De Gids. Jaargang 158

[p. 867]

Marijn van der Jagt
Janet Jackson: a story about control

Lang hadden we niets van Michael Jackson gehoord, totdat afgelopen zomer de single ‘Scream’ uitkwam. In de tijd daarvoor was Michael wel voortdurend in het nieuws geweest, maar dan ging het niet over zijn muziek. Dan ging het over het kinderseksschandaal waarin de popzanger was beland, en over de consequenties die dit schandaal zou hebben op de rest van zijn carrière. Erg interessant allemaal. Niet vanwege de vraag of Michael nu schuldig was of niet. Wel vanwege het zoveelste kijkje dat we kregen in de huiskamer van de Amerikaanse familie Jackson. De familie waar al decennia lang, sinds de Jackson Five hun eerste hitjes scoorden, de intimiteit van het gezinsleven ernstig wordt verward met de openbaarheid van het popsterrenbestaan. Nu spreekt een beroemde familie per definitie tot de verbeelding. Hoe meer gezinsleden er in de schijnwerpers staan, hoe groter de kans is dat het leven binnenshuis eigendom wordt van het publiek. Om te voorkomen dat het gezin aan die druk van buitenaf bezwijkt, moet er zorgvuldig worden omgesprongen met intieme informatie. Maar die zorgvuldigheid is bij de familie Jackson ver te zoeken. Lukraak gaan zo nu en dan de poorten van de vesting open en worden er familiegeheimen te grabbel gegooid. Dat doen niet alleen de wachters van de vesting - de naaste medewerkers, het personeel, de vrienden en de managers van deze sterrenfamilie - daar werken de gezinsleden zelf even hard aan mee. Het is alsof de druk van binnenuit soms sterker is dan de druk van buitenaf, zodat het gezin uit haar voegen barst.

Zus LaToya Jackson, het popperige zangeresje dat zich ont-popte in een losgeslagen seksbom, toont zich in talkshows en interviews bereid om alles wat de media maar willen horen over haar familie te willen vertellen. Sensationele verhalen die door de andere gezinsleden gedeeltelijk worden ontkend. Broer Michael doet precies het tegenovergestelde. Hij creëert een fantasiewereld om zich heen, waar hij zoveel mogelijk anderen deelgenoot van maakt. Over zijn werkelijke leven laat hij zich slechts uit in algemene termen, maar niemand kan de verwijzingen naar een ongelukkige jeugd en een tirannieke vader ontgaan. Michaels nieuwe cd gaat vergezeld van larmoyante tekeningetjes van angstige kinderen, en in het nummer ‘Childhood’ maakt hij overduidelijk dat hij zichzelf in deze angstige kinderen herkent. Oordeel niet over mij, zingt hij in dit nummer, voordat je je hebt afgevraagd wat ik eigenlijk voor een jeugd heb gehad, ‘...have you seen my childhood?’ Maar in het nummer ‘Scream’ maakt hij ook duidelijk dat de beschuldigingen van seksueel misbruik niets te maken hebben met zijn ‘abusive childhood’, zoals ze dat in Amerika noemen. In ‘Scream’ zet Michael zich neer als slachtoffer van de druk van buitenaf: ‘Stop pressuring me, it makes me wanna scream!’

Bij dit nummer zijn de vestingmuren van de familie Jackson weer ondoordringbaar. Om dat duidelijk te maken heeft Michael een van zijn naaste familieleden gevraagd om hem bij te staan, namelijk zijn zus Janet. Zij zingt mee met Michael, schreeuwt met hem mee, en in de

