De Gids. Jaargang 161

[p. 458]

Marja Brouwers
Ted Hughes, Birthday Letters

Over werk en leven van Sylvia Plath was al veel geschreven. Haar poëzie heeft altijd een bovengemiddelde aantrekkingskracht gehad voor mensen die gedichten het liefst lezen als historische documenten, of omdat er gevoelens en ideeën in spelen waarmee de lezer snel akkoord kan gaan. En het drama van haar zelfmoord sprak blijkbaar eveneens tot de collectieve verbeelding, zozeer zelfs dat imitaties niet uitbleven.

Bij een dichter is de verhouding tussen leven en werk gewoonlijk te vanzelfsprekend voor commentaar - elk literair werk is in zekere zin een zelfonthulling - en tegelijk te gecompliceerd om helemaal te worden ontrafeld. Geen analyse kan bijvoorbeeld verklaren waarom Sylvia Plath de hele stapel Ariel-gedichten schreef in de laatste negen maanden voor haar dood, en waarom er zoveel goede tussen zitten. Je kunt er hoogstens over speculeren.

Dat heeft allerlei geleerde dames - in dit geval slechts een enkele heer - niet ervan weerhouden een hoop wetenschappelijk vernuft uit te stallen in raming, schatting, gissing en niet terzake doende vermoedens. Het is moeilijk om de figuur van deze dichteres nog eens los te denken uit een achtergrond van ongeveer tienduizend boektitels, het gros ervan feministische studies in de jaren zeventig, die onder meer haar huwelijk met Ted Hughes van veel onwelwillende beschouwing hebben voorzien.

De onlangs verschenen Birthday Letters van Ted Hughes zijn per implicatie een antwoord, of een reeks antwoorden aan het adres van degenen die in hun ijver om van Sylvia Plath een ikoon te maken van de onderdrukte artistieke expressie van vrouwen-in-het-algemeen automatisch haar echtgenoot beschouwden als vertegenwoordiger van de onderdrukkende partij. Van ontrouw naar schuld is maar één stap, en zijn privé-gedrag is vaak in één moeite door aansprakelijk gehouden voor haar zelfmoord.

Ted Hughes heeft met zijn actie vijfendertig jaar gewacht, dus dit is geen poging om in te spelen op een vulgair soort nieuwsgierigheid. De dichtbundel is in Engeland gek genoeg op bestsellerlijsten te vinden, maar dat komt doordat kranten en weekbladen bij de verschijning ervan een verhaal roken met de bouwstoffen waarvan roddelbladen worden gemaakt, en hun besprekingen dienovereenkomstig inrichtten.

Loze nieuwsgierigheid is een ongeneeslijke zwakte van de menselijke geest. Wat wij in onze door ‘media’ beheerste tijd voor elkaar hebben gekregen, is dat de grenslijn tussen de wil tot waarheid en een ordinair voyeurisme compleet is uitgewist. Dit heeft het voordeel dat we ons niet alleen zonder een greintje gewetensbezwaar met het tweede kunnen bezighouden, we mogen ook nog denken dat het een beschaafde bezigheid is, zolang wij erin slagen onszelf wijs te maken dat al dat onbeheersbare gesnuffel in dienst staat van een of ander respectabel doel. Cultuurwachters willen ons graag doen geloven dat deze situatie door de media zelf is geschapen, maar dat geloof ik niet. Media in ons deel van de wereld volgen gewoon de dictaten van een vrije markt - ze hebben niets anders. In de literatuur kennen

[p. 459]

we het bijverschijnsel van de loze nieuwsgierigheid al vanaf de Romantiek, en sinds literatuur en democratie elkaar ontdekten op de kassabon van de boekhandel is het bijverschijnsel steeds luidruchtiger naar de status van hoofdzaak gaan dingen.

W.H. Auden, overigens toch geen verlegen man, merkte het in de vroege jaren zestig al eens op: veel van wat doorgaat voor biografisch onderzoek of literaire studie is een activiteit die niet zoveel verschilt van het lezen van iemands post terwijl hij de kamer uit is. Dat hij misschien de kamer uit is omdat hij in zijn graf ligt, maakt het er niet echt beter op.

