De Gids. Jaargang 158
(1995)– [tijdschrift] Gids, De–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 852]
| ||||||||||||||||
H.C. Halberstadt-Freud
| ||||||||||||||||
[pagina 853]
| ||||||||||||||||
inzicht bieden in hun verhouding. Naast Elfride Jellineks satirische toneelstuk over Clara Schumann, zijn er de afgelopen vijf jaar op z'n minst vier nieuwe biografieën op de markt gekomen. Nog het meest heb ik kunnen ontlenen aan de evenwichtige biografie van Nancy Reich, die veel psychologisch belangrijke gegevens bevat. In haar interessante en kritische biografie bekijkt Eva Weissweiler Clara meer vanuit een militant feministisch standpunt. Ik zal het leven van Clara Schumann-Wieck beschouwen vanuit de optiek van haar conflicterende loyaliteiten, ego-idealen en identificaties. Ik zal daarbij beargumenteren dat zij door middel van ‘projectieve identificatie’ onverenigbare claims wist te combineren.Ga naar eind1. | ||||||||||||||||
Clara's jeugdClara werd geboren als het tweede kind van Marianne Tromlitz en Friedrich Wieck. Het eerste kind, ook een meisje, was al op zeer jonge leeftijd gestorven. De vader was van plan geweest zijn oudste dochter tot concertpianiste op te leiden, en toen zij stierf was Clara aan de beurt. Als bekend pianoleraar en -handelaar wilde Wieck beslist dat zijn dochter een beroemd virtuoos op dit instrument zou worden. Clara gaf haar vader echter redenen tot bezorgdheid. Ze begon pas te praten toen ze vijf jaar was en maakte ook daarna nog de indruk doof of zwakbegaafd te zijn. Jarenlang nauwelijks luisterend naar wat er om haar heen gebeurde, begon ze pas op haar omgeving te reageren toen ze een jaar of acht was. De verklaring hiervoor zou gezocht kunnen worden in haar turbulente vroege kindertijd. Als kind van drie namen haar ouders haar regelmatig mee op hun lange wandelingen. Vermoedelijk was dit het enige moment op de dag dat ze haar ouders samen meemaakte. Tijdens deze gezondheidsexercities moet Clara hebben gehoord hoe haar ouders tegen elkaar tekeergingen of gemerkt hoe zij gespannen zwegen. Zoals ‘iedereen met enig muzikaal gevoel sensibeler [is] voor de toon waarop de dingen worden gezegd dan voor de inhoud ervan’ om met Noy te spreken, was ook Clara gevoelig voor de stemmingen van haar ouders. Gezien haar liefde voor haar ouders, die elkaar haatten, moet ze zich wel bij hun conflicten betrokken hebben gevoeld. Haar vaders tomeloze agressie en het vertrek van haar moeder, dat uitliep op een toentertijd zeer ongebruikelijke echtscheiding, zullen voor Clara zeer bedreigend zijn geweest. Het zou kunnen zijn dat ze zich wegens dit loyaliteitsconflict gedroeg alsof ze niet hoorde wat er gaande was. Wieck begon zijn dochter al pianoles te geven toen ze nog maar een kleuter was. Hij was in die tijd een enthousiast aanhanger van het zogeheten ‘Logier-instrument’, een ingenieus mechanisch lesinstrument dat de vrije beweging belemmerde. Wieck legde bovendien alle nadruk op de muzikale opleiding van zijn dochter. Hij leerde haar noten lezen en schrijven, lang voordat hij haar het alfabet bijbracht. Misschien heeft ook dit een vertragende invloed gehad op Clara's spraak. Haar vader zou Clara exploiteren zoals hij eerder haar moeder, een bekend pianiste en zangeres, exploiteerde. Naast haar leven als uitvoerend kunstenares moest de moeder op de winkel passen als hij weg was voor zaken, zoveel mogelijk lessen geven, en ook nog ieder jaar een kind baren. Ze verliet Wieck en haar twee zonen toen Clara nog geen vijf jaar was, en nam haar oudste en jongste kind, dat nog in de wieg lag, met zich mee. Een paar weken later eiste Wieck zijn dochter terug, zich beroepend op een wet die bepaalde dat een kind ouder dan vijf jaar bij de vader moest wonen. Niet alleen voor de Duitse wet maar ook in zijn eigen ogen was Clara in de meest letterlijke betekenis van het woord zijn bezit. Kort daarop ontsloeg Wieck Clara's voedster en latere kindermeisje. Hij vond haar te toegeeflijk. Zoals later ook nog uit andere zaken zou blijken, was hij er zeker niet de man naar om rekening te houden met de behoefte aan | ||||||||||||||||
[pagina 854]
| ||||||||||||||||
