De Gids. Jaargang 161

[p. 277]

Arnon Grunberg
Theekannetjes beschilderen is ook leuk

Misschien omdat ik zelf nooit een universiteit heb betreden, anders dan als kortstondige gast in de kantine, had ik een geïdealiseerd beeld van de universiteit. Dat men op een middelbare school ongeïnteresseerd is en ook bereid die desinteresse openlijk te tonen, ja misschien zelfs er zich op te laten voorstaan, is begrijpelijk. Niemand zit daar vrijwillig, en afgezien daarvan ben ik van mening dat 14, 15 of 16 de slechtst mogelijke leeftijd is om je bezig te houden met de vertaling van een stuk over de impasse waarin het Griekse leger zich bevindt. De impasse waarin je jezelf bevindt op zo'n moment is vele malen groter dan die van het Griekse leger en je kan van een vijftienjarige niet verwachten dat hij begrijpt dat zijn eigen impasse nooit meer zal overgaan, en dat hij dus net zo goed een paar uurtjes van zijn tijd aan het Griekse leger kan besteden.

Een universiteit was iets anders, zo had de decaan mij vroeger altijd voorgehouden, en ik had geen reden aan haar woorden te twijfelen. Wie daarheen ging was werkelijk geïnteresseerd; tenslotte zat je er vrijwillig, en bestudeerde dat wat je werkelijk wilde bestuderen. Daar zat je niet meer om waarheden van de docent over te schrijven in een schriftje, maar om zelf onderzoek te doen. Waarheden te ontmaskeren als onwaar, wie weet misschien wel zelf (halve) waarheden te ontdekken. Zodat je vervolgens ook dat wat je ontdekt hebt weer kan ontmaskeren als een vergissing.

Zo ongeveer was het beeld dat mij van de universiteit was geschetst.

Toen mijn leeftijdsgenoten gingen studeren, ophielden met studeren, en opnieuw begonnen met een ander vak, ontdekte ik langzaam dat ik mijn beeld van de universiteit zou moeten bijstellen.

De essays die ze me zo nu en dan te lezen gaven, deden mij erg denken aan de werkstukken die we ook al maakten in de vierde van het Vossius, maar blijkbaar was dat geen probleem. De redenen die ze me gaven waarom ze juist dat vak hadden gekozen waren eerlijk, maar weinig verheffend. (Er was plaats, ik hoefde er niet voor te verhuizen, een huisarts verdient niet slecht, ik wist niets beters, mijn vader heeft het ook gestudeerd.)

Gebaseerd op hun beschrijvingen deed de universiteit mij vooral denken aan de kibboets: gratis eten en gratis neuken. Met als belangrijkste verschil dat je in de kibboets iets meer zonneschijn had en op de universiteit wat meer tl-licht. Hoewel sommige van mijn ex-klasgenoten hun weerzin tegen het volgen van colleges, het schriftelijk en mondeling formuleren van gedachten en het vroege opstaan nauwelijks verborgen, was er toch niet een bij die twijfelde of hij of zij wel moest studeren.

Studeren is blijkbaar een toegangsbewijs tot een begeerlijk gedeelte van de maatschappij dat anders gesloten blijft, zelfs als je miljonair wordt met de verkoop van telefoons. Zo verklaar ik ook de steeds terugkerende vragen na afloop van lezingen, wat mijn vooropleiding is, waar ik gestudeerd heb, en wat. Het antwoord dat ik heb gelezen en geleefd kan niemand bevredigen, maar niet omdat het zo'n vrijblij-

[p. 278]

vend antwoord is - wat het is. Zoals men de plaats van de misdaad wil kennen, wil men ook de plaats kennen waar je gestudeerd hebt, het liefst met cijfers en professoren erbij. Pas dan kan je blijkbaar zeggen: hij is een van ons of, nee toch niet. De waarde van je uitspraken is wellicht niet alleen afhankelijk van die uitspraken zelf, maar ook van de genoten vooropleiding.

