De Gids. Jaargang 161

[p. 453]

[Nummer 7]

Xandra Schutte
Ted Hughes en Sylvia Plath
Inleiding

Het was niet minder dan een literaire sensatie, het verschijnen van Birthday Letters van Ted Hughes dit voorjaar. Engelse kranten spraken van ‘dé literaire sensatie van de eeuw’. Het best bewaarde geheim van de eeuw, zo werd de publicatie ervan ook genoemd, want niemand, behalve Hughes' uitgever en een paar vrienden, wist dat het boek eraan kwam. Uit het niets, zo leek het, verschenen de berichten erover in de krant en werden een paar gedichten voorgepubliceerd. Een week later lag de bundel al bij de kassa van de boekwinkel.

Zoveel opwinding, en dat om een dichtbundel.

Het is dan ook niet zomaar een dichtbundel. De beroemde dichter Ted Hughes, die sinds 1984 de eervolle titel Poet Laureate mag dragen, schrijft erin over zijn nog beroemdere echtgenote Sylvia Plath die in 1963 zelfmoord pleegde. Hughes heeft altijd over zijn huwelijk met haar gezwegen, hoeveel Plath-biografen en Plath-bewonderaarsters er ook bij hem aanklopten, en nu, na die 35 jaar van stilte, heeft hij dan opeens zijn versie van de geschiedenis vervat in Birthday Letters, een cyclus van 88 verhalende gedichten die in chronologische volgorde vertellen over zijn eerste ontmoeting met Plath tot en met haar dood en de bloedhonden die zich op haar nalatenschap hebben gestort.

Soms is het leven van een schrijver ook tekst geworden. Een tekst die talloze malen wordt geïnterpreteerd en die gretiger wordt verslonden dan de literaire teksten die de schrijver tijdens zijn leven heeft gepubliceerd. Het leven van Sylvia Plath is zo'n tekst. Het is zelfs een exemplarische feministische tekst geworden over mannelijke onderdrukking en vrouwelijk lijden tot de dood erop volgt. Omdat de dichtbundel van Ted Hughes zich niet alleen tot Plaths poëzie verhoudt, maar ook tot de tekst die haar leven is geworden, is het vrijwel ondoenlijk zijn gedichten zomaar als gedichten te lezen. Althans, dat blijkt uit de reacties op Birthday Letters in de Engelse en de Nederlandse pers. Hoe moet Birthday Letters worden gelezen? Dat is de vraag die in alle kritieken wordt gesteld. Gewoon als een dichtbundel? Als (auto)biografisch document? Als zijn pleidooi in de moordzaak-Plath? - want Plaths zelfmoord werd al snel als moord gezien. Als mea culpa of juist als wel erg verlate zelfrechtvaardiging? Als één groot liefdesgedicht aan de vrouw - in de bundel consequent als ‘you’ aangesproken - van wie hij hield en die hij nooit uit zijn hart heeft kunnen verdrijven? Is de bundel wel zo goed als Andrew Morton, criticus en dichter én vriend van Hughes, nog voordat het boek in de winkel lag in de Times beweerde? Heeft Hughes met zijn ‘brieven’ zijn mannelijk-chauvinistische naam gezuiverd?

In deze Gids doet Elly de Waard een manmoedige poging Birthday Letters kritisch te beschouwen zonder de tekst van Plaths leven daarbij te betrekken. Voor Marja Brouwers is dat, tot haar ergernis, onmogelijk. Dat komt niet alleen omdat er inmiddels een hele bibliotheek over Plath is volgeschreven, maar ook omdat de gedichten van Hughes onmiskenbaar op die tekst over haar leunen. In deze Gids

[p. 454]

staan ook een aantal gedichten uit Birthday Letters opgenomen, vertaald door Peter Nijmeijer, opdat de lezer zelf oordele.

