De Gids. Jaargang 161

[p. 436]

W.H. Auden
Lezen

Een boek is een spiegel: als een ezel erin kijkt, kun je niet verwachten dat een apostel terugkijkt. - C.G. Lichtenberg
Je leest alleen datgene goed wat je met een zeker particulier belang leest. Het kan zijn om een of andere macht te verwerven. Het kan ook zijn vanwege de hekel die je aan de schrijver hebt. - Paul Valéry

De belangen van een schrijver en de belangen van zijn lezers zijn nooit dezelfde en als ze al eens blijken samen te vallen, is dat een gelukkige samenloop van omstandigheden.

Als het een schrijver betreft menen de meeste lezers met twee maten te kunnen meten: zij mogen hem ontrouw zijn zo vaak ze willen, maar hij mag hun nooit ofte nimmer ontrouw zijn.

Lezen is vertalen, want twee mensen delen nooit precies dezelfde ervaringen. Een slechte lezer is als een slechte vertaler: hij vat letterlijk op wat hij zou moeten parafraseren en hij parafraseert wat hij letterlijk zou moeten opvatten. Om goed te leren lezen is geleerdheid, hoe waardevol die ook is, van minder belang dan instinct; er hebben grote geleerden bestaan die belabberd vertaalden.

We schieten er vaak veel mee op een boek op een andere manier te lezen dan dat de schrijver beoogde, maar dat alleen (als we de kinderjaren eenmaal achter ons hebben) als we ons ervan bewust zijn dat we dat doen.

Als lezers lijken de meesten van ons in zekere mate op zo'n deugniet die snorren tekent op meisjesgezichten in reclame-advertenties.

Als een boek op een aantal verschillende manieren kan worden gelezen, is dat een teken dat het literaire waarde heeft. Vice versa kun je zien dat pornografie geen literaire waarde heeft, want wanneer je die anders probeert te lezen dan seksuele stimulus, pakweg als een psychologische anamnese van de seksuele fantasieën van de auteur, verveel je je kapot.

Hoewel een literair werk op een aantal manieren kan worden gelezen, is dat aantal beperkt en hiërarchisch geordend. Bepaalde lezingen zijn evident ‘juister’ dan andere, sommige zijn twijfelachtig, sommige apert fout en weer andere, zoals het achterstevoren lezen van een roman, zijn absurd. Daarom kun je beter een goed woordenboek naar een onbewoond eiland meenemen dan het grootst denkbare literaire meesterwerk, want in de verhouding tot zijn lezers is het woordenboek volledig passief en het kan gewettigd op een oneindig aantal manieren worden gelezen.

Een schrijver kun je niet net zo voor de eerste keer lezen als dat je het nieuwste boek van een gevestigd schrijver leest. We neigen ertoe om bij een nieuwe schrijver óf zijn goede eigenschappen óf alleen maar zijn tekortkomingen

[p. 437]

op te merken, en zelfs als we beide kanten onderkennen, kunnen we het verband ertussen nog niet zien. In het geval van een gevestigd schrijver weten we, als we hem überhaupt nog kunnen lezen, dat we niet van de in hem bewonderde kwaliteiten kunnen genieten zonder de tekortkomingen die we helaas op de koop toe moeten nemen. Daar komt bij dat ons oordeel over een gevestigd schrijver nooit simpelweg een esthetisch oordeel is. Naast de literaire waarde die het kan hebben, hebben we voor een nieuw werk van zo'n auteur een historische interesse, voortkomend uit het handelen van iemand voor wie we al een tijdje belangstelling koesteren. Hij is niet alleen maar een dichter of romancier, hij is evenzeer een personage in onze biografie.

Een dichter kan geen andere dichter lezen en geen romancier kan een andere romancier lezen zonder het werk van die ander met dat van zichzelf te vergelijken. Als hij aan het lezen is, luiden zijn oordelen als volgt: Mijn god! Mijn overgrootvader! Mijn oom! Mijn vijand! Mijn broer! Mijn imbeciele broer!

In de literatuur is vulgariteit te verkiezen boven nulliteit, zoals port van de kruidenier te verkiezen is boven gedestilleerd water.

Goede smaak is eerder een kwestie van het maken van onderscheid dan van verwerpen, en als goede smaak zich genoodzaakt voelt om te verwerpen, gebeurt dat met spijt en niet met genoegen.

Genoegen is zeker geen onfeilbare kritische gids, maar het is de minst feilbare.