Als er universiteiten hadden bestaan waar je met een privéleraar Montaigne had kunnen lezen en vervolgens een video van Once upon a time in America had kunnen bekijken, terwijl de dienstknecht of dienstmaagd nog wat houtblokken in de haard gooit, was ik waarschijnlijk gaan studeren. (Het is tenslotte niet uitgesloten dat Montaigne iets zinnigs heeft te zeggen over Once upon a time in America.) Ik besefte dat dergelijke universiteiten onvindbaar waren. En ik was het gymnasium niet ontvlucht om via een zijdeur een soortgelijk instituut weer te betreden.

Een oudere kennis gaf als argument om wél te studeren: ‘De ideale toestand tref je niet, die moet je maken.’ Hij zei dit nadat ik na lang aandringen eens bij de faculteit theaterwetenschappen was langsgegaan om me te laten vertellen wat die studie nu eigenlijk inhield, en ik vervolgens die kennis had ingelicht over de antwoorden die ik daar had gekregen (wij zitten in een kring en praten over een toneelstuk dat we allemaal gelezen hebben).

De ideale toestand tref je niet aan, die moet je maken. Dat is een goed argument, want de ideale toestand tref je inderdaad zelden tot nooit aan. En ik wilde ook best wel proberen de ideale toestand te maken, alleen niet op de universiteit, dat moesten anderen maar doen. Afgezien daarvan was gratis eten en gratis neuken in die tijd nauwelijks aan mij besteed, vooral niet omdat de voorbereidingen van beide activiteiten in groepsverband schenen plaats te vinden.

In juni 1997 ontving ik van het Nederlands Literair Produktie- en Vertalingenfonds een uitnodiging om gastschrijver te worden in Londen. Ik citeer uit hun fax: ‘Ieder jaar ontvangen de vakgroepen in deze steden (Berlijn, Londen, Parijs, München en Wenen) een Nederlandse of Vlaamse gastschrijver die in een periode van 4-6 weken een aantal gastcolleges verzorgt. Die colleges hebben doorgaans betrekking op aspecten van de Nederlandse literatuur, het eigen werk van de auteur, en/of de praktijk en problematiek van de diverse vertalingen uit het Nederlands.’

Die zomer begon ik na te denken over wat ik de studenten zou moeten vertellen, of wat ik met ze kon doen. Zoals een schrijver de verplichting heeft zijn lezers wakker te houden, zo heeft ook een gastschrijver de verplichting zijn toehoorders wakker te houden. Op het Vossius kwam op een middag de biologieleraar het lokaal binnen, hield een flesje met witte vloeistof omhoog en riep: ‘Dames en heren, dit is sperma dat vijf minuten oud is.’ Vervolgens sloeg hij drie keer met een rubberhamer op zijn bureau.

Dit optreden maakte grote indruk en ik vroeg me al af of ik een rubberhamer en sperma dat vijf minuten oud was mee moest nemen naar Londen, of dat andere attributen wellicht meer geschikt waren.

Mijn naïviteit kon niet groter zijn.

Ik hoefde niets mee te nemen naar Londen. Ik hoefde ook niets voor te bereiden, want behalve mijn fysieke aanwezigheid werd nauwelijks iets van mij verwacht.

Het was zo ongeveer alsof men tijdens een college over nierstenen voor de aardigheid ook maar eens een mens met nierstenen had uitgenodigd. Zodat die nierstenen voor de studenten wat minder abstract zouden zijn.

Dat dat een tamelijk vernederende behandeling was voor de gastschrijver, was het minst erge. Tenslotte is het leven een aaneenschakeling van vernederende aangelegenheden, en het is goed daar nog eens aan herinnerd te worden. Verder ben ik zelfs bereid toe te geven dat een niersteen met een beetje fantasie als metafoor kan dienen voor het schrijverschap. Dat het hoofd van het departement Nederlands daar aan de universiteit van Londen dui-

[p. 279]

delijk iets had van: wie hebben ze ons nou op het dak gestuurd, vond ik ook al niet erg. Ze dreigde verpletterd te worden tussen haar gezin en haar baan, en voor zo iemand was ze nog behoorlijk welwillend.