[p. 868]

clip bij ‘Scream’ reist ze met hem mee in de futuristische anti-stresscapsule, ver weg van de boze buitenwereld. Zo nauw is hier de verbintenis tussen broer en zus dat zij in deze videoclip identiek gekleed zijn in een androgyne science-fictionkostuum. Ze bewegen met precies dezelfde schokkerige motoriek, zodat je geneigd bent ze voor elkaar aan te zien. Janet neemt zelfs heel even de stem van haar broer over, als zij in beeld doet alsof zij Michaels schreeuw produceert. Maar ondanks hun pogingen om met elkaar te versmelten, kan het wezenlijke verschil tussen Michael en Janet Jackson niet worden weggepoetst. Dat verschil komt zo mogelijk nog sterker naar voren: een verschil in kracht, in overtuiging. Het is Janet Jackson die in deze videoclip met haar woede tegen de buitenwereld overtuigt. Michael niet. Die ziet er altijd uit als een gewond dier, hoe hard hij ook probeert te trappen tegen zijn belagers. Janet is sterker. Zij is van de Jacksonkinderen de enige die erin slaagt om over haar jeugd te vertellen zonder dat ze zichzelf overlevert, en zonder te veel van de gezinsgeheimen prijs te geven. De enige die de druk van binnenuit en van buitenaf weet te reguleren, die alles onder controle heeft.

‘This is a story about control,’ zegt ze zelfverzekerd aan het begin van haar eerste hit ‘Control’, afkomstig van het gelijknamige soloalbum uit 1986. Het is een song over vrijheid, waarin Janet oproept om macht te verwerven over je eigen leven. Dat doet ze niet met holle frasen, ze illustreert dat gevecht om vrijheid met het voorbeeld van haar eigen leven: ‘My control. Control of what I say, control of what I do. I hope you enjoy it as much as I do.’ Cause it's all about control. And I've got lots of it.’ De videoclip begon met een stukje speelfilm. Je zag Janet bij haar ouders thuis. Acteurs speelden de rol van vader en moeder. Het nummer gaat dus niet over meneer en mevrouw Jackson, zou je kunnen concluderen, en de ik-figuur uit het nummer hoeft niet Janet zelf te zijn. Tegelijk toont het meisje dat Janet speelt in de videoclip duidelijke overeenkomsten met haar eigen leven. ‘Janet, ik heb het eten klaar,’ zegt de moeder als Janet op de trap haar gympies aandoet, klaar om weg te gaan. Vader komt geïrriteerd vertellen dat er een heerschap voor de deur staat om Janet op te halen. Verwachtingsvol kijken vader en moeder naar hun dochter. ‘I've got a soundcheck,’ zegt die zo achteloos mogelijk. Nou en, lijken de ouders samen te zeggen, dat kan toch wel wachten? Maar Janet stapt resoluut de deur uit, springt in de auto bij de vijf jongens van haar band, en staat even later op een podium voor een volle zaal te zingen. ‘When I was seventeen, I did what people told me. But that's over now, I'm in control!’

Op het podium liet Janet zien dat ze ook controle had over haar band, de groep jongens die haar uit haar ouderlijk huis was komen plukken. Ze gaf commando's die onmiddellijk werden opgevolgd: ‘Band! Break it down! Right here!’ Het intrigerende zendmicrofoontje voor haar mond, dat Janet in deze clip introduceerde, maakte haar vrij in haar bewegingen. ‘Control of what I do.’ En ze danste, wauw, wat danste Janet. Met het vuur van haar broer Michael, maar met veel zachtere, glijdende bewegingen. Mijn vriendinnen en ik probeerden haar na te doen, vooral dat eigenwijze hoofd dat ze schijnbaar los van haar nek over haar schouders liet rollen. ‘Janet! Ooh, ooh,’ zongen de meisjes van het achtergrondkoortje verschrikt, en ze noemden haar een rebel. En dat was ze, op haar eigen keurige manier. Al deed ze in dit filmpje niet veel meer dan voor het eten weggaan, haar stampende muziek, haar felle danspassen en haar dwingende stem maakte Janets puberale gevecht over haar eigen leven tot een heroïsche strijd.

