De Gids. Jaargang 161

[p. 442]

Monica Soeting
Connie Palmen: de musical

Hoera, er is weer een nieuwe Connie Palmen. Niet alleen de Nederlandse literatuur is weer voor 1998 gered, maar ook de wereldliteratuur in haar geheel. Sinds februari bestaat er namelijk eindelijk een boek over verdriet. In 1995 gaf Palmen in een interview met NRC Handelsblad te kennen dat een dergelijk boek nog niet bestond. Toen eenmaal duidelijk was dat het eraan zat te komen, hielden de Nederlandse uitgevers hun adem in. Productieschema's werden aan de hand van pre- en post-I.M. tijdperken ingedeeld, en de recensentenkampen werden bij voorbaat opgedeeld: wie zou zich als Palmen-vriend betuigen, en wie als vijand?

Nu het boek eindelijk verschenen is, blijkt het meer dan verdriet alleen te bevatten. I.M. is in de eerste plaats een replay van Palmens leven tot nu toe, inclusief de feiten achter haar fictie. Ischa Meijer vervult daarbij de rol van eenpersoons koor. En dat is nog niet alles: ook in dit boek legt Palmen haar lezers weer haarfijn uit hoe de wereld in elkaar steekt. Duizenden hebben zich inmiddels naar de boekwinkels gespoed om zich door Palmen de les te laten lezen. Desondanks zal niet iedereen met I.M. aan zijn trekken zijn gekomen. Lang vóór de publicatie van het boek ging de mare dat het een vertelling zou zijn over liefde en dood, met de geschiedenis van Israël als ingeweven metafoor. Wie zich daarop verheugde, is bedrogen uitgekomen. Want Palmen vertelt niet; Palmen deelt mee. Palmen is een exponent van het soort romanschrijvers dat niet beschrijft maar uitlegt. Dergelijke schrijvers kunnen niet kiezen tussen roman of essay, fictie of feit. Ze verliezen zichzelf, en de lezer, in tegenspraak en dubbelzinnigheden.

Er zijn massa's lezers die zich graag verliezen. En terecht. Niets is zo mooi als een boek dat, zoals Willem Jan Otten het uitdrukt, ‘aan het denken is’. Maar niets is zo saai als een boek dat geen gelegenheid geeft tot doordenken. En niets is zo vervelend als een schrijver die een lezer met schijnbare filosofische verklaringen wil imponeren. Want schrijvers die uitleggen, leggen hun lezers het zwijgen op. Met trucjes weten ze hun uitspraken een schijn van wijsheid mee te geven: ze draaien hier wat om, beweren daar het tegendeel van wat ze eerder zeiden, en vervolgens roepen ze hard hoe geniaal dat alles is.

Akelig genoeg laat een groot deel van de mensheid zich door dergelijk machtsvertoon imponeren. De schrijver verklaart zich tot de origineelste denker van het land, en de recensent, zelf vaak niet verder gekomen dan een halve schriftelijke cursus filosofie, valt in het stof. De doorsnee-lezer die meent dat iedere tekst die hij niet begrijpen kan, per definitie geniaal is, zwijgt van ontzag. Maar schrijvers die hun publiek alleen maar willen imponeren, laten hun boeken niet denken. Dergelijke auteurs brengen het denken om zeep.

Palmen roept zich in I.M. tot een van de intelligentste mensen der wereld uit. Iemand zo slim als zij is, zoals ze uitlegt, eenzaam: met wie kan zij, die het verstand van een Einstein behept is, communiceren? Dat is mogelijk de reden waarom je als lezer nauwelijks een relatie