Het lezen van een kind wordt geleid door genoegen, maar dat genoegen is ongedifferentieerd. Het kind kan niet onderscheiden tussen bijvoorbeeld esthetisch genoegen en het genoegen iets te leren of te dagdromen. Als we adolescent zijn beseffen we dat er verschillende soorten genoegen bestaan die we niet allemaal tegelijk kunnen ervaren, maar dat we de hulp van anderen nodig hebben om ze te definiëren. Of het nu gaat om de smaak van eten of de smaak van literatuur, de adolescent wil een mentor hebben in wiens autoriteit hij kan geloven. Hij eet of leest wat zijn mentor hem aanbeveelt en er doen zich daarbij onvermijdelijk situaties voor dat hij zichzelf een beetje voor de gek moet houden; hij moet doen alsof hij meer geniet van olijven of Oorlog en vrede dan hij werkelijk doet. Als we tussen de twintig en de veertig zijn, verkeren we in het proces om erachter te komen wie we zijn, hetgeen impliceert dat we het verschil leren tussen toevallige beperkingen waar we overheen dienen te groeien en de noodzakelijke beperkingen van onze aard, waar we niet straffeloos onderuit kunnen komen. Het lukt maar weinigen dit te leren zonder fouten te maken, zonder te proberen een tikkeltje universeler te worden dan ons wordt toegestaan. Gedurende deze levensfase kan een schrijver heel gemakkelijk door een andere schrijver of door een of andere ideologie op een dwaalspoor worden gebracht. Als iemand van tussen de twintig en de veertig met het oog op een kunstwerk verklaart: ‘Ik weet waar ik van hou’, zegt hij in feite: ‘Ik heb geen eigen smaak maar ik accepteer de smaak van mijn culturele milieu’, want het duidelijkste teken dat iemand uit die leeftijdscategorie een eigen en authentieke smaak heeft, is dat hij daar onzeker over is. Als we veertig zijn geweest en als we onze eigenheid en authenticiteit nog niet helemaal hebben verloren, kan genieten opnieuw worden wat het was toen we kinderen waren, de juiste gids voor wat wij zouden moeten lezen.

Hoewel het genoegen dat kunstwerken ons bieden niet moet worden verward met andere soorten van genoegen die we beleven, heeft het er in zoverre mee te maken dat het simpelweg ons genoegen is en niet dat van iemand anders. Alle oordelen die we vellen, esthetisch of moreel, zijn deels rationalisering en deels correctieve controle van onze subjectieve verlangens. Zolang iemand poëzie of fictie schrijft, is zijn droom van een Eden zijn privé-aangelegen-

[p. 438]

heid, maar op het ogenblik dat hij literatuurkritiek gaat bedrijven, gebiedt de eerlijkheid dat hij er voor zijn lezers een beschrijving van geeft, zodat zij in staat kunnen zijn over zijn oordelen te oordelen. Bijgevolg moet ik nu ook mijn antwoorden publiekelijk maken op een vragenlijst die ik ooit invulde, antwoorden die het soort informatie verstrekken die ikzelf zou willen hebben als ik andere critici lees.

Eden

Landschap

Kalksteenhooglanden zoals het Penninisch gebergte plus een kleine regio met stollingsgesteente en op z'n minst één uitgedoofde vulkaan. Een steile en inspringende rotskust.

Klimaat

Brits.

Etnische oorsprong van de bevolking

Zeer divers, zoals in de Verenigde Staten, met een heel klein beetje meer noordelijks.

Taal

Van gemengde oorsprong als het Engels, maar sterk geïnflecteerd.

Gewichten en maten

Onregelmatig en gecompliceerd. Geen decimaal stelsel.

Religie

Rooms-katholiek van een onbekommerd mediterraan soort. Veel plaatselijke heiligen.

Omvang van de hoofdstad

Plato's ideaal schema, zo'n 5040 percelen.

Bestuursvorm

Absolute monarchie, door het lot aangewezen voor het leven.

Natuurlijke energiebronnen

Wind, water, turf, kolen. Geen olie.

Economische activiteiten

Loodmijnen, kolenmijnen, chemische fabrieken, papiermolens, schapenhouderijen, groentekwekerijen, glastuinbouw.

Transportmiddelen

Paarden en door paarden getrokken voertuigen, trekschuiten, ballonnen. Geen auto's of vliegtuigen.

Bouwkunst

Openbaar: barok. Kerkelijk: romaans of byzantijns. Burgerlijk: achttiende-eeuws Brits of koloniaal Amerikaans.

