De Gids. Jaargang 161

[p. 104]

Willem Otterspeer
Op de boekenplank of op schoot?

Als er vijftig manieren zijn om je geliefde te verlaten, zijn er ook vijftig om een boek te lezen. En als er één boek is waaraan je dat kunt illustreren is het Remieg Aerts' geschiedenis van De Gids in de negentiende eeuw. Het boek is te vergelijken met de wintervoorraad van een eekhoorn: het geeft doorleefde informatie van parkleven of bosvegetatie, maar het is met een zeer persoonlijk oogmerk bijeengebracht. Alles is prachtig op orde, maar het blijft de leeftocht van een verzamelaar.

Een veelheid van disciplines en vraagstukken, een keur van invalshoeken en methoden is in dit boek neergeslagen. De geschiedenis van literatuur en pers, van populaire wetenschap en politieke meningsvorming, van sociale interactie en cultureel debat, het bereikt ons in negentiende-eeuws koloriet via het prisma van De Gids. Maar als Aerts de behoefte gevoelt om uit te leggen waarom het zoveel (700 pagina's) over zo weinig (één derde van zijn oorspronkelijke onderwerp, namelijk de hele geschiedenis van De Gids) is, zegt hij: ‘Een boek en zijn auteur moeten naar elkaar toegroeien.’ En zo is het.

Eén dagbladrecensent was het te veel en zijn haast gedoogde de omvang van het boek alleen als het een naslagwerk zou zijn. Het plezier waarmee het geschreven is, lijkt die suggestie te laten voor wat ze is: een vorm van geestelijke luiheid. Het boek doet zijn best om De Gids op de boekenplank te krijgen, maar zelf nodigt het uit tot op schoot nemen en van kaft tot kaft savoureren. Een andere recensent was het nog te weinig: er zaten geen vrouwen in. Het is waar, maar het klinkt een beetje als het verwijt dat Thorbecke geen milieupolitiek had. En natuurlijk is het te weinig (en te veel). Maar dat is geen bezwaar. Dat is de kracht van het boek.

Wie bijvoorbeeld belangstelling heeft voor opbouw en werking van culturele elites in de negentiende eeuw, voor het verschijnsel politieke cultuur of culturele politiek of andere problemen die door de moderne cultuurgeschiedenis aan de orde gesteld worden, wordt maar voor een deel door dit boek bediend. De Letterheren is veel meer uit op de beschrijving van de inhoud van een cultuur dan op de bepaling van de omvang of de invloed ervan.

Dat maakt het in menig opzicht tot een traditioneel boek, en dat mag het ook zijn. Omdat het, niet eens zozeer in de stijl of de nadrukkelijke aanwezigheid van de auteur, een persoonlijk boek is, het engagement van een lezer met een tijdschrift, van iemand die nadenkt met een manier van denken. Van de vijftig manieren om het te lezen gebruik ik er daarom slechts drie. Ik las het als iemand die een vergelijkbaar boek geschreven heeft, als iemand die in de negentiende eeuw geïnteresseerd is en als iemand die De Gids leest.

De negentiende-eeuwse Gids had en heeft een uitzonderlijk prestige. Het werd gelezen door de elite van het land en wordt nog steeds door historici als bij uitstek representatief beschouwd voor het burgerlijk-liberale denken dat niet alleen de toon aangaf in de politiek, maar ook het hele culturele leven doordesem-

[p. 105]

de. Daarnaast is De Gids nog steeds, ook in de twintigste eeuw, het model van het intellectuele tijdschrift tout court. Niet alleen de maatschappelijke inbedding ervan, maar vooral de aard van de erin gevoerde debatten, het niveau van de erin verdedigde meningen, kortom de ‘toon’ van het tijdschrift, wekken de nostalgie of jaloezie van huidige tijdschriftredacties.