[p. 443]

met Palmens ik-personages kunt opbouwen. Maar misschien willen haar personages wel helemaal geen contact met de lezer. Want de hoofdpersonen uit I.M., maar ook de personages uit haar eerdere boeken, voeren geen gesprek met hun toehoorders: ze preken en oreren. Ze hebben een voorliefde voor het spreken in paradoxen en dubbelzinnigheden, vooral wanneer ze het over literatuur en filosofie hebben. ‘Schrijven,’ zegt bijvoorbeeld Marie Deniet in De wetten, ‘lijkt met een paradoxaal verlangen te maken hebben. Wat het ook mag zijn dat je ermee wilt bereiken, liefde, troost, begrip, betekenis, om je wil door te kunnen zetten moet je juist zo ver mogelijk uit de buurt van anderen blijven en je volledig afzonderen, terwijl het enige wat je in laatste instantie begeert, iets is dat je alleen van anderen kunt krijgen.’

In De vriendschap daarentegen vertelt het ik-personage, Kit Buts, haar vriendin hoezeer ze ‘het gewauwel over de twee kanten van de zaak’ haat. De twee zo afkeurenswaardige kanten van een zaak krijgen blijkbaar, als je ze tot een ‘paradoxaal verlangen’ omdoopt, een literaire status.

Maar met welke paradox hebben we hier eigenlijk te maken? Een schrijver moet zich afzonderen om iets te produceren, waarmee hij erkenning hoopt te krijgen. Dat is normaal. Een schilder doet dat, een musicus, en zelfs degene die volgens Wittgenstein belangrijker is dan iedere schrijver of filosoof: de bakker. De enige paradox die het citaat van Palmen bevat, is dat een banale uitspraak voor filosofisch inzicht moet doorgaan.

Een schrijver mag volgens de wetten van de literatuur niet met zijn personages verward worden. Maar hoe je het ook wendt of keert: menigeen die Palmens nieuwste boek leest, vindt bevestigd wat hij tijdens het lezen van De wetten en De vriendschap ongetwijfeld al dacht: hier beschrijft Palmen haar eigen leven.

Palmen zelf ontkent dit. ‘De schijn van autobiografie,’ zei zij in een interview met de Volkskrant in 1991, ‘is pure retorica, een literaire truc. Ik heb me laten leiden door de wetten van de roman. Het is een autobiografie van het schrijven, mijn autobiografie zal nooit worden geschreven.’ Toen zij in 1995 toch besloten had haar ‘eerste echte autobiografische boek’ te creëren, vertelde zij dat zij daarvoor veel verzinnen moest.

Palmens verzonnen autobiografie wordt aangekondigd als een roman. Desondanks heten de personages - misschien omdat zij, zoals zij zelf zegt, niet over fantasie beschikt? - Connie Palmen en Ischa Meijer. Maar I.M. laat zich niet voor niets als ‘I am’ lezen. In I.M. vertelt Palmen aan Meijer dingen over zichzelf die zij in haar twee vorige boeken beschreef: de steen die Kit achter zich aansleept alsof hij een hondje is, de fiets die een paard verbeeldt en het bijna bovenmenselijk hoge iq van zowel Marie als Kit - het blijken de jeugdherinneringen van Connie te zijn.

In I.M. is meer terug te vinden uit De wetten en De vriendschap. Ook het hardop mijmeren over de verhouding tussen verstand en lichaam neemt in Palmens nieuwste boek een grote plaats in. Nadat Palmen in New York de uitvoering van de musical Cyrano heeft gezien, wordt ze besprongen door het volgende inzicht:

Na de voorstelling steek ik klappertandend de loftrompet over het schitterende verhaal van ‘Cyrano’ en dat ik dat nou bedoel, zeg ik enthousiast tegen Ischa, dat je in steeds nieuwe vormen van die oerverhalen ziet opduiken, over lichaam en geest bijvoorbeeld, dat ‘Cyrano’ daar een variant op is, en wat voor een, wat een prachtige vondst van die schrijver, wat een inzicht, om de woorden van de man met het lelijke lichaam en de grote geest, het middel van verleiding voor de man met het mooie lichaam en de mindere geest te laten zijn en of hij zijn boekje bij zich heeft, dat ik even iets op wil schrijven. Op weg naar het feest ijl ik mijzelf in een hoog tempo warm en Ischa moet erom lachen. Hij haalt zijn Boorum Memo Book uit de binnenkant van zijn jas en reikt het me aan.