Met je hele familie te worden verknusd, verkneuterd en vertrappeld in het belang van het moderne boekbedrijf: het is niet iedereens droom van het paradijs. Ted Hughes en zijn zuster Olwyn hebben er nooit een geheim van gemaakt dat het in ieder geval de hunne niet is, en regelmatige verzoeken doen uitgaan, aan deze en gene, om fatsoenshalve tenminste ook rekening te houden met een ander belang, dat van de aanvankelijk nog ruimschoots minderjarige kinderen. Ik herinner me A. Alvarez die daar gehoor aan gaf - merkwaardig is dat de vrouwelijke tekstvorsers die zich met Sylvia Plath bemoeiden minder geneigd waren er gehoor aan te geven, of meenden zelf beter te kunnen bepalen wat het belang van die kinderen was.

Ted Hughes is nu zevenenzestig jaar. Zijn kinderen - haar kinderen - zijn allebei in de dertig.

Ja, er zit in deze Birthday Letters wel iets van een strategisch wapen in de kleine oorlog tussen wat in Hughes-kringen zo humoristisch de ‘plathologie’ wordt genoemd, en de beheerders van de literaire nalatenschap - een strijd die zich is gaan toespitsen op een onzinnig pingpongspel van allerlei psycho-analytische duidingen. Het aasgierenwerk van de plathologen staat beschreven in een van de gedichten waarmee de bundel afsluit: ‘The dogs are eating your mother’. Maar het zal de dichter er toch hoofdzakelijk om te doen zijn geweest Sylvia Plath terug te claimen, haar te ontrukken aan de betweters en terug te forceren naar waar ze thuishoort, in het toevluchtsoord van de poëzie.

Ik geef u een leesimpressie, die dus niet vrij is van een sterke achtergrondruis. Ik vond het een zware bundel. Alsof de gedichten als stenen op je hoofd worden gestapeld. Als ik er een uurtje mee bezig ben geweest, moet ik even iets anders gaan doen. Dat wil niet zeggen dat het slechte gedichten zijn. Er zitten regels bij die van mij rustig mogen worden geciteerd als de beste die Hughes ooit heeft geschreven. Maar ten eerste is de emotie loodzwaar. Monotoon. Over alles hangt een doem, elke herinnering verschijnt in terugblik als een voorafschaduwing van de dodelijke afloop.

Zo lichtvoetig als de titel is, zo dreigend is de sfeer. Ook waar de sfeertekening neutraal begint, weet je na een bladzijde of wat dat de dichter in de laatste regels plotseling iets zal zeggen dat tussen hemzelf en de geadresseerde infernale afgronden opent. Het heeft iets voorspelbaars. Natuurlijk zit dat voor een deel in de afloop, waarvan Hughes zich vooraf rekenschap heeft moeten geven om tegenover zijn onderwerp niet in een valse positie te raken. Hij heeft gekozen voor een vorm van retrospectie gericht aan een dode. Gevoelsmatig is dat hier misschien wel de zuiverste vorm, maar de gedichten krijgen iets van vicieuze cirkels, tot tenslotte de hele bundel een vicieuze cirkel wordt van noodlot en noodlotswerking.

Als je de gewaarwording niet zou herkennen als het effect van een technische truc die ook in eerdere bundels van Ted Hughes vaak opduikt, dan zou je kunnen denken dat het wezen, of de aard, van de dichter eigenaardig beperkt is, bijna alsof hij voor de gelegenheid van de gedichten een ik uit dunne lucht heeft getoverd. Iets dergelijks deed Sylvia Plath in de enige roman die ze publiceerde, The Bell Jar. Ted Hughes en Sylvia Plath hebben elkaar in een beginfase ongetwijfeld beïnvloed. Beïnvloed word je alleen door mensen met wie je een zekere geestverwantschap voelt. Er zijn

[p. 460]

ook schrijvershuwelijken waarbij men elkaar voor geen cent beïnvloedt - denkelijk rustigere. Net als Plath in haar betere gedichten heeft Hughes de neiging weinig context te geven, de lezer direct binnen te duwen in een of andere particuliere mythologie. In de Birthday Letters valt dat niet zo op, omdat er al zoveel context vooraf bekend is.