Je kunt zeggen dat de manier waarop Birthday Letters als laatste hoofdstuk wordt gezien van het verhaal óver Plath het zoveelste teken is dat we in een literair klimaat leven waarin begrippen als ‘authentiek’ en ‘waar gebeurd’ belangrijker zijn dan de literaire waarde van een tekst. Dat is een terechte en treurige constatering. Tegelijk moet je je ervan bewust zijn dat het leven van Plath werkelijk een tekst is. Hoeveel ‘feiten’ er ook bekend zijn en hoeveel brieven en dagboeknotities van Plath ook openbaar zijn gemaakt, de waarheid over haar leven zal nooit zwart op wit staan. Daarover schreef Janet Malcolm in 1993 The Silent Woman. Sylvia Plath and Ted Hughes. Haar boek gaat over de Plathology, dat wil zeggen: over de belangrijkste controversen in de bestudering van leven en werk van de dichteres. Hoe komt het, vraagt Malcolm zich af, dat alle biografieën over Plath gedoemd zijn te mislukken? Want tot nog toe heeft geen van de biografieën de waarheid over Plath in pacht. Ze lijken om een leegte te cirkelen. Om een onbekende kern. Een kern die er misschien niet is.

Nu cirkelt elke biografie per definitie om een leegte, maar het levensverhaal van Plath kon ten tijde van de tweede feministische golf wel heel eenvoudig in een feministische mal worden gepast. Biografen zijn altijd partijdig, maar in het geval van Plath ging de partijdigheid wel heel ver. Malcolm oppert dat dat ook te maken heeft met de zelfmoord van Plath. Een zelfmoord heeft een oorzaak en op oorzaak rijmt de vraag naar schuld. Juist de schuldvraag maakt partijdig.

De ingrediënten van de Plath-biografen zijn identiek: de vroeg gestorven vader, de verstikkend liefhebbende moeder, de ontrouwe echtgenoot. Naarmate de biografen meer partij kozen voor Plath, en dus tégen Hughes, werd de tekst over haar leven helderder. Plath was een feministische heldin, Hughes de feministische vijand. Hij werd bestempeld tot de incarnatie van de gevoelloze macho: harteloos, koud, jaloers op het talent van zijn vrouw. Had hij niet de deur achter zich dichtgetrokken op het moment dat zij hem het hardst nodig had? Had Plath niet zelf over hem geschreven in haar autobiografische bundel Ariel: ‘The vampire who said he was you / And drank my blood for a year / Seven years, if you want to know.’

Hughes beheerde ook nog eens haar literaire erfenis en toen vast kwam te staan dat hij het laatste deel van haar dagboek had vernietigd, een ongepubliceerde roman was ‘kwijtgeraakt’, onbekende gedichten in portefeuille hield en voor het overige als een benepen censor optrad naar iedereen die uit Plaths werk wilde citeren, werd hij echt geháát. Keer op keer werd Plaths grafsteen vernield omdat die ontsierd werd door de naam Plath-Hughes. En dat Hughes moest eraf. De feministische dichteres Robin Morgan maakte het veel geciteerde gedicht ‘Arraignment’ (Aanklacht), opgenomen in haar bundel Monster, waarin Ted Hughes regelrecht beschuldigd wordt van de moord op Sylvia Plath en waarin zijn ontmanning wordt geëist. In Engeland, Canada en vooral Amerika vochten feministen, zoals zij het zelf zagen, een ‘heilige oorlog’ tegen Hughes. Hij kon geen lezing geven of er stond wel een vrouw op die ‘Arraignment’ citeerde. Hughes gaf steeds minder lezingen.

De feministische interpretatie van Plaths levengeschiedenis wordt, zij het in mildere vorm, nog steeds verteld. Ook nu weer, na het verschijnen van Birthday Letters. Daarom is het goed erbij stil te staan. Daarom is het ook goed het voor Hughes op te nemen, zonder overigens een engel van geduld van hem te maken, een rots van vertrouwen die door de onhandelbare Plath tot wanhoop - en overspel - werd gedreven. (Dat deed Anne Stevenson in haar biografie van Plath, Bitter Fame, die in 1989 verscheen. Ze kreeg allerlei onbekende informatie van Olwyn, de zuster van Hughes, maar die moest haar vrijgevigheid bekopen met geruzie over elke alinea. Ze distantieerde

[p. 455]

zich uiteindelijk van de biografie.) Feit is wel dat het Hughes zelf was die voor de postume publicatie van Ariel zorgde, en voor de andere bundels die na haar dood verschenen. Hij maakte dat de feministen haar dagboek konden lezen op basis waarvan ze hem een schurk konden vinden. Hij onthulde zélf dat hij tekst van Plath had vernietigd. Je kan je zogezegd afvragen wie nu eigenlijk bezitterig is.

