De Gids. Jaargang 161

[p. 397]

Ed Leeflang
Springlevend in een glibberig graf

De Amerikaanse dichter Theodore Roethke (1908-1963) had een hekel aan rijst, strijkkwartetten en Edmund Wilson. Tijdens een drukke kerstontvangst bij de Wilsons thuis wil hij met de criticus naar boven om hem daar in alle rust zijn poëzie te laten lezen. Wilson houdt de boot af: ‘I can't do that. I'm the host.’ Roethke kijkt hem grimmig aan en zegt: ‘You hate all contemporary poets, don't you?’ Als Wilson verontwaardigd protesteert, knijpt de bezoeker zijn gastheer in de wang en constateert: ‘Why, you're all blubber.’ ‘Get out of here, you half-baked Bacchus,’ schreeuwt Wilson. De dichter vertrekt.

Theodore (Ted) Roethke geldt in het Engelse taalgebied als een van de belangrijkste naoorlogse dichters. Hij wordt in één adem genoemd met Berryman en Lowell. Zijn werk is onderscheiden met de Pulitzer Prize en tweemaal met de National Book Award. Michaux en Bosquet horen tot zijn vertalers. Door Auden, Meredith, Spender, Snodgrass en indrukwekkend veel anderen is over hem geschreven. Allan Seager tekent aandoenlijk precies zijn levensloop op in The Glass House (1968). Ralph J. Mills Jr. publiceerde een royale keuze uit zijn brieven, David Wagoner een selectie uit de 277 nagelaten blocnotes. Dit om een indruk te geven van de geestdriftige aandacht voor het dichterschap en de persoon. Bij ons heeft het weinig uitgehaald.

Roethke groeide op in Saginaw, Michigan, waar zijn Pruisische grootouders een bedrijfje stichtten dat zou uitgroeien tot de grootste tuinderij van die staat. De kwekerij met zijn kassen wordt een van zijn belangrijkste onderwerpen. Na zijn letterenstudie aan de universiteiten van Ann Arbor en Michigan gaat hij het onderwijs in. Hij moet wel; de crisis maakt verdere studie onmogelijk. Over zijn werk aan colleges en universiteiten - zijn laatste standplaats is Seattle - is veel bekend. Bij iedere sollicitatie blijkt uit getuigschriften hoezeer hij werd gewaardeerd door studenten, collega's en superieuren. Zijn stijl van lesgeven - creative writing en poëzieanalyse - moet betoverend zijn geweest. Onder de Selected Letters is een brief waarin hij zijn poëzie-programma uit de doeken doet. Het heeft een systematiek, diepgang en reikwijdte waar staatssecretaris Netelenbos van zou staan te kijken.

In 1935 openbaart zich een geestesziekte die in de loop van zijn verdere leven herhaaldelijk zal leiden tot opnamen en uiteenlopende psychiatrische behandelingen. Heel wat gedichten zijn tijdens het verblijf in een inrichting geschreven. Ook onder de moeilijkste omstandigheden is hij aan het werk. Hij werd zelden gezien zonder aantekenboek. Over zijn ziekte was hij zwijgzaam, misschien omdat hij na iedere aanval hoopte dat het de laatste was geweest. Zo is Beatrice O'Connell, een oud-leerlinge die hij na jaren tegen het lijf loopt en met wie hij op zijn vijfenveertigste trouwt (Auden

[p. 398]

is zijn getuige), niet op de hoogte van zijn mentale inzinkingen. Op 1 augustus 1963 sterft hij geheel onverwachts. Zijn hart geeft het op als hij in het zwembad van vrienden aan het zwemmen is.

Vanaf zijn eerste publicatie is Roethke een gerespecteerd dichter. Zijn debuut Open house (1941) - grotendeels gedichten van traditionele snit - wordt door Auden al ‘completely successful’ genoemd en krijgt over de hele linie een gunstige pers. Het is zijn tweede, door de kritiek uitbundig besproken bundel The lost son and other poems (1948) die zijn naam vestigt. De thematiek is ongewoon en persoonlijk. In de befaamde greenhouse-gedichten zijn de herinneringen aan zijn jeugd verwerkt, aan het bedrijf van stekken, verpotten, wieden en snoeien, aan de meester van dit alles, zijn vader - alomtegenwoordig in zijn poëzie -, aan werkers in de kassen, aan wortels, stengels, mos, compost, insecten. De bewondering van de critici geldt de eigen stem, het muzikale, de onsentimentele tederheid en de vormbeheersing. In de latere bundels Praise to the end (1951), Words for the wind (1959) en het posthuum verschenen The far field (1964) zal Roethke zich steeds meer doen kennen als de dichter van een complex oeuvre met grote verschillen in toon en vorm. Er vallen echo's van T.S. Eliot en Dylan Thomas te beluisteren en voor het latere werk is niet zonder bedenkingen gewezen op de sterke invloed van Yeats. Met zijn nonsenspoëzie voor kinderen hoopte hij eindelijk rijk te worden. Maar nee.