Binnenhuisarchitectuur en huisraad

Victoriaans, met uitzondering van keukens en badkamers, die zoveel mogelijk van de nieuwste snufjes zijn voorzien.

Kleedstijl

De mode van het Parijs uit de jaren 1830 en 1840.

Algemene informatieverschaffing

Roddel. Technische en intellectuele tijdschriften maar geen kranten.

Openbare standbeelden

Uitsluitend voor beroemde overleden chefkoks.

Amusement

Religieuze processies, fanfarekorpsen, opera, klassiek ballet. Geen films, geen radio en geen televisie.

Als ik de namen zou willen opschrijven van alle dichters en prozaschrijvers voor wier werk ik echt dankbaar ben omdat ik weet dat mijn leven een stuk armer was geweest als ik ze niet zou hebben gelezen, zou dat een lijst van meerdere pagina's worden. Maar als ik me alle critici die ik echt dankbaar ben voor de geest probeer te halen, kom ik niet verder dan vierendertig namen. Hiervan zijn er twaalf Duits en

[p. 439]

maar twee Frans. Wijst dat op een weloverwogen vertekening? Inderdaad.

Een van de redenen dat goede literatuurcritici zeldzamer zijn dan goede dichters of prozaschrijvers is gelegen in de aard van het menselijke egoïsme. Een dichter of prozaschrijver moet leren zich nederig op te stellen tegenover het materiaal, zijn onderwerp, en dat is het leven in het algemeen. Maar het materiaal, het onderwerp waartegenover een criticus zich moet leren nederig op te stellen, bestaat uit auteurs, dat wil zeggen, uit menselijke individuen, en dit soort nederigheid is heel wat moeilijker te bereiken. Het is een stuk makkelijker om te verklaren: ‘Het leven is veel belangrijker dan wat ik erover kan zeggen’ dan om te verklaren: ‘Het werk van meneer A is veel belangrijker dan wat ik erover kan zeggen’.

Er bestaan mensen die te intelligent zijn om schrijver te worden, maar die worden geen criticus.

Schrijvers kunnen behoorlijk stom zijn, allemachtig, maar ze zijn niet altijd zo stom als een bepaald type criticus lijkt te denken. Het type criticus bedoel ik, bij wie nooit het idee opkomt, als hij een boek of een passage afkeurt, dat de schrijver wel eens precies zou kunnen hebben voorzien wat hij ervan zou gaan vinden.

Wat is de functie van een criticus? Wat mij betreft mag hij me een van de volgende diensten bewijzen:

1	- Me kennis laten maken met schrijvers of boeken die tot dan toe onbekend voor me waren.
2	Me ervan overtuigen dat ik een schrijver of een boek heb ondergewaardeerd omdat ik niet zorgvuldig genoeg heb gelezen.
3	Me tussen boeken uit verschillende tijden en culturen verbanden laten zien die ik uit eigen beweging nooit zou hebben kunnen zien omdat ik niet genoeg weet en zal weten.
4	Een ‘lezing’ van een werk leveren die mijn begrip ervan vergroot.
5	Licht werpen op het artistieke ‘maak’-proces.
6	Licht werpen op het verband tussen kunst en leven, wetenschap, economie, ethica, religie enzovoort.

De eerste drie van bovenstaande diensten vereisen geleerdheid. Een geleerde is niet slechts iemand die over een grote kennis beschikt; die kennis moet ook waarde voor anderen hebben. Een persoon die het telefoonboek van Manhattan uit zijn hoofd kent noem je geen geleerde, want je kunt je geen omstandigheden voorstellen waarin hij een leerling zou krijgen. Aangezien geleerdheid een verhouding impliceert tussen iemand die meer weet en iemand die minder weet, gaat het om iets tijdelijks. In zijn verhouding tot zijn publiek is elke recensent tijdelijk een geleerde, omdat het boek dat hij bespreekt door hem wel en door zijn publiek niet werd gelezen. Hoewel de kennis die een geleerde heeft in potentie waardevol moet zijn, is het geen noodzaak dat hij de waarde ervan ook zelf kan onderkennen; het blijft mogelijk dat de leerling aan wie hij zijn kennis doorgeeft een betere neus heeft voor het belang ervan dan hijzelf. Over het algemeen steek je van het lezen van een geleerde kritiek meer op van de erin gebruikte citaten dan van het commentaar erop.