Veel van de kopers van Birthday Letters kan je in ieder geval bezitterig noemen. Ongetwijfeld is Hughes' bundel een episode in een verhaal dat ze min of meer kennen.

De tekst over het leven van Sylvia Plath is van het tragische soort. Ze had de dichtbundel The Colossus gepubliceerd en die was niet of koel ontvangen in de literaire kritiek. Haar enige roman, The Bell Jar, was een maand voor haar dood onder het pseudoniem Victoria Lucas verschenen, en alleen in Engeland bovendien, omdat ze haar Amerikaanse familie en vrienden niet wilde kwetsen met haar weinig vleiende beschrijvingen van hen. Het zou tot 1971 duren voordat het boek onder haar eigen naam triomfantelijk de Amerikaanse markt veroverde.

Maar daarvoor, op 11 februari 1963, had ze al zelfmoord gepleegd. Volgens haar collegadichteres Anne Sexton was dat de meest briljante zet in Plaths carrière is geweest, en hoe venijnig die opmerking ook is, er zit wat in. Sylvia Plath is in veel opzichten een Lady Lazarus - om de titel van een van haar beroemdste gedichten te lenen -, iemand die een ‘theatrale comeback’ heeft gemaakt na haar zelfgekozen dood. Sylvia Plath heeft twee keer geleefd: een keer in werkelijkheid en een keer postuum. Als tekst. Als mythe. Als heldin van zo'n noodlottige roman die steevast eindigt met een sprong onder de trein of een teug uit de gifbeker omdat haar minnaar haar heeft bedrogen. En als betreurenswaardige heldin in een feministisch gruwelverhaal over een dichteres die stierf voor haar kunst en een boze echtgenoot die haar het dichten onmogelijk maakte en haar de dood in duwde.

Zoals gezegd zijn werkelijkheid en tekst al lang niet meer te scheiden, al denken we dat we alle feiten, de kleinste details van haar leven kennen. We weten dat Sylvia Plath op die ijzige ochtend van de elfde februari 1963 eerst melk en boterhammen voor haar kinderen klaarzette en de kieren van de keukenramen en keukendeur dichtte met handdoeken en toen pas de gaskraan opendraaide. We weten in wat voor jurk ze trouwde - een roze gebreide van haar moeder - en met wat voor koffers ze aankwam in Cambridge - witte en gouden Samsonites - en wat voor haarband ze droeg toen ze Hughes ontmoette - een rode, die hij van haar afpakte. Maar haar postume leven houdt nooit op, al kunnen we alle feiten als de inhoud van een kledingkast uitstallen.

De feiten die in elke tekst terugkeren gaan zo. Sylvia Plath werd op 27 oktober 1932 in Boston geboren. Haar vader, Otto Plath, was een Duitse emigrant, die zich had opgewerkt tot docent Duits aan de universiteit van Boston. Het liefst hield hij zich als entomoloog met bijen bezig, wat hem de bijnaam Der Bienenkönig opleverde. (Ziedaar de oorsprong van Plaths gedichten over bijen). Plaths moeder, Aurelia Schober, een afstammeling van Oostenrijkse immigranten, was een meer dan twintig jaar jongere leerling van Otto die zich na hun huwelijk aan zijn dominantie moest aanpassen. Ze gaf haar eigen ambities op, typte zijn manuscripten uit en zorgde voor dochter Sylvia en zoon Warren. Lang duurde het huwelijk niet. Omdat Otto Plath dacht dat hij longkanker had, weigerde hij een arts te consulteren. Na drie jaar werd er, veel onschuldiger, suikerziekte bij hem geconsulteerd. Het was toen al te laat; hij stierf in 1940. Sylvia was net negen jaar oud.

Aurelia projecteerde haar eerzucht en perfectionisme op haar kinderen. Van jongs af aan hield ze hun voor dat hoge schoolcijfers het enige paspoort zijn naar succes. Het past bij de pioniersgeest van de immigrant die hartstochtelijk gelooft in de American Dream. Bij Sylvia sloeg het aan: ze was een intelligent, energiek,

[p. 456]

getalenteerd en ambitieus kind dat aan de lopende band meedeed aan prijsvragen, en versjes en verhaaltjes instuurde naar kranten en damesbladen. Op haar achtste werd haar eerste gedicht gepubliceerd in de Boston Herald. Ze leerde kortom op heel jonge leeftijd dat schrijven haar van aandacht en liefde verzekerde. Ze was al heel vroeg de belichaming van het drama van het begaafde kind.

