De Gids. Jaargang 161

[p. 595]

Marc Kregting
Laden en lossen
Van vulstroop verlangen

In de film Il postino raakt een postbode verliefd op een meisje. Tegelijk staat hij onder groeiende invloed van een dichter, die hem de kracht bijbrengt van poëzie en van metaforen in het bijzonder. De postbode vergelijkt dan tegenover het meisje haar lach met een vlinder die zijn vleugels spreidt. Wanneer zij dit aan haar moeder vertelt is deze in alle staten. Ach, sust het meisje, woorden kunnen geen kwaad. Maar de moeder vindt woorden ‘het ergste wat er is. Ik heb liever dat een dronkelap je in je achterste knijpt dan dat iemand zegt dat je lach...’ Onuitgesproken blijft waar de moeder precies bang voor is. In elk geval beklaagt ze zich bij de dichter: ‘Met die metaforen heeft hij haar opgewarmd als een kachel.’ De ziekte heeft zich genesteld in haar bestrijdster.

De poëzie van b. zwaal lijkt immuun voor dergelijke oordelen. Hij publiceerde vanaf fiere miniature uit 1984 zes mooie bundels, die ik zelden in overzichten tegengekomen ben. Dat is een goed teken, zwaal valt niet onder te brengen. Wel blijkt zijn werk de al kleine kring van poëzielezers uit te selecteren. Even onverdroten als zwaal publiceert, worden zijn bundels verramsjt - een aardig gebaar naar minder kapitaalkrachtige liefhebbers.

Het is larie trots te zijn dat je slechts bij weinigen weerklank vindt. Elke schrijver wenst gelezen te worden. Ik bedoel dat in complete zin. Uiteindelijk wil een beetje boek meer zijn dan tijdverdrijf voor snobs. Een schrijver verlangt dat zijn werk gaat hufteren. Des te ongelukkiger wordt het voor zwaal, als je de luttele over hem bestaande opinies in ogenschouw neemt. Hij geldt als een ‘pure lyricus’. Verheldert zo'n kwalificatie iets? Bij een pure lyricus denk je aan navelschraperij in van de wereld afgewende klinkklanken, particuliere associaties, ongevaarlijk spul. Ook schijnt K. Schippers te hebben gezegd dat zwaals werk in Barbarber had gekund. Een lyricus in Barbarber! (Naast Bernlef zeker.)

Bij nader inzien stimuleert elke kwalificatie hooguit verankering. Wel is ‘pure lyricus’ vermeld op de achterflap van zwaals laatste bundel dat vat. Daaruit een gedicht dat ik misschien wel het beste vind:

hertsverlangen is glas over snaren

inkijk overmeestert de blik
waarop kleed zich opent
oneindig diep
waar de polder de boezem uitstroomt
in losse golfslag, bloeze ter hulpe
mijn heer, zegt zij
zegen deze inkijkbaai
mijn heer, sterk beefsap van vulstroop verlangen,
het is mij te groot geworden.

bloot met trommelen
bloot met het grote gezweet vangt zij aan
haar armen te strelen, bloesblank
vorks hurkt zij, volgt vlijmschoot

hertsverlangen is glas
over de snaren van
porcelein varen

[p. 596]

Lezing stokt bij het beginwoord. Dat is wat vlot, dus kun je beter doorgaan. Als je in de slotregel stuit op ‘porcelein’, ouderwets gespeld, valt te vermoeden dat het beginwoord ‘hertsverlangen’ domweg ‘hartsverlangen’ is. De tweede constatering wordt dat de openingsstrofe zich herhaalt aan het slot. Wel is het lidwoord ‘de’ toegevoegd en krijgt de beeldspraak aanvulling.

De openingsstrofe lijkt op een these, met behulp van een naamwoordelijk gezegde. Verdere regels worden uitwerking van de these, waarna het slot recapituleert. De these zelf wekt een zintuiglijke ervaring bij de lezer. Glas over snaren geeft een indringend geluid. Je bevroedt in de sfeer van de ouderwetse spelling een lier, maar waarom niet een populaire plectrum-techniek bij hardrockgitaristen.

In de these zit onrust, bezeten begeerte die schril wordt tegengewerkt. Bij de concretisering van de these frappeert de goedbeschouwd simpele aanleiding: een decolleté. Het object van de begeerte wordt in termen van - ook letterlijke - gespletenheid voorgesteld. Dan gaat het gedicht stromen. Aan natuur gelieerde beeldspraak moet bijstand verlenen, de taal krijgt zelfs religieuze dimensies (ik denk vooral aan het Hooglied). Het decolleté ruimt veld voor het neologisme ‘inkijkbaai’. Die term wordt door de begerende in de mond van de begeerde gelegd. Er is vermenging van bron, toepasselijk verbeeld door halverwege de tweede strofe geen witregel in te lassen.