Op het punt van gevoelsexpressie vormen de twee dichters een klassieke tegenstelling, zij met haar ontploffingen van soms maar half gearticuleerde emotie, en hij met die gewoonte om in zijn streven naar een zo ‘dicht’ mogelijke taal en een zo compact mogelijke metaforiek een overmaat aan zelfbeheersing aan de dichtersstem op te leggen. Ook een lijnrechte tegenstelling is een verwantschap, anders zouden we die niet als tegenstelling kunnen opmerken.

De tegenstelling dringt zich hier nogal op, want bijna alles in deze bundel is echo, herdichting van bekende Plath-thema's, of geeft de spiegelbeeldversie van incidenten en gebeurtenissen die zijzelf in brieven en dagboeken beschreef. Het resultaat is vreemd statisch, een kwalitatieve verandering die aan het verhaal zelf niets verandert. Het komt ongeveer chronologisch voorbij. U kent het al. Hij kwam haar tegen op dat feestje in Cambridge, een druk pratend Amerikaans meisje met een topgraad van Smith College, een junior-jaardatum in phi beta kappa, een Fulbright-beurs: alles wat een jonge vrouw in de jaren vijftig maar onder druk kon zetten om te gaan overpresteren en zichzelf leeg te wringen in pogingen om altijd overal aan alle hoogste eisen te voldoen. Hij, op z'n Engels, stond een stuk laconieker tegenover die Amerikaanse obsessie met intellectuele rangordes en hij had geen idee van de manier waarop studenten, en vooral vrouwen uit de middenklasse, op Ivy League-colleges zichzelf leerden maskeren, façades leerden perfectioneren, een ‘persoonlijkheid’ leerden ontwikkelen die louter voor de buitenwereld was bedoeld, en die niet altijd even helder correleerde met de vrouw die erachter of eronder zat.

Tot op zekere hoogte hanteren we natuurlijk allemaal zo'n sociale persoonlijkheid, maar je kunt de vertoning ook overdrijven en je kunt er een hoeveelheid zelfhaat in kwijt, een deel van jezelf bij wijze van spreken van de aardbodem wegvagen door strak en stijf een rol te blijven spelen die het bestaan van dat gehate zelf eenvoudigweg ontkent. Een bijzondere versie van de via negativa. In het geval van Sylvia Plath ontstond hieruit de theorie van de twee Sylvia's. Ze werkte het idee eerst uit als dubbelgangerthema in The Colossus, in het gedicht ‘Two Sisters of Persephone’. De dubbelgangster was daarmee niet weg, en in haar dagboeken begon ze erover te moraliseren, onderscheidde ze in zichzelf de Good Girl (de blikkerende robot die het helemaal gemaakt had op Smith) en de Bad Girl - iemand anders. Het is ongelooflijk, zo dom als zij eruit kon zien als ze probeerde zichzelf te beschrijven in algemene bewoordingen.

De Birthday Letters zijn aan die ander gericht, maar de ‘wry virgin, worm-husbanded yet no woman’ uit het Persephone-gedicht vormt een noodlotsmotief, naast de irrationele vaderbinding die om een of andere reden toch weer blijft hangen op het niveau van een psychologische ‘verklaring’ in plaats van te stijgen naar de regionen van de poëtische waarheid. Zijn dubbelrol als vader/echtgenoot was door Ted Hughes al eerder besproken in een essay. Ook de onvoltooide vaderfiguur is een thema waar Plath telkens op terugkwam. Haar vader stierf toen ze negen jaar was. Biografen hebben gewezen, modus ponens, op de mogelijkheid van een onafgerond rouwproces. Wie zal het zeggen? De vader is door haarzelf uiteindelijk helemaal uit zijn voegen gerukt in het schreeuwerige Daddy, waarin zij de arme Otto Plath een schoft noemt en een nazi.