Al haar biografen lijken het erover eens dat het probleem van Sylvia Plath was dat ze zoveel tegelijk wilde. Een supermeisje wilde ze zijn. Nummer één in alles. Zelfs in gewoonheid. Natuurlijk was ze speciaal: al die gewonnen prijzen en gepubliceerde stukjes, al die tienen op haar rapport. Maar ze wilde ook het ideale meisje zijn bij de Girl Scouts en het basketbalteam en het schoolorkest en de studentenvereniging. Toen ze, door haar goede cijfers, met een beurs op Smith College terechtkwam, de hoogst aangeschreven meisjesschool van het land, werd haar drang tot having it all alleen maar gevoed. ‘De typische Smith-girl,’ schrijft Plaths eerste biograaf Edward Butscher, ‘werd verondersteld iemand te zijn die een kopstuk zou trouwen, een aantal kinderen grootbrengen in staat om te converseren over Rilke bij een geraffineerde maaltijd die zij zelf had klaargemaakt.’

Plath ging wel heel ver in haar conformisme om de All-American Girl te zijn. De nonconformisten op Smith College verklikte ze. Ze wilde niet alleen kampioen studie zijn, maar ook kampioen dating. Ze had het uiterlijk van een supermeisje: lang, slank, hoogbenig, blondharig en onberispelijk gekleed. Haar afspraakjes met college-jongens regelde ze met militaire discipline. En ze conformeerde zich in haar schrijven: terwijl ze was begiftigd met een groot oorspronkelijk literair talent, paste ze haar verhalen aan de doorsnee eisen van de damesbladen aan. In de brieven die ze bijna dagelijks aan haar moeder schreef - in 1975 gebundeld in Letters Home - kirde ze van onnozele opwinding over haar commerciële literaire en erotische succesjes; in haar dagboek liet ze haar meer somberde en serieuze zelf zien. Conformisme is dan ook een te zwakke uitdrukking voor Plath: ze was ronduit gespleten.

In 1953 werd ze, wederom na een prijvraag, uitverkoren tot leerling-redactrice van het damesblad Mademoiselle. Een maand lang verbleef ze in New York, waar ze stukjes schreef en van cocktailparty naar modeshow naar hoedendemonstratie draafde. Het begon toen echt mis met haar te gaan. Dat blijkt ook uit haar roman The Bell Jar, waarin ze vertelt hoe ze over de glijbaan van de euforie in de depressie belandde. De toon van het boek is zo onecht vrolijk, zo schril, zo manisch, dat de waanzin en de naderende catastrofe zich tussen de regels door aan je opdringen. Haar gespletenheid maakte haar dol. In The Bell Jar gebruikt ze het beeld van een vijgenboom voor de carrousel van mogelijke zelven en mogelijke toekomsten. Elke vijg staat voor een deel van haar ik en haar toekomst; ze kan alleen niet kiezen: ‘Ik wilde ze allemaal, stuk voor stuk, maar als ik er één koos, hield dat in dat ik alle andere kwijt was, en terwijl ik daar zo besluiteloos zat, kregen de vijgen rimpels en begonnen zwart te worden, en één voor één ploften ze op de grond aan mijn voeten.’

Toen Plath diezelfde zomer van 1953 werd afgewezen voor een cursus korte verhalen schrijven was haar ineenstorting compleet. Ze deed haar eerste zelfmoordpoging door een overdosis slaappillen te slikken en zich in de kruipruimte onder het ouderlijk huis te verstoppen. Omdat ze moest braken werd ze gehoord en gevonden. Ze ging erna in psychotherapie en werd behandeld met elektroshocks. Ze voelde zich Lazarus, zou ze in haar dagboek over haar verrijzenis uit de dood schrijven. ‘Dying / Is an art, like everything else. / I do it exceptionally well,’ dichtte ze later in ‘Lady Lazarus’ uit Ariel.

