De Gids. Jaargang 161

[p. 356]

Marc Kregting
Over Jules Laforgue

Het werk van Jules Laforgue (1860-1887) lijkt dood. Zijn naam leeft eigenlijk louter instigerend voort. Hij geldt als de grote, verzwegen invloed op Eliot. Ook bij Pound zijn sporen te vinden. Ten slotte hoorde Laforgue bij hen die Larbaud noemde als poëzievoorlopers in een mystificerende verantwoording bij A.O. Barnabooth: Ses Oeuvres complètes. Voor Laforgue en de Nederlandstalige literatuur moet ik eveneens naar het vroege interbellum, bijvoorbeeld naar de Nijhoff van De wandelaar. Du Perron beweerde dat Nijhoffs bekende regel ‘vreemd pizzicato van verre guitaren’ haast letterlijk Laforgue was (en prees die reminiscentie vilein als pure winst). Op zijn beurt bespeurde Nijhoff zwakke navolging van Laforgue in Music hall, het debuut van Van Ostaijen. Een zaak van congeniale intentie, van woordveld? ‘Comme le frou-frou de ta robe est le modèle des frou-frou’ luidt de slotregel van ‘Solo de lune’ uit Laforgues belangrijkst geachte, posthume bundel Derniers vers (1890). Het openingsgedicht bij Van Ostaijen brengt ‘onder een ruisend froufrou van rokken en van kanten kleren’. Uit het geruis van het een ontspringt het spreken van het ander.

Als ik eens wat uit studies bijeensprokkel, ontstaat een tegenstrijdig beeld van Laforgue. Mij lijkt het frappant dat hij, na zijn vroege dood op de poète maudit-gerechtige leeftijd van 27 jaar, redelijk snel invloed uitgeoefend heeft die echter nooit ruiterlijk is erkend. Het nodige is opgemerkt over het feit dat Eliot Laforgue niet opgevoerd heeft. In de Nederlandstalige literatuur ging het weinig anders. Als je Laforgue ergens aan zou willen relateren, beland je bij Het getij; ook in dat tijdschrift komt Laforgue er bekaaid van af. Woordvoerder Herman van den Bergh signaleerde een ‘lijkenkervend cynisme’ bij deze ‘vunze teederheidswellustelling’ en noemde Laforgue, zoals vaker is gebeurd, in één adem met ‘de ongeneeslijke borstlijder’ Tristan Corbière. Laforgue demonstreert aldus ‘een soort over-beschaving, een “Uebermenschlichkeit”, die den aard van ieder persoonlijk gemoed links laat liggen.’

Er zit een intrigerende vereniging van tegendelen in Van den Berghs karakteristiek. Wie zowel vuns als teder is en tegelijk het persoonlijk gemoed zou versmaden, wekt in elk geval mijn interesse. Was alle menselijke ellende volgens Laforgue tweedehands? De menige keren dat hij O of Ah uitroept, lijkt hij dat ook te doen tegen de parnassiaanse, ernstig teerhartige literatuur van zijn tijd. Tegelijk verraadt de enorme omvang van zijn (door Pascal Pia bezorgde) nagelaten werk en de vele versies die van zijn gedichten zijn overgeleverd, dat de man poëzie moet hebben geademd. Hard en week.

Van den Bergh rept van overbeschaving. Een facet daarvan is de bewustheid van het nu eenmaal kunstmatige schrijverschap. Een mate

[p. 357]

van weerschijn op de materie geldt voor alle literatuur, maar geleerden hebben het tot een kenmerk van het modernisme gebombardeerd. Laforgue wordt dan beschouwd als vroege modernist. Hij brak de vanzelfsprekende metafysische contouren rond mens en literatuur kundig af. Afbreken zonder opbouwen staat in een kwade reuk, ik weet niet waarom. Paul Rodenko ontwaarde in Laforgue het destructieve element van de creativiteit: lugubere zelfspot, de pastiche en het bewuste vulgarisme. De tegenstelling tussen hoog en laag, tussen hemel en aarde verslapte. Naar modernistische maatstaf bevindt Laforgue zich in de eerste fase: verzet zonder vrucht.

In Van Ostaijens kritieken valt Laforgues naam eenmaal, bij invloeden op Von Hofmannsthal. Ik duikel dit feitje op, omdat Van Ostaijen dan wat zegt over het symbolisme waartoe Laforgue gemeenlijk wordt gerekend. Het was een noodzakelijke hernieuwing van de literatuur, ‘een periode, sommigen willen ze grotesk noemen, die absoluut komen moest’. Het gaat mij om het woordje grotesk, gekoppeld aan verzet. Hernieuwing realiseerde Laforgue door mogelijk als eerste het vers libre te hanteren. Ook hier verenigde hij tegendelen, want hij liet het vrije vers gepaard gaan met een beheerste inhoud. En waar hij een strakke vorm handhaafde, werd de inhoud anarchistisch gebabbel. De gedichten sidderen als het ware, wat aansluit bij Laforgues satanisch gepook in gezagsverhoudingen.