Van dit blad schetst Aerts het portret dat als een man (inderdaad) op je afkomt. De tekening van de redacteuren die het geleid hebben, van Bakhuizen van den Brink en Potgieter, De Clercq en Quack, Vissering en Veth, Fruin en Buys, Van Hall en Boissevain, Spruyt en Pierson en vele anderen of de juweeltjes van waterverf die hij maakt van de vele soms minder bekende contribuanten van het tijdschrift: ze maken het boek tot een intrigerend groepsportret. Temidden van al die fonkelende portretten is Busken Huet, door het wat grijze stuk over hem, eigenlijk de enige opvallende ‘afwezige’.

Maar niet alleen als groepsportret is het boek overtuigend, ook in de samenhang die Aerts weet te geven aan de heterogene inhoud van een tijdschrift, aan de verschillende stadia die het liberale denken dat erin verwoord werd doormaakte, maar vooral aan een soort publieke moraal in al zijn literaire, historische, religieuze, natuurwetenschappelijke en politiek uitingsmogelijkheden. De Letterheren boeit niet alleen als geschiedenis, het intrigeert in zijn appèl op teloorgegane mogelijkheden.

Toch kun je je een aantal dingen afvragen. Bijvoorbeeld in hoeverre die historici gelijk hebben in hun uitgangspunt dat De Gids de ideale spiegel is van de liberale cultuur van de tweede helft van de negentiende eeuw. Ook de meer dynamische variant van Aerts - hij spreekt van ‘representatie’, van een proces waarin het tijdschrift zijn bijdrage vormt aan het ontstaan van die cultuur - ziet de mogelijkheid niet onder ogen dat De Gids wel eens meer ideaalbeeld of excuus dan spiegel of proces zou kunnen zijn. De vraag is ook wat een studie over een tijdschrift zegt over de tijd waarin het gepubliceerd werd.

Zelf schreef ik een jaar of wat geleden een boek over de Leidse universiteit in de negentiende eeuw. De Gids rekruteerde voor een aanzienlijk deel zijn redacteuren en medewerkers uit die universiteit. En de debatten die in De Gids gevoerd werden over de betekenis van de geschiedenis en de werking van de staat, over de moderne theologie en het filosofisch positivisme, de natiegedachte en de koloniale politiek, de sociale kwestie en het kiesrecht, waren eerder of later, geleerder of studentikozer, ook in die universiteit aan de orde.

Maar ik had ook andere dingen aan mijn hoofd. Ik wilde die universiteit als geheel weergeven. Dat wil zeggen dat niet alleen aan professoren maar ook aan curatoren en studenten, niet alleen aan wetenschap maar ook aan bestuur en studie, niet alleen aan intellectuele maar ook aan materiële en maatschappelijke aspecten aandacht werd geschonken. Niet iedereen vond het geslaagd. ‘Strangely disappointing,’ noemde een criticus het boek, en wel om twee redenen: te Leids en te negentiende-eeuws. Het boek was te geconcentreerd op het onderwerp zelf en bleef te veel binnen de tijd waarin dat aan de orde was. Hetzelfde zou van Aerts gezegd kunnen worden. Ik vind dat alleen niet teleurstellend.

Bij Aerts kwam ik mijn eigen onderwerp tegen, bezien door een kleinere, scherpere lens. Men kan dan gaan kakelen over dat kleine, maar mij stemt zoiets devoot. En had ik aanleg tot somberheid, dan zou ik de geschiedenis tot een onmogelijk vak bestempelen. Want ook mijn boek was een groepsportret en na 600 pagina's dacht ik een vrij scherp beeld van een instelling te hebben, al was het dan maar hooguit een derde van de geschiedenis van die instelling.

Maar als het me om scherpte te doen was, kon ik na lezing van het boek van Aerts mijn tevredenheid aan mijn illusies toevoegen. Hoe oneindig veel preciezer is zijn weergave van het

[p. 106]

debat over de bruikbaarheid van het staatsrecht, hoeveel bevredigender zijn behandeling van bijvoorbeeld een figuur als Buys. Wie het subhoofdstukje ‘Politiek als toegepast staatsrecht: J.T. Buys’ leest met mijn ogen denkt: ja, zo zit goede geschiedenis in elkaar.

