geschreven waarin het hóe zo nadrukkelijk op de voorgrond wordt geplaatst, dat je als lezer eigenlijk niet meer verleid wordt. Er wordt niet geappelleerd aan de onderbuik (of voor de meer romantisch ingestelde lezer: het hart), maar aan het hoofd. Niets saaier dan een verhandeling over verleidingskunst, ook al kan men er misschien zijn voordeel mee doen, want de grootste verleiders lijken degenen te zijn die er te allen tijde hun kop bij houden (wie de memoires van Casanova las, weet hier alles van). Het is literatuur die je niet toestaat jezelf te verliezen, maar die je nadrukkelijk voorhoudt op welke wijze een tekst je tracht over te halen tot een absoluut geloof in wat zij te vertellen heeft. De schrijvers van dit soort literatuur hadden daarmee vaak een kritische bedoeling; ze wilden bijvoorbeeld laten zien hoe we niet alleen in literatuur, maar ook in de werkelijkheid zelf voortdurend worden gemanipuleerd, hoe een bepaald idee van de werkelijkheid maar al te gemakkelijk praktijk wordt. Ik werd er meermalen wat filosofisch van, en dat kan natuurlijk heel goed een vorm van opwinding zijn, was het ook dikwijls, moet ik toegeven, maar het is niet het soort opwinding dat ik zoek. Het waren boeken die al volledig uitgekleed in je kamer verschenen, en ik ben toch een lezer die liever zelf het schouderbandje naar beneden trekt.

In Toon Tellegens Dora. Een liefdesgeschiedenis wordt me dat laatste niet vergund, zo lijkt het. Het boek bestaat uit 55 ‘hoofdstukjes’, een woord dat ik maar tussen aanhalingstekens zet omdat in 52 ervan eigenlijk steeds hetzelfde verhaal wordt verteld: de ik-figuur (Vink, heet hij) wordt wakker, ziet een bos rode gladiolen

[p. 698]

op tafel, een zekere meneer Leenderts komt binnen en waarschuwt hem voor de laatste keer (waarvoor hij Vink waarschuwt blijft duister, misschien is het wel juist die ‘laatste keer’ waarvoor hij hem waarschuwt); hij gooit de vaas met bloemen op de grond (en richt soms nog andere vernielingen aan), vertrekt, waarna Vinks geliefde, Dora, de kamer binnenkomt met een picknickmand en het voorstel naar het strand te gaan, om vervolgens weer alleen te vertrekken. Vink stelt zich in sommige van de ‘hoofdstukjes’ voor hoe het Dora op het strand vergaat. In de meeste ‘hoofdstukjes’ komen vervolgens twee jongens voor (de een staat op de schouders van de ander en vertelt wat hij in Vinks kamer ziet), en aan het slot is sprake van een koor dat voor Vinks huis oefent voor een zangconcours. ‘Bloemen verwelken, schepen vergaan, / maar onze liefde, o onze liefde blijft altijd bestaan,’ zingt het, en steeds is er een ontevreden, soms wanhopige, soms woedende of anderszins ontdane dirigent die aftikt. In sommige ‘hoofdstukjes’ is dan nog sprake van een motorfiets die door de straat rijdt.

Je begrijpt al heel gauw de bedoeling van een en ander, want in de 52 ‘hoofdstukjes’ worden we meegevoerd langs de verschillende gemoedsstemmingen die met liefde verbonden zijn of waarin liefde je kan brengen. Van ‘aardig’ en ‘achterdochtig’ via bijvoorbeeld ‘besluiteloos’, ‘dankbaar’, ‘gelukkig’, ‘jaloers’, ‘onderdanig’, ‘schaamteloos’ en zelfs ‘stervend’, naar ‘wreed’, ‘zenuwachtig’ en ‘ziek’ (er is een register opgenomen). Het is zoiets als het spelen van één en dezelfde etude op 52 verschillende manieren, steeds dezelfde melodie, maar toch steeds anders klinkend. Elk van de gemoedsstemmingen maakt dat hetzelfde verhaaltje zich weer anders aan je voordoet - en je kunt een zeker plezier beleven aan de manier waarop Tellegen dat doet. Wat gebeurt er met die vaas met gladiolen, bijvoorbeeld? Ja, die gaat aan scherven, meestal door toedoen van de heer Leenderts, maar niet altijd. In de meelijwekkende variant stoot Leenderts met zijn knie tegen het tafelblad, waardoor de vaas omvalt, van de tafel rolt en breekt; in het haatdragende hoofdstukje smijt Leenderts (natuurlijk) de vaas met gladiolen tegen een schilderij van een paardenrace uit de vorige eeuw (nóg zo'n constante in het verhaaltje, dat schilderij), terwijl in het almachtige hoofdstukje de vaas met gladiolen zich zelfstandig losmaakt van de tafel en tegen het plafond vliegt - een variant waarin het Vink is die Leenderts' ‘laatste waarschuwing’ zelf lijkt te regisseren en hem een tango laat dansen: ‘Sneller,’ zo vuurt hij hem aan, ‘gepassioneerder.’ Iedere variant voegt zijn eigen absurditeit toe aan de op zich al absurde situatie van een man die je kamer komt binnen stuiven om je voor de allerlaatste keer te waarschuwen. En meermalen schoot ik dan ook in de lach.