[p. 444]

‘Je doet wat alle echte meesters doen,’ zegt hij met een zekere trots, ‘je bent gul, je laat anderen delen in je kennis.’
‘Delen is verdubbelen,’ zeg ik en schrijf dat ook nog snel achter mijn aantekeningen over ‘Cyrano’.

Dit citaat toont een wonderbaarlijk staaltje aan populaire paradoxen. Het maakt duidelijk hoe een schrijver een lezer kan laten denken dat er gedacht wordt, zonder dat er van echt diepgaand denken sprake is. Zo doe je dat dus: delen noem je verdubbelen, verdubbelen is eigenlijk minderen en minderen wordt vermeerderen. Je noemt een autobiografie een roman, je gebruikt fictie om de wereld je eigen grootse gedachten mee te delen, je laat een ander zeggen hoe slim je bent, en je verklaart een musical tot een filosofisch meesterwerk. Het lijkt heel wat, en het is niets.

Palmen beweert, zoals haar personage Kit zegt, tegelijkertijd twee dingen. Ze wil de lezer doen geloven dat haar romans een filosofisch gehalte hebben, en dat haar autobiografie met verbeelding te maken heeft. Maar een autobiografie overstijgt niet automatisch de grenzen tussen fictie en feit als je ‘roman’ op de buitenkant laat zetten. Literatuur wordt niet filosofisch als je essayistische passages in een verhaal inlast. Een roman ontleent zijn kracht aan een vertelling, niet aan de hoeveelheid mededelingen omtrent een bepaald thema, en personages zijn niet geniaal omdat de auteur dat zegt, maar omdat die genialiteit uit hun spreken en handelen blijkt. Dat Marie, Kit en Connie de intelligentste, mooiste, geliefdste en aardigste vrouwen ter wereld zijn, wordt de lezer weliswaar bij monde van acht wijze mannen en een vriendin meegedeeld, maar hoe Marie, Kit en Connie werkelijk zijn, dat ervaart hij niet. Hoewel hij zich ergens in haar hersens, zo vlak achter haar ogen bevindt, mag hij niet meedenken, meevoelen of mee-ervaren. Hij mag alleen bewonderen.

Net zomin als I.M. een roman is, maar ook weer geen autobiografie, zijn De wetten en De vriendschap romans, maar evenmin filosofische essays. Het lukt Palmen niet te kiezen. Over een ander kan ze niet spreken zonder zichzelf de hoofdrol toe te kennen, en ze kan geen verhaal vertellen zonder met pseudowijsheden te strooien. Het lukt haar niet de twee kanten van de zaak als één geheel te zien.

‘Als filosofie niet volledig in een roman is opgenomen,’ schreef Virginia Woolf, ‘als we deze zin met een potlood kunnen onderstrepen en die vermaning met een schaar kunnen uitknippen en ze samen tot een systeem aan elkaar kunnen plakken, dan kun je met een gerust hart zeggen dat er ofwel met de filosofie, ofwel met de roman iets mis is, of met beide.’ Voor Palmen geldt het laatste. Haar teksten laten geen verhaal ontstaan. Haar ik-personages laten zich niet tot romanfiguren transformeren. Haar romans zijn gesloten boeken; ze zijn op nog voor ze uit zijn.

Palmens gepieker is geen filosofie, maar mystificatie. Wat Palmen ‘oerverhalen’ noemt is niets anders dan het denken in dualismen dat het westerse denken grotendeels kenmerkt. Datzelfde dualisme wordt echter al sinds eeuwen bekritiseerd.

In De vriendschap legt het ik-personage haar vriendin uit wat wijsbegeerte is.