En toch kan ik niet ontkennen dat scherpte mijn doel was. Bovendien was ik daar tot op zekere hoogte ook in geslaagd. Heette het niet in die bespreking van mijn boek (in History of Universities xiii, 1994, 341) dat het boek teleurstellend was omdat ‘the contours of Leyden have become so sharp that they stand out too much from the national context’?

De vraag is dus hoe het gesteld is met de nationale context van De Letterheren. Is Aerts erin geslaagd, zo speurde mijn tweede lectuur van het boek, die context bevredigend weer te geven? Hoe representatief is De Gids voor zijn periode en hoe taxeert hij de invloed?

Evenals iemand die de geschiedenis van een universiteit schreef had Aerts een onmiskenbare handicap. De Gids was high culture if ever there was one. De negentiende-eeuwse Gids kende nooit een hogere oplage dan de 2100 exemplaren die er in 1901 gedrukt werden, en als men ervan uitgaat dat leesportefeuilles en openbare of besloten leestafels de lectuur ervan vervier- of vijfvoudigden komt men nog niet op een getal dat de verbeelding grijpt.

Daar komt bij dat de debatten die er gevoerd en de standpunten die er ingenomen werden, vaak van een niveau waren dat de lezer, ook als hij tot de trouwe abonnees behoorde, na zijn gedane arbeid of genoten maaltijd eerder naar het geïllustreerde tijdschrift of de krant dan naar de ‘grijze tempeltjes’ van De Gids reikte. Het specifieke liberalisme waarvan Aerts het portret schildert en waarmee historici geneigd zijn een groot deel van de negentiende eeuw te associëren, genoot de aanhankelijkheid van slechts een zeer klein deel van de bevolking.

Zeker, De Letterheren doet een manmoedige poging om een indruk te geven van de manier waarop het tijdschrift gelezen werd. Maar als we niet aan de hand van bijvoorbeeld een debat over Zuid-Afrika nagaan wat aan de ene kant de relatie ervan is met besluiten op politiek of bestuurlijk niveau en aan de ander kant de weergave of invloed ervan is in lagere en bredere echelons van publieksvoorlichting of meningsvorming, dan weten we nog niet zoveel. Zelfs als Aerts een indruk geeft van tijdschriften met ongeveer dezelfde statuur als De Gids, dan blijft dat bij gebrek aan vergelijkbare studies over die bladen impressionisme, dat wil zeggen het welbewust opgeven van scherpte.

En in de ruimte tussen die scherpte en het opgeven ervan sneuvelt het wetenschappelijk karakter van de geschiedschrijving. Er is in de geschiedschrijving geen intrinsieke maat voor het belang van een bepaald onderwerp. Er is geen wetenschappelijke reden om De Gids als onderwerp van studie te laten prevaleren boven andere algemeen-culturele tijdschriften als bijvoorbeeld de Vaderlandsche Letteroefeningen, de Algemeene Konst- en Letterbode of de Recensent ook der Recensenten. En de vergelijking wordt al helemaal onmogelijk als we levensbeschouwelijke periodieken of geïllustreerde bladen in de keuze betrekken.

Die intrinsieke maat ontbreekt omdat we het niet eens zijn over de omvang van de geschiedenis en over het relatieve belang van de delen ervan. Dat maakt dat er evenmin een bevredigende oplossing is om van het vele van een deel te extrapoleren naar het weinige van het geheel. Of liever gezegd, de scherpte van het ene bepaalt de ondoorzichtigheid van het andere. Je zou kunnen zeggen dat het profiel van De Gids nu zo scherp getekend is dat het te veel uit de nationale context breekt.

Dat zou je kunnen zeggen, ware het niet dat de verhouding van deel en geheel, van voor- en achtergrond in de geschiedenis misschien wat minder mechanisch beleefd wordt dan het discursief dictaat van de wetenschap wenst. Elke historicus hanteert een context. Die contexten zijn hulpconstructies. Ze zijn niet uit het niets

[p. 107]

gevormd maar het resultaat van een combinatie van het lezen van andere boeken met het eigen onderzoek. En voor zover we ze expliciteren zijn ze ingericht ter opname van dat onderzoek.