Wat ik vooral in ‘Control’ bewonderde, was dat Janet Jackson zo persoonlijk durfde te zijn. En zo direct. Ze zette haar eigen ouderlijk huis met afstand neer, maar ook ook met liefde. Ze portretteerde zichzelf als een welgesteld meisje met een gespreid bedje dat eindelijk eens haar eigen bedje wilde spreiden. In interviews vertelde ze later over de moeite die het haar kostte om haar vader, die jarenlang vanzelfsprekend

[p. 869]

als haar manager had opgetreden, te vertellen dat ze los van hem wilde werken. Die moeite zie je en hoor je in ‘Control’. Je ziet de pijn die het haar kost om zich los te scheuren van een veel te beschermend gezin. Die pijn had ze ook kunnen verwerken in een kwijlerig ‘dank je wel, lieve ouders’-liedje, in een klaaglied over haar gebrek aan vrijheid of in een gezongen droom van een ander leven. Maar Janet maakte een luid en duidelijk statement over afhankelijkheid, waarmee ze zichzelf en anderen moed insprak.

In die tijd maakte Janet Jackson ook ‘The pleasure principle’. Dat is een veel truttiger nummer om te horen, maar de videoclip is geweldig. Je ziet Janet alleen een studio binnenkomen. Háár studio, gezien de routine waarmee ze de lichtknoppen omzet en de vrijpostigheid waarmee ze een slok uit de koelkast neemt. Ze ziet er stoer uit: gympies aan, kniebeschermers, een strakke broek en een T-shirt. Ze is gekomen om te dansen. Alleen, voor zichzelf, voor haar plezier. Even rekt ze zich uit, ze loopt wat door de studio, en dan wellen er danspassen in haar op. Met een geraffineerde nonchalance weet ze de indruk te wekken dat ze alles improviseert (terwijl de camera precies weet wat ze van plan is). Het is alsof Janet hier spéélt dat ze een popster is: ze presenteert zichzelf aan een denkbeeldig publiek, playbackt met een nepmicrofoon zoals tieners dat doen als ze zich alleen wanen. Het is een video die de vrijheid ademt die ze zich in ‘Control’ bevecht. Mijn studio. Mijn tijd. Mijn stoel die ik omver trap als ik dat wil.

Centraal in deze videoclip stond ook het prachtige, ronde kontje van Janet Jackson. Het kontje dat ze meestal probeerde te verbergen, als onderdeel van het mollige lijf waar Janet zichtbaar mee worstelde. Zoals zoveel meisjes van twintig jaar die niet superslank zijn. In interviews giechelde Janet verlegen dat ze moeite had met haar omvang. ‘Ik eet altijd veel te veel. Ik train nooit. Alleen voor de opname van een videoclip dans ik me rot tot ik er een beetje behoorlijk uitzie.’ Later wist Janet haar lichaam te modelleren naar het ideaalbeeld waar ze in de tijd van ‘Control’ van droomde. Maar een groot deel van de ontroering die Janets vroegere verschijning teweegbracht, school juist in het ongemak met haar lichaam dat zij uitstraalde. Haar gevecht om controle was ook een gevecht met haar lijf en met de eisen die de showbusiness aan haar stelde. En met de tegenstrijdige verlangens van de man, die zegt te dromen van een glad modellenlijf maar zijn ogen niet kan afhouden van wulpse rondingen als die van de jonge Janet.

Het nummer ‘Nasty’ was een schreeuw om vrijheid die aan de mannenwereld was gericht. ‘Nasty boys don't mean a thing,’ stelde ze dapper. Respect eiste ze, niet alleen in daden maar ook in woorden. En weer sprak Janet Jackson hier recht uit haar hart. ‘No my name ain't “Babe”! It's Janet - Miss Jackson, if you're nasty!’ En ze stapte uit de auto vol jongens waar ze in de clip bij ‘Control’ in was gevlucht. Ze danste langs de jongens weg, voor ze uit op een stampende beat. Ik houd niet van opdringerige jongens met smerige praatjes. ‘The only nasty thing I like is a nasty groove.’ Bijzonder is dat Janet Jackson hier een vrouwbeeld neerzette dat indruist tegen de gebruikelijke vrouwbeelden die de popbusiness propageert. Ze toonde zich onafhankelijk en strijdbaar, maar ook kuis. En dan niet de gespeelde kuisheid van Madonna. Janet was heel serieus in haar afwijzing, zoals bleek uit het nummer ‘Let's wait a while’, dat ook op Control staat. In de clip bij dit zoetsappige liedje zie je Janet 's nachts op het dak met een vriendje. Hij wil haar kussen en nog veel meer, maar zij zegt: ‘Laten we nog even wachten.’ Niet omdat seks niet mag voor het huwelijk, maar omdat Janet er nog niet aan toe is. We doen het in míjn tempo, zegt ze vriendelijk maar vastberaden.