Als Dylan Thomas in 1950 naar Amerika komt, is Roethke volgens biograaf Seager de enige dichter die hij wil ontmoeten. Hugo Claus zal de New Yorker later vertellen met welke twee Amerikanen hij het liefste wilde kennismaken: Theodore Roethke en Frank Sinatra.

Eén gedicht kan al veel zeggen over het temperament en het talent van een dichter. En dat moet het, ook al is dit een vertalingennummer, toch maar doen in de oorspronkelijke taal. Daarin klinkt de stem het zuiverst. Bovendien, ik geloof dat het vers dat mij zo aangrijpt, vanwege zijn dwingende vorm niet te vertalen is, althans niet zonder grote averij.

The sensualists

‘There is no place to turn,’ she said,
‘You have me pinned so close;
My hair's all tangled on your head,
My back is just one bruise;
I feel we're breathing with the dead;
O angel, let me loose!’

And she was right, for there beside
The gin en cigarettes,
A woman stood, pure as a bride,
Affrighted from her wits,
And breathing hard, as that man rode
Between those lovely tits.

[p. 399]

 

‘My shoulder's bitten from your teeth;

 

What's that peculiar smell?

 

No matter which one is beneath,

 

Each is an animal,’ -

 

The ghostly figure sucked its breath,

 

And shuddered toward the wall;

 

Wrapped in the tattered robe of death,

 

It tiptoed down the hall.

 

 

 

‘The bed itself begins to quake,

 

I hate this sensual pen;

 

My neck, if not my heart, will break

 

If we do this again,’ -

 

Then each fell back, limp as a sack,

 

Into the world of men.

Van alles hieraan vind ik bewonderenswaardig. Hoeveel dichters - Carlos Drummond de Andrade niet meegerekend - kunnen schrijven over hartstocht in bed zonder dat het verveelt of geneert? Hoe onbeheerst het in het gedicht toe mag gaan, zelf is het een toonbeeld van beheersing. Het strenge metrum en rijmschema, het spel van rijmen en halfrijmen, ze doen hun werk. Dan, zodra je gaat letten op de techniek, imponeren ze je opnieuw. Maar, zoals bij ieder groot gedicht, je was al lang overrompeld. ‘The sensualists’ is een perfect en ook geestig maaksel. Neem de reactie op de extase in de laatste strofe en die ellendig ontnuchterende slotregels.

Roethkes poëzie is aards, om niet te zeggen gronderig. Groei, bloei, rotting, het eigenzinnige van planten en in de aarde rondscharrelende organismen, hij is en blijft ervan bezeten. Dat hij gevoelig is voor de schoonheid van flora en fauna blijkt meer dan eens, maar wat hem vooral boeit en kwelt is het drama in al die levensvormen. Weggesmeten kweekgoed verrot op een composthoop en erbovenop bloeit één opschepperige tulp. Het beeld lijkt bijna te simpel, maar in een Roethke-gedicht werkt het. Zijn eenvoud is geladen, zijn opsommingen klinken bezwerend. Veel van zijn gedichten hebben trouwens een bezwerende toon. Het zijn hevige angsten die hij moet beteugelen; een ervan is de angst voor de overgave. Het mooist verbeeldt hij die als hij zich vereenzelvigt met de vrouw die liefheeft maar zich nog niet heeft uitgeleverd.

Ontoegankelijker is zijn mystiek getinte poëzie, doortrokken van een duister schuldgevoel, waarvan het waarom je toch eigenlijk blijft ontgaan. Niettemin, je gelooft hem in een regel als ‘From me to Thee's a long and terrible way’.

Wie foto's van Roethke bekijkt, ziet een grote zwaargebouwde man met een kalende kruin. Het weerloze, wat weke gezicht is van een vermoeide droefheid. Je zou hem niet gauw van lichtvoetigheid verdenken. Ook op sommige geluidsbanden hoor je een grafstem. En toch, hij kon op een virtuoze manier speels zijn. ‘The sloth’ (De luiaard), het eerste gedicht dat ik van hem leerde kennen, lijkt me ook al weer onvertaalbaar; drie onbedaarlijke slagrijmen per

[p. 400]

strofe, ga er maar aan staan. Het zet in met

In moving-slow he has no Peer.
You ask him something in his Ear,
He thinks about it for a Year;

en eindigt:

Then off again to Sleep he goes,
Still swaying gently by his Toes
And you just know he knows he knows.

Op onbegrijpelijk lichte toon heeft hij ook geschreven over de vreselijke therapieën die hij moest ondergaan.

Vóór alles is deze reus, die met ‘The minimal’ een ode bracht aan het nietige en wriemelende, een autobiografische dichter. Hoe meer hij in de buurt blijft van zijn ervaringen en emoties, hoe sterker is zijn poëzie. En zo is het toch eigenlijk vaak.