Juist die zogeheten context geeft precies het probleem van de geschiedschrijving aan, omdat elke geschiedenis een context is, het poppetje waar een kleiner, fijner, preciezer poppetje in past. En elke context is een beeld, per definitie onvast, kneedbaar, ontvankelijk. En hoe omvangrijker de context, des te onvaster en ontvankelijker het beeld. En soms doet iemand een per definitie onbevredigende poging om het onvaste even vast te stellen. Kossmann was wat de negentiende eeuw betreft vooralsnog de laatste, en alleen iemand die doorkneed is in de negentiende eeuw weet waarom diens De Lage Landen 1780-1940 zo'n goed boek is.

Aerts kan niet aangeven waarom De Gids een beter middel is om de negentiende eeuw mee te begrijpen dan de Boekzaal der Geleerde Wereld. Maar dat hoeft hij ook niet. Hij heeft de scherpte van zijn eigen beeld. Daardoor heeft het een authenticiteit die zelfs bij een geringe belezenheid in de negentiende eeuw zijn effect sorteert. De scherpte van zijn tekening stelt elke gebruiker ervan in staat zijn of haar tekening aan te scherpen. Een historicus slijpt zijn mes niet aan de wetsteen van het algemene overzicht maar met het mes van een ander.

Maar Aerts had wel een goede reden om De Gids tot studieobject te kiezen. Het was nu eenmaal het beste tijdschrift van de negentiende eeuw, dat wil zeggen het tijdschrift dat niet alleen een groot prestige had maar nog steeds heeft en dat een modelfunctie gehad heeft voor andere tijdschriften in de twintigste eeuw. Was het om die reden niet beter geweest als hij de hele geschiedenis van het tijdschrift geschreven had? Zijn ‘voorstudie’, het schrijversprentenboek De Gids sinds 1837, dat hij in 1987 redigeerde, bestreek immers wel 150 jaar.

Aerts geeft geen reden voor het feit dat hij het bij een derde ervan liet. Hij verwijst naar de ‘onvoltooid gebleven’ biografie van Potgieter over Bakhuizen van den Brink. ‘Dat boek gaat vooruit als de pelgrims naar het Heilige land,’ moet Potgieter geschreven hebben, ‘snuffelen zonder einde.’ Aerts' keuze van scherpte boven breedte blijft een persoonlijke.

Dat was het destijds ook voor mij toen ik een derde deel van de geschiedenis van de Leidse universiteit schreef. Ook die concentratie op de negentiende eeuw was niet iedereen even welgevallig. Om nogmaals mijn eigen criticus te citeren: ‘We have no clue to the assessment of nineteenth-century Leyden scholarship in the light of modern science.’ Clue enough, zou ik denken, maar je moet het ook omdraaien. Kunnen we, is mijn voorstel, De Letterheren lezen in het licht van het moderne literaire tijdschrift? Ik denk van wel.

De tijd die De Letterheren bestrijkt, van 1837 tot 1895, is ingedeeld in drie perioden. Elke periode kent zijn eigen eigen aspiratie, zijn eigen programma. De eerste is die van 1837 tot 1847. Het tijdschrift was in die periode hoofdzakelijk dat van Bakhuizen van den Brink en Potgieter. Het was klein, overleefde drie keer ternauwernood opheffing en wenste, in de woorden van Bakhuizen, ‘kleur en rigting, gisting en woeling’. Het was een bij uitstek kritisch tijdschrift in een tijd waarin Nederland ‘eene naamlooze maatschappij ter onderlinge verzekering van reputatiën’ leek. ‘De waarheid moge zeer doen, zij wondt - om te heelen’, was het adagium van Potgieter.