Na haar verblijf in een inrichting krabbelde ze snel overeind: ze rondde Smith College af, kreeg een Fulbright-beurs om in Cambridge te studeren, ze maakte een reis naar Europa en won in Engeland de ultieme prijsvraag: ze leer-

[p. 457]

de de jonge dichter Ted Hughes kennen, toen al gezien als de meest getalenteerde dichter van zijn generatie. Ze werd meteen verliefd op de ‘dark, hunky boy’, zoals ze hem in haar dagboek omschreef. Daarin beschrijft ze ook hun ontmoeting op een literair feestje. Hij kwam er met een andere vrouw binnen, zij citeert zijn gedichten uit haar hoofd, ze praten schreeuwend met elkaar, ze kussen, hij pakt haar rode haarband af en zij bijt hem hard in zijn wang. Zo beschrijft Hughes het ook in Birthday Letter, in ‘St. Bothop's’, alleen is Plaths haarband daarin merkwaardig genoeg blauw.

Na die ontmoeting ging het snel. Plath en Hughes deelden hun passie voor poëzie, citeerden doorlopend verzen, en explodeerden allebei in een roes van scheppingsdrift. ‘Alles balt zich samen tot grote vreugde. Ik kan het dichten niet laten! Ze worden steeds beter,’ schrijft Plath in haar dagboek. Na vier maanden trouwden ze, in de zomer van 1956.

Het vervolg is bekend: wiens schuld het was, is niet zo zonneklaar als gedacht, maar Plath werd binnen de kortste keren een kopie van haar moeder. Na reizen door Europa en Amerika vestigde het paar zich in een cottage op het land en daar zorgde Plath voor de kinderen - dochter Frieda (1960) en zoon Nicholas (1962) - en voor Hughes' dichterschap. Ze werd, zoals altijd, heen en weer geslingerd tussen een brandende ambitie - ‘I want the worlds praise, money & love’ - en verlammende doelloosheid - ‘Ik merkte dat ik nogal wanhopig was, omdat ik geen noemenswaardig innerlijk leven heb’.

Toen ze merkte dat Hughes een affaire met een ander had, schopte ze hem het huis uit. Ze was veel te ambitieus om die ander te dulden. Alleen met haar kinderen leek ze nog meer op haar moeder. Ze was diep ongelukkig. Tijdens de ‘stille, blauwe, bijna eeuwige’ uren van de vroege ochtend, zo tussen vier en zeven als de kinderen sliepen, dichtte ze in razende vaart. ‘Ik schrijf de beste gedichten die ik ooit heb gemaakt; ze zullen me beroemd maken,’ schreef ze in december 1962 aan haar moeder. Het waren de gedichten uit Ariel, haar meest huiveringwekkende bundel. Begin februari, een week voor haar dood, maakte ze ‘Edge’. Het was waarschijnlijk haar laatste gedicht.

De vrouw is volmaakt.
Haar dode

Lichaam draagt de glimlach van voleinding,
De schijn van Griekse onontkoombaarheid

Golft in de rollen van haar toga
Haar blote

Voeten lijken te zeggen:
We zijn zo ver gekomen, het is voorbij.

(vertaling: Anneke Brassinga)

Of de zelfmoord van Sylvia Plath van een Griekse onontkoombaarheid was, daarover twisten de ‘Plathologen’. Uit Birthday Letters valt op te maken dat Hughes in de onontkoombaarheid van Plaths ultieme daad gelooft. Van begin af aan hangt er een doem over hun relatie, de doem van Plaths depressies en nachtmerries, van haar dode daddy die steeds maar weer uit zijn doodskist herrees.

In ieder geval lijkt ook Hughes niet het laatste woord over Plath te geven. Dat kan ook niet, lijkt hij te zeggen, bijvoorbeeld in ‘Visit’, waarin hij bitter stelt dat hij ‘was auditioned / For the male lead in a story / Your story’. Het zijn regels die aan het denken zetten: hoeveel er ook over Sylvia Plath wordt beweerd, uiteindelijk blijft ze de heldin van het verhaal dat ze zelf een niet te herschrijven slot heeft gegeven. Het tragische voor Hughes is dat haar verhaal ook onvermijdelijk zijn verhaal is. ‘You were the jailer of your murderer - / Which imprisoned you. / And since I was your nurse and your protector / Your sentence was mine too,’ heet het elders. Plath is dood, maar Hughes is levenslang gevangen. Waarschijnlijk ondanks zijn Birthday Letters.