Het geprojecteerde verlangen ontvangt de precisering ‘vulstroop’. Dit is uiterst dubbelzinnig. In eerste instantie denk je aan ejaculeren, dan daagt het besef dat ‘vulstroop’ twee werkwoorden combineert. Met vullen komt er wat bij, met stropen gaat er wat af. De precisering ‘vulstroop’ is volgens mij de kiemcel van het gedicht, het bondigste excerpt mogelijk. Het is concreet en tegelijk abstract.

Je kunt het gedicht lezen als het verslag van een fantasie. De kijker is een voyeur, een masturbant desgewenst. Hij activeert in de tweede strofe een projectie die in de derde strofe leidt tot zelfbevrediging bij de begeerde. Tot het moment waarop een orgasme zeer nabij is. Dan stopt de fantasie in ‘vlijmschoot’. Het scherpe van glas zit in dat woord. Wellicht heeft dus ook de taal de fantasie in werking gezet. Als ik Van Deel heette, zou ik dit gedicht uiteindelijk poëticaal lezen. Overigens is het niet het een of het ander, de mogelijkheden verdragen elkaar.

Realisatie, laat staan handelen tussen subject en object, blijft uit. De grens is evidenter in ‘wijdte van het vochtig oog’ uit zwaals voorlaatste bundel delta methusalem, een gedicht dat deels een voorstudie van ‘hertsverlangen’ lijkt (de rest kwam bijna letterlijk in een ander gedicht uit dat vat). Het proces blijft onvoltooid. Er gaapt tussen de derde en vierde strofe een ijzingwekkende leemte. Je zou er een dubbele witregel mogen lezen. Wellicht valt nu te verklaren waarom de herhaling van de openingsstrofe een lichte variant herbergt. Het woordje ‘de’ geeft de concretisering van het proces weer. Toch is dat als gezegd niet afgerond. Ook dit lees ik terug, in het slotwoord. Want ‘varen’ refereert het eerst aan het werkwoord, dat je kunt verbinden met alle ‘sapachtige’ beelden in de tweede strofe. Maar het is tevens te bezien als zelfstandig naamwoord. Dan grijpt er een omkering plaats. Wie glas over snaren laat gaan, veronderstelt dat de snaren eronder lijden. Evengoed kun je staande houden dat het glas wordt beschadigd. Dan laat ‘varen’ zich lezen als plant: zichtbare schade in glas, met een melkachtig waas. Je kunt er moeilijk door zien. Ik laat achterwege dat ‘varen’, zeg in de tijd van ‘hertsverlangen’, ook bed heeft betekend. En dat het werkwoord ‘snaren’ toen stond voor: zich beijveren.

Het gedicht is als al zwaals andere titelloos. Is dit gratuit opgemerkt, de dichter ambieert klaarblijkelijk minimale expliciete sturing. Een titel zou een extra breuk bij het lezen zijn. Ik schrijf ‘extra’, want er valt al zoveel te hernemen voor wie het werk van zwaal ingaat. In gedachten voeg je interpunctie in, demonteert strofes, tast woordgroepen af, ontleed je (vaak

[p. 597]

is het onderwerp verderop geplaatst, een bijkans programmatisch uitstel).

Ook bevat het gedicht de nodige neologismen. Geen gemakzuchtige uitingen van onmacht: ik heb de indruk dat zwaal maximale exactheid nastreeft. Zoals hij grammaticaal de taal oprekt, zo zal het kleinste deel moeten beantwoorden aan de complexe problematiek die opdoemt. Gaande zwaals oeuvre frequenter opduikende neologismen blijken even relevant als bijbelse referenties.

Er staat geen punt achter het gedicht. Het lijkt zodanig te moeten zijn geformuleerd dat het zichzelf afsluit. Een gewaagde onderneming, want intern stroomt en stroomt het. In dat vat - en in andere bundels - staat sporadisch toch een punt achter een gedicht, als wil de dichter zijn zelfdiscipline materialiseren. Ik heb het idee dat in het oeuvre steeds minder punten voorkomen. Een mooi onderwerp voor een studie: de punt bij zwaal.

Het gedicht bevat geen hoofdletters, wat de dichter tot aan zijn naam toe doorzet. Ik moet nu een kanttekening plaatsen. In dat vat is, voor de vierde keer in het van eigennamen soms traceerbare oeuvre, een hoofdletter te signaleren. Het gedicht ‘de roos van Gelderland beschermde beekdal en / vallei’ blijkt de verstedelijking van het landschap aan te roeren. Over de roos uit de aanhef staat: ‘niets wist zij van staal noch van het snelle wegennet’, een kies engagement.