Otto Plath was een Duitse emigrant, twintig jaar ouder dan Plaths moeder. Hij was universitair docent in de humaniora, een beetje een kamergeleerde en tegenover zijn jonge kinderen misschien een erg afstandelijke vader. Met de nazi's had hij niets te maken. Birthday Let-

[p. 461]

ters bevat een mooi gedicht over Otto Plath - ‘A Picture of Otto’ - gestemd in de toonsoort van iemand die, zoekend naar inzicht, onverhoeds een glimp opvangt van het absurde.

Knuppelmethoden om een ‘waarheid’ ergens vandaan te forceren zijn Ted Hughes niet gegeven, en het gevolg is dat hij tegenover al die freudiaanse projecties een beetje met lege handen blijft staan. Eigenlijk kan hij er niets mee, misschien had hij ze gewoon moeten negeren. Hij vormt een soort halfbegrip van wat er in zijn huis aan de hand is, maar krijgt er geen vat op. Hij ontwikkelt een goede antenne voor haar stemmingen, die in een krasse onafhankelijkheid van externe reden of aanleiding kunnen wisselen. (De vraag of Sylvia Plath leed aan de aandoening die we tegenwoordig manische depressie noemen slaat hij gelukkig over.) Maar aan een antenne heb je ook niet zoveel, die vangt iets op en je zit ermee. Of zoals hijzelf ergens zegt: hij kruipt als een vlieg over het glas waarachter zich zijn eigen huiselijke tragedie afspeelt en hij kan er niet bij.

Dit onbezonnen huwelijk had ook nog eens alle kenmerken van een multiculturele samenleving, waarin je elkaar voortdurend allerlei nooit nader onderzochte vanzelfsprekendheden uit de handen loopt te slaan en waarbij de een oprecht kan denken dat het alleen maar om een grappig kleinigheidje gaat, terwijl de ander in volle ernst het gevoel krijgt dat hem of haar de laatste vloerplank onder de voeten vandaan wordt getimmerd. De verhuisde partij is daarbij altijd de zwakste, en dat was zij.

De diepere you, het halfvermoede, rudimentaire schepsel dat zij haatte en waarvan hij nu juist probeerde te houden, was een onontwikkeld, primitief en soms angstaanjagend ding en de dichter kan er maar geen hoogte van krijgen. Hij blijft achter met die grammaticale verbinding tussen I en you, die niet los wil. De oppervlakkige Sylvia komt in de hele bundel maar twee keer voor. In het aanvangsgedicht, de foto die hij ergens zag van de nieuwe groep Fulbright-studenten van dat jaar bij hun aankomst in Engeland. Hij zoekt zijn geheugen af - is zij hem toen niet opgevallen? Met dat haar, die lok over het voorhoofd - ‘maybe I noticed you (...)’

Your Veronica Lake bang. Not what it hid.
It would appear blond. And your grin.
Your exaggerated American
Grin for the cameras, the judges, the strangers, the frighteners.
Then I forgot. Yet I remember
The picture: the Fulbright Scholars.

Misschien gezien, en meteen weer vergeten. Verderop verschijnt ze nog een keer, die eminent vergetelijke Good Girl, in ‘The Blue Flannel Suit’. Maar hier kent hij haar al, hier ziet hij de maskerade van die flitsende glimlach, het dwangbuis van dat blauwe mantelpak, en hij weet ook wat ze ermee in bedwang probeert te houden: haar innerlijke verkramptheid, de angst voor die binnenvrouw en voor de gevaarlijke manier waarop die lak heeft aan de podia waarop de mensen Sylvia Plath verwachtten, ‘the terrors that had killed you once already’ - een verwijzing naar haar eerste, mislukte zelfmoordpoging op haar twintigste, in het tweede jaar op Smith.

Behoedzaamheid en terughoudendheid zijn wel het minste dat wij aan onze doden verschuldigd zijn, en daaraan ontbreekt het de dichter van deze bundel niet. De overlevende heeft de macht de dode naar zijn hand te zetten, de macht om het verhaal te vertellen zoals hem dat het beste uitkomt. Onverdiende macht, die alleen bestaat bij gratie van het feit dat de dode niets meer kan zeggen. Hughes probeert niets te verklaren, niets onder te brengen in een kalmerende sequentie van oorzaak en gevolg; de vrouw tot wie hij zijn woorden richt is een geest van wie nog maar één verzoek lijkt uit te gaan: wil mij niet begrijpen.