De laatste drie diensten vereisen geen superieure kennis, maar superieur inzicht. Een criticus geeft blijk van superieur inzicht als de vragen die hij opwerpt fris en belangwekkend zijn, hoezeer je het ook oneens kunt zijn met de antwoorden die hij erop geeft. Er zijn waarschijnlijk maar weinig lezers die het eens zullen kunnen zijn met Tolstoj's bevindingen in Wat is kunst?, maar als je dat boek eenmaal hebt gelezen, zul je nooit meer om de vragen die Tolstoj opwerpt heen kunnen.

Wat ik met grote klem niet van een criticus vraag is dat hij me gaat vertellen wat ik zou moeten waarderen of afkeuren. Ik heb er geen

[p. 440]

bezwaar tegen als hij me vertelt van welke boeken en schrijvers hij houdt en niet houdt; het is zelfs nuttig om zoiets te weten, want door de voorkeuren die hij kenbaar heeft gemaakt met betrekking tot boeken die ik zelf heb gelezen, kan ik erachter komen hoe waarschijnlijk het is dat ik het al dan niet eens zal zijn met zijn meningen over boeken die ik nog niet ken. Maar laat hij het niet wagen me de wet voor te schrijven. De verantwoordelijkheid voor wat ik wil lezen neem ikzelf en niemand anders ter wereld kan dat voor me doen.

De kritische meningen van een schrijver moeten altijd met een flinke korrel zout worden genomen. Het zijn goeddeels manifestaties van het debat dat hij met zichzelf voert over wat zijn volgende stap moet zijn en wat hij moet zien te vermijden. Bovendien is hij, in tegenstelling tot een geleerde, gewoonlijk nog onwetender over wat zijn collega's aan het doen zijn dan het grote publiek. Een dichter van boven de dertig kan nog altijd een gulzige lezer zijn, maar het is onwaarschijnlijk dat hetgeen hij leest de nieuwste poëzie is.

Er zijn maar weinigen onder ons die er zich met de hand op het hart op kunnen laten voorstaan nog nooit een boek of zelfs een schrijver te hebben afgekeurd op grond van horen zeggen, maar er zijn er een heleboel die kunnen beweren nog nooit een boek te hebben geprezen dat ze niet hebben gelezen.

Aan het gebod ‘Vergeld geen kwaad maar overwin kwaad met goed’ zal op allerlei terreinen des levens onmogelijk letterlijk gehoor kunnen worden gegeven, maar op het terrein van de kunsten is het een vanzelfsprekendheid. We worden voortdurend omgeven door slechte kunst, maar elk willekeurig kunstwerk is altijd op een historische wijze slecht; het specifieke soort slechtheid dat het tentoonspreidt, zal worden opgeheven om te worden opgevolgd door een ander soort. Derhalve is het niet nodig om het aan te vallen, want het zal wegkwijnen. Als Macaulay nooit zijn bespreking over Robert Montgommery had geschreven, zouden we vandaag de dag niet nog steeds in de illusie verkeren dat Montgommery een groot dichter was. De enige verstandige handelwijze voor een criticus bestaat erin zijn mond te houden over werk dat hij slecht vindt, terwijl hij tegelijkertijd energiek opkomt voor wat hij goed vindt, te meer als dat door het publiek genegeerd of ondergewaardeerd wordt.

Sommige boeken werden onterecht vergeten; aan geen enkel boek blijft men onterecht denken.

Sommige critici beweren dat het hun morele plicht is de ondeugdelijkheid van een schrijver aan de kaak te stellen omdat hij anders andere schrijvers zou kunnen besmetten. Het is duidelijk dat een jonge schrijver misleid kan worden, afgeleid, dat wil zeggen van zijn juiste pad gebracht door een oudere, maar hij kan denkelijk veel eerder worden verleid door een goede schrijver dan door een slechte. Hoe sterker en origineler een schrijver is, des te gevaarlijker is hij voor mindere talenten die zichzelf proberen te vinden. Van de andere kant hebben werken die op zich niet zo bijzonder waren vaak een stimulerende uitwerking op de verbeelding gehad en ze zijn indirect de oorzaak voor goede dingen van anderen geworden.

Je kunt iemands culinaire smaak niet opvoeden door de persoon in kwestie voor te houden dat zijn eetgewoonte - van pakweg waterige, overgare kool - walgelijk is, maar door hem zover te krijgen om eens een maaltje groenten te proberen die jij goed hebt toebereid. Het klopt dat je bij sommige lieden sneller resultaat krijgt als je hen vertelt: ‘Alleen ordinair volk houdt van overgare kool; beschaafde mensen houden van kool zoals de Chinezen hem klaarmaken’, maar die resultaten zijn waarschijnlijk niet van lange duur.