Welwillend waren ze overigens allemaal, uitermate welwillend. Toen ik eens na twee weken informeerde of de studenten een Amerikaans boek hadden gelezen, werd mij verteld dat je niet kon verwachten van studenten Nederlands dat ze Amerikaanse boeken lazen. Van een ander boek kon ik ook niet verwachten dat ze dat gelezen hadden, want het was nog niet in paperback verschenen.

Omdat niemand hetzelfde had gelezen, en de meesten überhaupt niets schenen te hebben gelezen, zelfs niet de krant, was er nauwelijks iets waaraan je kon refereren, want de kans was groot dat de meesten niet wisten waar je het over had.

Overigens gold dit niet alleen voor boeken. Ook naar films kon nauwelijks verwezen worden. Toen ik een enthousiast verhaal hield over de Mr. Bean-film en de studenten op het hart drukte die film toch vooral te gaan zien, keken ze me aan in de trant van: je kan ons nog meer vertellen. Of misschien was het meer: hebben we niet gehad - hoeven we niet te kennen.

Ik begreep nu ook beter waarom er niets van mij verwacht werd, er werd immers ook niets van de studenten verwacht en het onderwijzend personeel verwachtte ook niets van elkaar. Men zat zijn tijd uit en hoopte er het beste van. Overigens was de professor echt een aardige, intelligente man, maar hij had de strijd opgegeven. Iemand die de strijd heeft opgegeven, moet thuis zitten en mooie boeken schrijven. Of als hij dat niet kan, zijn vrouw helpen bij de vaat.

Eind jaren tachtig volgde ik een tijd bewegingslessen bij crea, dat meen ik deel uitmaakte van de Universiteit van Amsterdam. De portiers waren dienstweigeraars. Alles wat je hun vroeg was te veel gevraagd. Zij zaten hun tijd uit, en dat was dat. De studenten die in Londen rondliepen deden mij erg aan die portiers denken. In die tijd had ik een student als volgt gedefinieerd: een dienstweigeraar met oververhitte seksuele fantasieën. In Londen bleef alleen nog het eerste gedeelte van die definitie over. De universiteit was een soort clubhuis voor dienstweigeraars. Dat de dienstplicht was afgeschaft, deed daar niets aan af. Het idee van de dienstweigeraar bestond nog altijd: iemand die zijn tijd uitzit en vooral niet lastig wil worden gevallen met moeilijke vragen.

Voor de goede orde: ik ben afgekeurd voor dienst, en kreeg een schriftelijke bevestiging dat ik zelfs in tijden van oorlog niet zou worden opgeroepen. Ik begrijp dat dienst weigeren een eerbaar iets kan zijn, maar de portiers van crea hebben mijn beeld van de dienstweigeraar voor altijd beïnvloed.

Vier maal twee uur heb ik de studenten in Londen gezien. Na afloop werd er geconstateerd dat de discussies niet erg levendig waren, en weinig opleverden. Waarom werd er niets bedacht om ze levendiger te maken?

Als ik samen met de studenten pannenkoeken was gaan bakken, en ze vervolgens een verslag hadden moeten schrijven getiteld ‘Pannenkoeken bakken met de gastschrijver’, dan had dat ongetwijfeld iets interessanters opgeleverd dan deze zogenaamde discussiebijeenkomsten.

Als de universiteit van mening is dat de gastschrijver niet bij machte is zelf te bedenken wat hij met de studenten wil doen, moet hij niet worden uitgenodigd.

Een schrijver is geen ablativus die nog even in het lesprogramma moet worden ingepast, omdat ze die vergeten hadden te behandelen.

Als men door wil gaan met het uitnodigen van gastschrijvers, stel ik voor dat men in de toekomst de gastschrijver de volledige vrijheid geeft te doen en te laten wat hij wil met de studenten.