Op haar laatste album janet. (1994) komt Janet terug op dat wachten. In een hitsig nummertje fluistert ze tegen haar minnaar dat ze hem zal laten zien dat ze het wachten waard is. Maar tussen janet. en Control maakte ze nog een

[p. 870]

album: Rhythm Nation 1814 (1989). Hierop presenteert Janet zich als de aanvoerder van een leger dat al zingend en dansend de wereld gaat verbeteren. Het album is minder direct dan het vorige, en minder persoonlijk. Het gaat over grotere thema's dan het gevecht om vrijheid in Janets eigen omgeving. Over maatschappelijke problemen: armoede, criminaliteit, over de kwaliteit van de Amerikaanse samenleving. De songs met een zwaardere beat zijn geweldig om te horen. Er is veel ‘noise’, het geluid van staal op staal, en het strakke dansleger dat Janet in de bijbehorende videoclips mobiliseerde is opzwepend. En Janet ziet er fantastisch uit, in de hooggesloten uniformjasjes met glimmende knopen en gespen, en met het militante petje boven de fonkelende ogen. Ze heeft haar vechtlust opgeschroefd en controle over haar omgeving strekt zich uit tot een leger van volgelingen. Maar waar ze haar vechtlust op botviert wordt niet echt duidelijk. In de teksten komt ze niet verder dan clichés en slogans. ‘Prejudice? No! Ignorance? No!’ Niet is verwoord op zo'n manier dat maatschappelijke vooroordelen en onwetendheid ermee worden beslecht.

Maar de toon die Janet op Rhythm Nation 1814 aanslaat tegenover het mannelijk geslacht is duidelijk anders dan die op Control. Als haar vriendje te lang wegblijft, wordt Janets lichaam ‘hot’. Ze zegt dat ze niet verliefd is, ‘but who's to say I'm not’. Het gevecht met de man komt op een ander plan te staan. Langzamerhand wordt het een spel. Het is de opmaat voor Janets seksuele bevrijding waarvan haar nieuwste album getuigt. Op de hoes van janet. toont ze haar navel. Die vormt nu het centrum van een gestroomlijnd lichaam, dat Janet maar al te graag aan de wereld wil laten zien. We mogen niet alles zien, zo ver als haar losgeslagen zus LaToya zal Janet niet gaan. Ze legt wel het kledingpantser af waarmee ze tot nu toe haar lichaam afschermde van de hebberige buitenwereld. Op de cover van Rolling Stone toonde ze zich met een naakt bovenlichaam. Twee mannenhanden koesteren haar borsten, zodat wij ze niet kunnen zien - dat geheim houdt ze binnenskamers. Maar met een uitdagende blik kijkt ze naar ons. Niet hoerig, maar sterk en overtuigd van het statement dat ze maakt.

De songs op janet. zijn een beetje gelikt. Het duistere gedreun, de ‘nasty groove’ die haar twee eerdere albums zo fascinerend maakte, heeft plaatsgemaakt voor een lichter, oppervlakkiger geluid. Maar wat dit album doet leven is de trots die Janet Jackson uitstraalt over deze nieuwe fase in haar leven. ‘I've entered a happy phase of sexuality,’ zegt ze in het interview in Rolling Stone. Die seksualiteit, daar is iedere song op haar nieuwe album van vergeven. Maar in haar afkeer van ‘nasty language’ is nog niets veranderd. Janet heeft er zin in, maar het blijft bij suggestieve aanduidingen. ‘You on the rise, as you're touching my thighs.’ en: ‘Your smooth and shiny feels good against my lips.’ Janet heeft verboden gedachten in gezelschap. ‘I was thinking, maybe we could... well... you know.’ De clip bij ‘Anytime, anyplace’ gaat over gluren bij de buren. Janet houdt haar buurman in de gaten, en sluipt bij hem binnen. Als ze boven op hem zit of in zijn armen glijdt, kijkt ze recht in het nieuwsgierige gezicht van een oudere buurvrouw. En de choreografie in de videoclip bij ‘If’ laat ook niets te raden over. Janet danst hier met een groep vrouwen die stuk voor stuk hun mannelijke partners op de knieën dwingen.