Uit het gedicht valt een min of meer representatief schema te distilleren, noodgedwongen in grote woorden. Er is een bedwongen toestand, een vorm die in een naamwoordelijk gezegde, vraag of apostrofe net gestold blijkt. In het gedicht gaat het om een soort trillend verlangen, elders in de bundel heb je bijvoorbeeld ‘ertspassie’. Dan verandert er iets futiels. Hier is dat een ‘kleed dat zich opent’, elders gebruikt zwaal woorden als ‘wankelen’, ‘schampen’, ‘slijten’. De omgeving wordt vloeibaar. Arcadische geilheid gaat door geulen, de elementen krijgen vrij spel. Een cruciale term uit de bundel is ‘zeerot’. Het laatste stadium is het bedwingen, het doen afsterven van stromingen. In het gedicht gaat dat door een projectie, elders is er een woord als ‘(weer)keren’. Dan raakt het voorlopige evenwicht herboren. Beweging in rust, hetzelfde en anders als aan het begin. Dit hele, vaak humoristische spel van schuivende krachten laat zwaal meebeleven. De gedichten releveren zogezegd het moment dat koelsystemen aanslaan.

Uiteraard is het gedicht, met alle nuances die ik heb moeten aanbrengen, niet helemaal representatief voor zwaals oeuvre. De lengte van zijn gedichten loopt sterk uiteen. Van het begin af beslaat hij het hele spectrum tussen epigram en prozagedicht (dat vat is hierin gematigder). Volgens mij, en dan kom ik terug op de karige interpunctie, willen zwaals gedichten vooral de breedte in. Typografie en vormgeving zijn daarbij essentieel. Was het al curieus dat in delta methusalem een andere letter werd gebruikt, het oude, bijna vierkante formaat van zijn bundels is bij dat vat verruild voor een verticale, langwerpige bladspiegel. Deze weinig chique wijziging verstoort het reekskarakter van het oeuvre, en lijkt inhoudelijk onverantwoord.

Uit het gedicht heb ik één woord onbelicht gelaten. Dat is ‘porcelein’, in de slotzin. Misschien moet ik daarvoor terugbladeren in de bundel, waar een anonieme zij ‘vers’ heet en wordt vergeleken met een ‘vaasje’. Ook is er een gedicht waaraan de bundel zijn titel dankt:

het water is gevat
niet in het sieraad
het is het water zelf
dat vat

Een geoefende lezer kan dit gedicht nauwelijks anders opvatten dan reflecterend over zichzelf. Vooruit maar. De zwaal zo kenmerkende ambiguïteit daagt meteen, misschien te nadrukkelijk, in de eerste regel. Je neigt ertoe ‘gevat’ als voltooid deelwoord te lezen, zeker in verband met ‘sieraad’ (zwaals vroege bundel bos in 't rot herbergt een bijna identieke combinatie). Het

[p. 598]

‘vat’ uit de slotregel is dan een werkwoord. Er staat in die lezing zoiets dat taal kan doen begrijpen, klaarheid schept - ‘vat’ telt minder letters dan ‘gevat’. Maar ‘gevat’ valt eveneens te lezen als bijwoord. Dan is het water slim en moet je ‘vat’ uit de slotregel zien als substantief. In die lezing staat er zoiets dat taal oneindig veel betekenissen voortbrengt zodat, indien je alles laat meetellen, de verwarring louter toeneemt. Deze proef levert het bewijs.

Het laatste woord uit de bundel luidt ‘onvattelijk’: een contaminatie van ‘onbevattelijk’ en ‘onvatbaar’. Wat is de wereld zoals zij is ingewikkeld, lijkt zwaal te zeggen, bij vol bewustzijn vergeefs proberend de fenomenen in gedichten te gieten.

Ik lees al zes bundels uiterst vruchtbare mislukkingen. Voor een pure lyricus lijkt zwaal weinig exuberant, eerder ingehouden, zelfs afgemeten. Hij maakt naast Kees Ouwens, met wie hij meer gemeen heeft, de meest erotische Nederlandse poëzie van dit ogenblik. Wat een vermogen!

In Il postino verantwoordt de moeder haar weerzin tegen de postbode dat die als enige kapitaal de schimmels tussen zijn voeten heeft: ‘Zijn voeten zitten vol microben, maar met zijn mond kan hij betoveren.’ Hieruit blijkt dat ze in den beginne gelijk had. Woorden kunnen wel degelijk macht hebben. Misschien juist wanneer je er niet op bent bedacht.

b. zwaal: dat vat. Querido, Amsterdam, 1996.