Laforgues gedichten gaan dikwijls over de maan, over pierrots. Dat lijkt zacht, melancholiek. Maar er zijn karteltjes. Er wordt spleen beleden, met name op zondag. Zou Laforgue toch gewoon een poète maudit zijn? Ik weet het niet. Hij is soms zo zouteloos dat duister wordt wat humor is (en wat we nu light verse noemen). Voor een poète maudit was hij bovendien een groot deel van zijn werkzame leven verdacht gesetteld, als lector van de Duitse keizerin Augusta. Ik vraag me ook af of Laforgue zuiver als dichter mag worden bezien. Zijn gedichten hebben al een sterk verhalende inslag en hij maakte tevens novellen, toneel, essays en vertalingen (van Walt Whitman). Befaamd werden zijn Moralités légendaires. Door dat proza vermengde Laforgue fragmenten uit zijn poëzie. Beide reppen met regelmaat van de verhouding tussen Ophelia en Hamlet, door wiens mond volgens Octavio Paz de moderne mens begint te spreken. Vervolgens kon Harold Bloom de Hamlet van Laforgue vergelijken met Becketts Hamm uit Endgame: een adolescent ‘blown up into a ruined god or demiurge’.

Rodenko handhaafde het epithon poète maudit. Deze zou als rivaal van God te zeer gegrepen zijn door het scheppingsproces zelf, zodat hij als straf voor zijn Luciferische hoogmoed alleen een Niets kan scheppen. Zo is Laforgue (en natuurlijk Corbière en Mallarmé) een steriel dichter. De steriliteit zette Rodenko later in historisch perspectief, met De Nerval en Baudelaire als voorlopers en onder anderen Kouwenaar, Lucebert en Hanlo als nalopers. Ik wil zelf wijzen op de clowneske elementen bij Laforgue. Er valt een lijntje door te trekken naar Jarry.

Afgezet tegen tijdgenoten in de lage landen is Laforgue uitgesproken modern. De Tachtigers hier waren absoluut in de litteratuur. Vanaf zijn debuut Les Complaintes (1885) zag Laforgue het betrekkelijke van kunst in, hoewel zijn niet-verheven houding zoals gememoreerd wat dubbelzinnig was. In het interbellum haalden de Nederlandstaligen de schade in. Tot mijn verbazing is van Laforgue officieel echter nauwelijks iets in het Nederlands vertaald, behalve het Hamlet-verhaal uit de Moralités légendaires, door adept Slauerhoff, die al in 1922 had geschreven dat Laforgue degene was ‘die de grootste profanaties heeft gedaan, zonder ooit pro-

[p. 358]

faan te worden’. Uitgeverij Stols wilde in de jaren dertig de complete Laforgue uitbrengen.

Het is lastig om uit recentere Nederlandse poëzie iemand te pikken die met de welbeschouwd caleidoscopische Laforgue valt te vergelijken. Diverse dichters hebben iets (niet) van Laforgue. Virtuoze, hardvochtig-liefdevolle regels afgewisseld met stoplappen en rijmdwang doen me denken aan Den Brabander. Ook bespeur ik iets van de vroege Hans Vlek, die verzamelt wat hij tegenkomt en tegelijk met het tonen van antieke wonden uitgelezen lijkt in zijn bedoelingen: sententies vanaf de vuilnisbelt. Laforgues kortsluitingen tussen vorm en inhoud roepen, inclusief tussenwerpsels, ten slotte Jarry-vertaler Komrij in herinnering.

Laforgue is een dichter waar je een zwak voor moet hebben, geen bewondering. Overigens heeft de geschiedenis aangetoond dat van bewondering louter ellende komt. ‘Je ne puis quitter ce ton: que d'échos!...’

Opmerking: de hierna vertaalde gedichten zijn afkomstig uit Les Complaintes (‘Grote klacht...’), Premiers poèmes (‘Idylle’, ‘De nederigen’ - onvoltooid -, ‘Aan een schedel...’) en Derniers vers (‘Het mysterie...’). Coppée is een parnassiaans dichter. De titel ‘De nederigen’ verwijst waarschijnlijk naar Les Humbles, een poëziebundel van Coppée uit 1872.