Dat laatste is tegenwoordig op mtv geen bijzonder beeld. Je ziet ze bij bosjes: de mooie, geile, dominante dames. De nieuwe Janet nadert in haar verschijning dit clichébeeld, haar schoonheid is nu veel gladder dan die van de mollige, twintigjarige meid. Maar wat Janet onderscheidt van iedere andere ‘hardbody’ op mtv is het feit dat het publiek de verandering van Janet Jackson mee heeft kunnen maken. Want die veranderingen heeft ze openlijk, in de publieke arena bevochten. Ook nu is ze weer opvallend eerlijk. ‘Ik voel me eindelijk op m'n gemak in mijn lichaam,’ zegt ze in Rolling Stone. Haar nieuwe album moest een feestje zijn, maar ook een uiting van wat Janet in het

[p. 871]

interview haar ‘overall theme’ noemt: ‘A woman who finally feels good about her own sexuality to demand a man's respect.’

Je ziet in de songs op janet. dat ze nu in staat is om haar persoonlijke gevecht voor vrijheid in relatie te brengen met de maatschappelijke thema's die ze op Rhythm Nation aansnijdt. In het nummer ‘Racism’ benoemt ze zichzelf voor het eerst als Afro-Amerikaanse vrouw. ‘Because of my gender, I've heard “no” too many times. Because of my race, I've heard “no” too many times. But with every “no” I grow in strength.’ En ze heeft Chuck D., de voorman van de militante macho-rapgroep Public Enemy, gevraagd voor een intro bij dit nummer, waarin hij respect vraagt voor ‘that level of sisterhood that has been holdin’ up our neighbourhood.’

Janet Jackson is voor het oog van de wereld van een pubermeisje veranderd in een Vrouw. De auto met jongens waar ze in stapte op de vlucht voor de beklemming van het ouderlijke huis, bestuurt ze nu zelf, zoals je kunt zien in de clip bij ‘You want this’. Het is een auto vol vrouwen. En waar Janet in de clip bij ‘Nasty’ voor de jongens in de auto uit danste, is de situatie hier omgekeerd. Twee jongemannen, diep onder de indruk van de mooie vrouwen die in drie open auto's voorbij schuiven, worden bijna aangereden. Lopen jullie, gebaren de vrouwen in de auto's autoritair, en de mannen moeten wel. Het is een speels gevecht, maar het is duidelijk wie hier de regels bepalen. Sterke, brutale vrouwen zijn het, de vriendinnen van Janet. Met strakke blote buiken boven stoere werkmansbroeken. En Janet is een van hen. Hoewel... niet helemaal. Janet staat aan het begin van deze clip in de deuropening van een kamer waar een paar van haar vriendinnen nog in bed ligt te luieren. Janet wil opschieten. Een van de vrouwen komt haar eigen slipje tegen in bed, en snuffelt er uitgebreid aan. De anderen beginnen te lachen en te schreeuwen. Janet doet hier niet aan mee. Ze kijkt glimlachend toe. Misschien heeft ze zelf deze scène bedacht voor het filmpje bij haar eigen song. Het is een mooi, opwindend gebaar, een statement over de tevredenheid van de vrouw met haar eigen lichaam. Maar zoiets zie je Janet Jackson nog niet zo snel doen; ze blijft een kuis produkt van een strenge opvoeding. Een dame. Miss Jackson, if you're nasty.