Toch begin je je, doorlezend, af te vragen of het hier misschien niet om meer gaat dan alleen maar etudes, vingeroefeningen die bedoeld zijn om te laten zien dat liefde vele gemoedsstemmingen herbergt die van die liefde telkens iets heel anders maken. Die vraag is op zich al interessant genoeg en leidt weer tot het soort hersengymnastiek dat ik ook nu weer best opwindend wil vinden. Is bijvoorbeeld de achterdocht die door de liefde gewekt kan worden niet juist het tegendeel van wat we ons zo in het algemeen bij liefde voorstellen? Of nog iets anders: is achterdocht niet óók liefde? Jaloezie is het zeker, al vervult het ons nu juist niet met liefde. Integendeel. En maakt liefde misschien ook haatdragend? Of is wie haatdragend is misschien vervuld van liefde? Het een kan maar moeilijk zonder het ander en de schijnbare eenduidigheid van het ‘ik houd van je’ verkeert in een chaos van elkaar tegensprekende, elkaar wederzijds opheffende aanduidingen voor steeds datzelfde gevoel.

Als het Tellegens bedoeling was geweest om dit via de truuk van het steeds opnieuw onder een andere belichting vertelde verhaaltje nog eens duidelijk te maken (want het is en blijft een truukje), was Dora nog steeds een weinig opzienbarend boek. Dan weet ik betere. Maar

[p. 699]

al lezend ontdek je toch ook nog wat anders - niet zozeer áchter, maar ónder al die varianten. Om dat het bondigst samen te vatten: Dora is een typisch Tellegen-boek. Wie zijn dier-verhalen kent (en wie kent die niet?), of zijn poëzie, zal in Dora onmiddellijk datgene herkennen wat onder al het werk van Tellegen steeds aanwezig is: paniek en ontreddering, een fundamenteel niet-weten, een immense verlorenheid, een verlorenheid die zo groot is dat zij zichzelf niet eens als zodanig herkent en laat benoemen. Tellegen speelt zijn spel niet om de op zekerheid koersende en bij zijn eigen zekerheden bestaande lezer van die zekerheden te beroven - zoals je van sommige experimentele schrijvers zou kunnen zeggen - maar veeleer is het omgekeerd: iedere variant van het verhaaltje lijkt een wanhopige poging te zijn om eindelijk verlost te worden van de tot paniek leidende, fundamentele onzekerheid, van het niet-weten en niet-begrijpen dat aan de basis ligt. Hier wordt geen ontregeling verlangd; hier wil iemand juist regels, duidelijkheid, iets onomstotelijks.

Als het koor voor het huis van Vink op een zeker moment de beide regels van het lied weer heeft gezongen, haalt de dirigent een bos verwelkte rozen en een klein verroest scheepswrak uit een tas.

‘Dit kan ik u laten zien,’ zei hij. Hij tilde het scheepswrak boven zijn hoofd en zwaaide ermee. ‘Alles kan ik u laten zien. Zelfs de dood en de verdoemenis.’ Hij knikte en kneep zijn lippen even stijf op elkaar. ‘Maar niet de liefde,’ zei hij toen. ‘Die moet u laten zien.’ Hij keek het koor smekend, bijna wanhopig aan. ‘Als u daar nu eindelijk eens mee begon?!’ zei hij toen.

Dat lukt niet. Dat lukt in geen enkele variant, en dat geeft uiteindelijk aan wat aan het slot van het boek op het eerste gezicht een wel heel laffe oplossing lijkt te zijn toch nog weer een ferme draai.

Naast de 52 hoofdstukjes bestaat Dora uit één begin- en twee slothoofdstukken. In het eerste hoofdstuk, ‘Op een ochtend in het begin van de zomer’ wordt, net als in die 52 hoofdstukjes, geschetst hoe de ik-figuur wakker wordt en probeert om aan Dora te vragen of ze samen naar het strand zullen gaan. Dat lukt hem niet (‘Ik zuchtte onhoorbaar. Ik wist het nu zeker. Ik zou haar nooit vragen om met mij naar het strand te gaan. Altijd zou ik een jongen blijven, een jongen van een jaar of zestien, die iets wilde vragen, die zijn hart voelde bonzen, die zijn hoofd voelde gloeien, die niets vroeg’). Hij valt weer in slaap. ‘Als ik toen aardig was geweest...’, zo luidt de titel van de eerste van de 52 hoofdstukjes (waarna de overige hoofdstukjes volgen: ‘of gezellig...’, ‘of hartverwarmend...’ enzovoort). Het voorlaatste hoofdstuk heet: ‘Maar niets van dat alles’ en luidt: ‘Ik sliep.’ ‘Want op díé ochtend...’, zo heet het laatste hoofdstuk. Welnu op díé ochtend is het Dora die aan Vink vraagt of ze samen naar het strand zullen gaan, en dat gebeurt ten slotte ook. Het boek eindigt dus als een B-film, als een sprookje waaraan het ‘lang en gelukkig’ maar net ontbreekt, zo lijkt het. De verschrikkingen uit al die varianten waren maar een droom, maar juist door die 52 hoofdstukjes heb je bij het slot het gevoel: ja, dát had je gedroomd, dat het zó zou gaan! Mooi niet! Juist het goedkope einde, waarin een eenduidige liefde triomfeert, maakt dat je voorgoed weet dat het anders is. Men blijkt uiteindelijk weer schandelijk verleid te zijn door de schrijver.