Natuurlijk is dat een risico. Misschien gaat hij Monopoly met ze spelen, misschien zet hij een speurtocht voor ze uit in Hyde Park, misschien zitten ze die acht uur alleen maar in

[p. 280]

de bioscoop, dat alles doet er niet toe. Zolang er maar geen professor bij zit of ander onderwijzend personeel. Het enige wat je kan vragen is dat alle studenten en de gastschrijver (ieder voor zich) na afloop een verslag schrijven van de bijeenkomsten.

Misschien blijft de gastschrijver alleen achter, omdat de studenten niets zien in een speurtocht in Hyde Park. Maakt niets uit. Dan schrijven de studenten ‘Waarom wij geen speurtocht willen volgen’ en de gastschrijver schrijft een betoog waarom een speurtocht volgen in het park literatuuronderwijs is. (Het psychologische experiment en literatuur.) Alles is beter dan een farce vermomd als discussiebijeenkomst.

Als een van de studenten zich de gastschrijver herinnert zoals ik mijn biologieleraar, dan is wat mij betreft een dergelijk gastschrijverschap al gerechtvaardigd. Ik vrees dat het onderwijzend personeel hier niet mee zal instemmen. Men is immers zo bang iets verkeerds te zeggen dat men liever niets zegt, en men is zo bang voor verrassingen dat men liever vasthoudt aan het traditionele, ook al heeft men al vijf jaar in de gaten dat het niet werkt.

Natuurlijk kan mijn idee op een gigantische mislukking uitlopen, maar literatuur bestaat bij de gratie van mislukkingen. De farce vermomd als discussiebijeenkomst was geen mislukking. Het was het Niets. Voor het eerst in mijn leven heb ik oog in oog gestaan met het Niets. En het was geen prettig gezicht.

Wie weet zijn er schrijvers die het aangenaam vinden dat ze niets hoeven te doen, dat ze als een soort niersteenpatiënt aan de studenten worden getoond. Dat kan. Maar dat mag toch geen uitgangspunt zijn.

Er zijn natuurlijk uitzonderingen, maar de professor vertelde mij dat de meeste studenten Nederlands studeerden omdat dat nu eenmaal makkelijker was dan wiskunde of medicijnen.

Zolang je van studenten Nederlands in het vierde jaar van hun studie niet kan verwachten dat ze een boek hebben gelezen dat toevallig niet tot de Nederlandse literatuur behoort, kan je niet verwachten dat op een dergelijke faculteit ook maar een paardebloem tot leven komt. Verontreinigde grond is het, waarop zelfs de kakkerlakken sterven.

Als je niets eist, omdat je bang bent dat de studenten op het eind van de cursus op het vragenlijstje invullen dat het zo moeilijk was, of omdat je vermoedt dat in de hoofden van de studenten alleen maar tiramisu in staat van ontbinding te vinden is, kan je niet verwachten dat op een dergelijke cursus ook maar iets interessants gebeurt. Als je dat allemaal werkelijk denkt, moet je de studenten leren hoe ze sokken moeten stoppen en ze vervolgens naar huis sturen.

Waarom moeten zoveel mensen studeren? Theekannetjes beschilderen is ook leuk, en vanuit maatschappelijk oogpunt zeer wenselijk. En iedereen met een gesaneerd gebit (en de juiste huidskleur) kan diplomaat in dienst van de koning worden.

Onwetendheid is niet erg. Maar op het moment dat universiteiten niet meer verwachten dat studenten en docenten, hoe zinloos ook, iets aan hun eigen onwetendheid proberen te doen, blijft er nog maar één ding over: de universiteiten sluiten en de begraafplaatsen vergroten. Deze laatste zin overigens is een citaat uit een toneelstuk van de Fransman Bernard-Marie Koltès. Wel in paperback verkrijgbaar, maar niet behorend tot de Nederlandse literatuur. Helaas, ook hij heeft de test niet doorstaan.