‘Herinner je je nog,’ schrijft Kit, ‘dat ik jou, om je uit te leggen hoe de filosofie in elkaar steekt, vertelde dat er eigenlijk maar twee manieren zijn waarop filosofen naar de wereld, zichzelf en ieder ander dan zichzelf (inclusief God) kijken?
Ik zei je dat voor de een de wereld binnen in zijn hoofd zat en dat voor de ander de wereld buiten zijn hoofd lag.

Kit is ertegen dat je voor het een of het ander kiezen moet. ‘Het hart en de hersens moeten een verbinding hebben,’ meent ze, ‘want kennis kan pijn doen en ontroeren, en een liefde kan het begin zijn van grote inzichten.’

Ook Palmen is op zoek naar een verbinding

[p. 445]

tussen lichaam en geest. Het stoort haar dat ze haar verstand boven haar gevoel laat spreken. Ze ergert zich eraan dat de wereld ‘in haar hoofd’ zit. ‘Het lichaam valt samen met wat erin zit,’ beweerde ze in een interview in 1995, en in I.M. legt ze uit dat haar drankverslaving het resultaat is van haar onvermogen haar lichaam te accepteren.

Maar ook tegenstellingen laten zich niet opheffen door te verklaren dat ze allebei waar zijn. Het probleem geen keuze te kunnen maken tussen het een of het ander los je niet op door het allebei te willen. Niet willen kiezen voor de geest of voor het lichaam brengt geen verbinding tussen beide domeinen tot stand. De verwijdering tussen geest en lichaam is het gevolg van juist het denken in domeinen. Dat is het probleem van het dualistische denken. Dit probleem verdwijnt pas als je nagaat wat dat denken mogelijk maakt.

Aan iedere reflectie over de samenhang van lichaam en geest gaat de oorspronkelijke eenheid van lichaam en geest vooraf. Voordat Palmen aan het mijmeren slaat over de vraag waarom ze zo'n hekel aan haar lichaam heeft, heeft ze zonder enige aarzeling gehandeld; aan het grijpen naar de fles gaat geen gepieker vooraf over hoe je je hand naar een voorwerp uitstrekt. Niemand hoeft te kiezen tussen lichaam en geest, niemand hoeft zich in te spannen om ze te laten samenvallen. Lichaam en geest waren al een eenheid, voordat iemand bedacht dat hij ze samen wilde voegen.

Hetzelfde geldt voor de relatie tussen denken en schrijven. Schrijvers die boeken produceren die ‘aan het denken zijn’, voegen het denken niet aan het schrijven toe, maar schrijven denkend, of denken schrijvend. Dergelijke auteurs verklaren niet, maar beschrijven. Hun boeken vormen een eenheid; ze zijn geen samenraapsel van verhaal en essay, fantasie en werkelijkheid. De betekenis van hun romans ontstaat terwijl ze geschreven worden, en bij het lezen ontstaan nieuwe betekenissen. Zulk werk is bestand tegen scharen en potloden.

Palmen daarentegen plakt achteraf etiketten op haar teksten, om aan te geven waar haar boeken over gaan. De vriendschap, zo deelt ze de lezer mee, is een boek over verslavingen. Maar dat dat zo is, blijkt alleen uit de diverse boodschappen die her en der in het verhaal van Kit en Ara ingelast worden. Palmen beschrijft niet; Palmen verklaart. Als haar boeken al een betekenis hebben, dan wordt die er achteraf aan toegevoegd.

Palmens boeken verhouden zich tot de literatuur en de filosofie als Joop van der Endes musical tot het toneelstuk van Edmond Rostand. Palmen presenteert liever de schijnbaar tegensprekende kanten van een zaak dan dat ze zich op de zaak zelf concentreert. Ze gebruikt dogma's en clichés waar echt grote schrijvers zoeken en tasten. In haar hang naar verklaringen vergeet Palmen dat de analyse slechts bestaan kan dankzij de oorspronkelijke synthese.