Kritiek als denkvorm, dat was de vondst van de vroege Gids, ‘een methode en houding’, in de woorden van Aerts, ‘als toetsing aan zelfontworpen idealen, als stimulerende reflectie en als instrument ter hervorming’. Het was tegelijk kritiek als kunstvorm, als reactie op de kunst maar ook in wedijver met de kunst. En hoewel die kritiek bij uitstek essayistisch was en steeds een tijdverschijnsel of publicatie tot uitgangspunt nam, was het een ambitieus programma. Bakhuizen omschreef het zo: ‘Of is het niet hare taak, iederen voortgang na te gaan en aan te wijzen, en tevens, zoo mogelijk

[p. 108]

terug te houden op het punt, waar eene scheeve rigting zou aanvangen? Is het niet haar regt tot maatstaf in haare beoordeeling aan te nemen, wat reeds bereikt en verwezenlijkt is, en alles tenminste als overtollig aan te merken, wat achterna hinkt, zonder het zóó verre te brengen? Is het eindelijk niet voor haar eennoodzakelijke vereischte, dat zij al den rijkdom der letterkunde kenne, waaronder zij optreedt: dat zij wete op welk terrein zij sta, en ten minste eenigszins voorvoele, welke toekomst zich geopend hebbe?’

Onder invloed van De Clercq sloeg De Gids in de jaren vijftig een andere weg in. Ten eerste werd het tijdschrift meer dan voorheen het geval was het product van een collectief, een redactie van soms zelfs elf man. Maar belangrijker was dat De Gids niet meer louter via de literatuur en de kunst en niet langer via besprekingen invloed wilde uitoefenen, maar als ‘breed-informerend, actueel en opinievormend blad’. Specialisten zouden voortaan het ontwikkelde publiek op de hoogte houden niet alleen van de literatuur, maar ook ‘van de groote sociale en economische vraagpunten, welke tegenwoordig overal de aandacht gespannen houden; voorts van inlandsche en Europeesche staatkunde, van de verschijnselen in de kunstwereld [...] en van de buitenlandsche letterkunde; en eindelijk ook van wetenschappelijke vraagpunten in zoverre die [...] van algemeen belang kunnen heeten.’ En dit dan ‘vat- en leesbaar voor een groot publiek’.

In de derde periode, de jaren zeventig tot en met negentig, was de redactie hoofdzakelijk samengesteld uit professoren en werd de kritiek afgezwakt tot voorlichting. De Gids zelf was inmiddels het blad van en voor een andere laag in de samenleving geworden. De politiek ervan was van oppositioneel gouvernementeel geworden, het sprak met de stem van het grootburgerlijk-liberale establishment. En voor de burgerlijke laag daaronder werd De Gids, in de woorden van Aerts, ‘een soort volkshogeschool’. Nooit was De Gids invloedrijker, nooit ook zo saai.

Drie modellen dus: kritiek van hoog niveau via de literatuur, kritiek van meer beschouwend, populariserend karakter over een veel breder terrein, en de teloorgang daarvan in behoudende geleerdheid. Drie soorten redacties ook: de een- of tweehoofdige van het begin, het gemêleerde gezelschap van intellectuelen en kooplieden daarna en het professorengezelschap aan het eind. Het zegt niet alleen veel over de ontwikkeling van het liberalisme, het geeft te denken over de formule van een tijdschrift.

Mijn bevindingen na lectuur van Aerts zijn de volgende. Een tijdschrift is als een goed boek: de redactie mag zichzelf niet te veel verbieden, moet zich niet te veel opleggen. Het gaat bij een goed tijdschrift niet om de ideologie maar juist om het ontbreken daarvan, niet om de helderheid maar om de gastvrijheid, niet om een inhoudelijke program maar meer om een houding. Een goed humeur is beter dan een slecht, twijfelen beter dan zeker weten, kritiek beter dan lof, onverzoenlijkheid beter dan redelijkheid.

Hoe kleiner de redactie hoe beter, zoveel lijkt ook zeker, en als die redactie veelkoppig is is een geringe eensgezindheid aan te bevelen. Men diene professoren zoveel mogelijk te weren. En alle terreinen des levens mogen bestreken worden maar kunst en literatuur, ‘the pitch of the human maximum’, om Brodsky te citeren, blijven de maatstaf.

Het is een eenzijdige kijk, ik weet het. De meeste historici denken anders over de manier waarop een geschiedbeeld tot stand komt of een monografie zijn functie vervult. Maar iedereen kan nu zijn eigen historicus zijn en het verleden in zijn waarde voor het heden controleren. Lectuur van De Letterheren en een abonnement op De Gids is geen onaantrekkelijke manier.