Alledaagse incidenten reiken voorzichtig naar een sobere symboliek, soms vergeefs. Geen spoor van pose of sentimentaliteit en toch, soms zou je bijna medelijden krijgen met de dichter. Er is dat strand, dat hij zich herin-

[p. 462]

nert als een schitterende plek. Hij wil het haar laten zien, ze heeft een doffe dag en hij denkt dat het strand haar wel weer gelukkig zal maken. Maar dit is Engeland en dus gaat het regenen. Ze zit naast hem in de auto als een betonblok en hij, met met zijn hopeloze Engeland en zijn eeuwige regen, hij kan niets meer verzinnen om haar te bereiken. Of er is Marianne Moore, aan wie Sylvia Plath ooit gedichten gestuurd had, doorslagjes, met het verzoek om een mening. Moore, de verkeerde persoon voor de poëzie van Plath, stuurde ze terug met een snedige opmerking over de carbonkopieën, een klap die hard aankwam. Na de dood van Sylvia Plath schijnt Marianne Moore zich een keer op een feestje in de richting van Hughes te hebben bewogen om hem te zeggen dat sommige van Plaths regels ‘so wonderful, so lit, so wonderful’ waren. ‘The Literary Life’:

And I listened, heavy as a graveyard
While she searched for the grave
Where she could lay down her little wreath.

Zulke verhalende passages, die aan het alledaagse een poëtische dimensie proberen te geven, leveren niet in alle gevallen iets op dat ik zonder aarzelen ‘gedicht’ zou willen noemen. Anders zou ik er niet naar eer en geweten gedeelten uit kunnen samenvatten. Ted Hughes is een goede dichter. Hij heeft vaker dichtbundels gepubliceerd die voor een deel verhalende poëzie zijn, Gaudete bijvoorbeeld. Ik zou niet weten hoe ik daaruit iets moest samenvatten zonder de poëzie onrecht te doen. In Gaudete ontbreekt namelijk datgene waarvan hier veel te veel is: een dwingende realistiek, een dwingende werkelijkheid van mensen die bestaan of hebben bestaan en die al ruimschoots zaten vastgemetseld in een publieke opinie. Wat helpt het die kletsmachine van publieke opinie iets te vertellen over de gezichten van twee kleine kinderen - ‘What can I tell you that you do not know / Of the life after death?’

Liever niet te veel. Ik wil besluiten met ‘Epiphany’, waar ik zelf eerder een kort verhaal in zie dan een gedicht. Jonge vader komt op de hoogte van Chalk Farm Bridge een man tegen met iets in zijn jaszak, een wild starende blik uit twee verdwaalde oogjes. Het komt hem vreselijk bekend voor - we weten dat hij opgroeide in York - en tegelijk vreemd, daar op die brug. Het is een vossenjong. Het wordt hem te koop aangeboden voor een pond en hij twijfelt. Eén pond, dat is niks. Anderzijds, wat zou zij ervan denken als hij thuiskwam met een vos? Hoe zou die passen in hun kleine ruimte, met de baby? En een vos wordt groter, gaat zich vossig vermaken, moet elke avond twintig mijl wandelen, raakt bij elke verhuizing kosmisch ontregeld: hij besluit dat het niet kan, hij ziet ervan af, en laat het vossenjong over aan de onzekere toekomst van een vos in Londen. Thuiskomen met een handvol vos - als hij dat had gedaan?

If I had grasped that whatever comes with a fox
Is what tests a marriage and proves it a marriage -
I would not have failed the test. Would you have failed it?
But I failed. Our marriage had failed.

Het is een soort vacuümpoëzie die niets meedeelt, alleen kan resoneren. Niet alleen werd het huwelijk geen succes, ook de echtscheiding was gedoemd te mislukken. Van de zwakke plekken in deze bundel kan ik - gezien het onderwerp en de omstandigheden - alleen maar zeggen dat het nog altijd sympathieker is te falen op deze manier, dan op honderdduizend goedkopere manieren te slagen.