Als een recensent wiens smaak ik vertrouw een

[p. 441]

boek afkeurt, voel ik een zekere opluchting en dat is dan alleen maar omdat er zoveel boeken worden gepubliceerd dat het een opluchting is om te denken: Zo, dit is er tenminste eentje waar ik me niet mee bezig hoef te houden. Maar als hij gezwegen had, was het effect hetzelfde geweest.

Het aanvallen van slechte boeken is niet alleen tijdverspilling maar het is ook slecht voor je karakter. Als ik een boek echt slecht vind, moet het enige belang dat ik kan hebben bij het schrijven erover uit mezelf komen, uit zoveel vertoon van intelligentie, geestigheid en kwaadwilligheid als ik maar kan opbrengen. Je kunt geen slecht boek recenseren zonder kapsones te hebben.

Er bestaat een soort kwaad met betrekking tot literatuur dat nooit door de vingers mag worden gezien maar dat voortdurend publiekelijk moet worden geattaqueerd, en wel de bezoedeling van de taal, want schrijvers kunnen hun eigen taal niet uitvinden en zijn afhankelijk van de taal die ze hebben geërfd, zodat ze zelf bezoedeld zijn als die bezoedeld is. Maar de criticus die zich met dit kwaad bezighoudt moet het bij de wortel aanpakken, en die bevindt zich niet in literaire werken maar in het taalmisbruik van de man in de straat, van journalisten, politici enzovoort. Daarenboven moet hij zelf in de praktijk kunnen brengen wat hij predikt. Hoeveel hedendaagse Engelse of Amerikaanse critici beheersen hun moedertaal zoals Karl Kraus het Duits beheerste?

De recensenten zelf kun je niet de schuld geven. De meesten zouden waarschijnlijk veel liever alleen de boeken bespreken die ze de moeite van het lezen waard vinden, welke mankementen ze ook hebben, maar als een vaste recensent van een van de wekelijkse boekenbijlagen zijn voorkeur zou volgen, zou zijn rubriek minstens een van de drie keer leeg blijven. Nogmaals, elke gewetensvolle criticus die ooit met een beperkt aantal woorden een nieuwe gedichtenbundel heeft moeten bespreken, weet dat het slechts rechtvaardig zou zijn een reeks citaten zonder commentaar aan te bieden, maar als hij dat zou doen zou de uitgever hem ervan betichten dat hij geld probeerde te verdienen met nietsdoen.

Recensenten kan echter terecht hun gewoonte worden verweten om auteurs te etiketteren en in te delen. Aanvankelijk classificeerden critici auteurs als antiek, dat wil zeggen Griekse en Romeinse schrijvers, of modern, dat wil zeggen alle post-klassieke schrijvers. Vervolgens deelden ze hen in naar tijdperken, de neo-classicisten, de Victorianen enzovoort, en momenteel delen ze hen in volgens decennia, de schrijvers van de jaren dertig, de jaren veertig enzovoort. Het heeft er alle schijn van dat ze binnenkort schrijvers, net als auto's, per jaar gaan etiketteren. Die indeling in decennia is al belachelijk, want de indruk wordt erdoor gewekt dat auteurs voor het gemak zo rond hun vijfendertigste ophouden met schrijven.

‘Tijdgenoot’ is een veel misbruikte term. Mijn tijdgenoten zijn eenvoudigweg al diegenen die tijdens mijn leven op aarde bestaan, of ze nu baby's of honderdjarigen zijn.

Mensen die toch beter zouden moeten weten, vragen een schrijver of in elk geval een dichter steevast: ‘Voor wie schrijft u eigenlijk?’ Het is uiteraard een dwaze vraag, maar ik kan er een dwaas antwoord op geven. Af en toe heb ik een boek in handen waarvan ik het gevoel heb dat het speciaal voor mij en voor mij alleen is geschreven. Als een jaloerse minnaar wil ik daar niemand anders van op de hoogte stellen. Een miljoen van zulke lezers hebben, die geen idee hebben van elkaars bestaan, gelezen worden met passie en zonder dat daar ooit over wordt gesproken, dat is de dagdroom, zeker weten, van elke schrijver.

Vertaling: Huub Beurskens