moederlijke zorg of met de eigen gevoelens van zijn kinderen. Zo verloor Clara binnen twee maanden haar beide moeders. Daar kwam nog bij dat haar vader haar loyaliteitsconflict verergerde door haar voortdurend tegen haar moeder op te zetten. Deed Clara iets wat hem niet beviel, dan zei hij dikwijls dat ze dat gedrag van haar moeder en het kindermeisje had geleerd. Dat Clara voor haar behoefte aan liefdevolle aandacht en genegenheid voortaan geheel op haar vader was aangewezen, moet haar identificatiepatroon wel op een fundamentele wijze hebben beïnvloed. Telkens als Clara zich tegen hem verzet, wijt hij dit aan de verderfelijke invloed van de moeder en het kindermeisje. Als ze de enige persoon die haar nog restte wilde behagen en voor zich winnen, moest ze de vereenzelviging met haar moeder en haar verlangen naar moederliefde wel verloochenen. Maar paradoxaal genoeg herinnerde juist de piano haar aan haar moeder, die er urenlang op placht te spelen. Dit instrument bood haar dan ook de gelegenheid om het beeld van haar Clara en Robert Schumann in Wenen, 1847
vader en moeder te integreren in haar emotionele binnenwereld. Met behulp van de piano kon ze bovendien niet alleen een levenslange identificatie met haar moeder in stand houden, maar ook de prestaties leveren die haar vader van haar verlangde. Zoals we nog zullen zien, fungeerde de piano tevens als middel om te ontvluchten aan deprimerende omstandigheden. Enkele dagen nadat Clara van haar moeder was gescheiden, begon Wieck haar op een systematischer wijze dan voorheen pianoles te geven. Dit was zijn manier om liefde en aandacht te tonen. Hij gaf Clara les samen met twee andere meisjes, in de hoop dat dit haar spraakontwikkeling zou stimuleren. Ze speelde twee à drie uur per dag en ging een paar uur naar school. Later kreeg ze onderwijs van een privé-leraar. Clara's algemene ontwikkeling zou altijd beperkt blijven, iets wat ze vaak heeft betreurd en waardoor ze zich haar leven lang belemmerd voelde. De eerste twee jaar na de scheiding zag Clara haar moeder nog zo nu en dan. Deze bezoekjes aan Berlijn - haar moeder was daar met haar nieuwe man gaan wonen - kunnen niet anders dan spanningverwekkend voor de kleine Clara zijn geweest. Wieck had gedreigd elk verder contact te verbieden als zijn ex-vrouw zich niet strikt aan de regels hield die hij voor haar omgang met Clara had opgesteld. In de vijftien daaropvolgende jaren zag ze haar moeder nog slechts sporadisch. Totdat Clara van haar vader vervreemd raakte en haar moeder weer opzocht, bestond er geen emotionele intimiteit tussen hen. Rond Clara's negende jaar veranderde haar leven op een aantal belangrijke punten: ze gaf haar eerste concert in het Gewandhaus in haar geboorteplaats Leipzig, haar vader hertrouwde, en Robert Schumann kwam geregeld in huize Wieck als leerling van haar vader. Dat Clara Wiecks meest veelbelovende leerling was en al sterallures begon te krijgen, prikkelde zowel Schumanns jaloezie als zijn belangstelling. Ze kon zich al snel beter in het openbaar | ||||||||||||||||
[pagina 855]
| ||||||||||||||||
bewegen dan hij, speelde beter en kreeg meer aandacht van haar vader. Ze fascineerde hem, terwijl zij van haar kant steeds meer aan hem gehecht raakte. De wederzijdse band werd nog sterker toen Schumann in 1830 - Clara was toen elf - als pupil bij Wieck introk. De levendige, inventieve en negen jaar oudere Robert deed graag fantasiespelletjes, zoals ‘spookje spelen’ met Clara en haar twee jongere broertjes, en vermoedelijk kon zij zich toen pas voor het eerst soms even kind voelen. Het moge duidelijk zijn dat Clara vanaf haar kinderjaren onder grote emotionele druk heeft gestaan. Nadat ze op haar achtste jaar haar eerste huisconcert had gegeven, moest ze overal en onder alle omstandigheden optreden. Angst, vermoeidheid na lange reizen en andere tekenen van zwakte moesten worden overwonnen of onderdrukt. Haar verplichtingen kwamen altijd op de eerste plaats. Tijdgenoten, waaronder Heine, beschreven haar als een meisje met een gekwelde uitdrukking en een spottend glimlachje op het gelaat. Ze was zelden tevreden over haar prestaties en had vaak last van schuldgevoelens. Zoals ze als kind steeds bang was voor haar vaders bijtende kritiek en humeurigheid, zo zou ze later Schumanns buien vrezen. En dit patroon herhaalde zich bij de dikwijls korzelige Brahms. Clara was niet in staat een warme relatie met haar stiefmoeder op te bouwen. Ze moest haar ‘moeder’ noemen, hetgeen haar een gevoel van ontrouw jegens haar eigen moeder moet hebben bezorgd. Jaloezie van beide kanten zal zeker ook een rol hebben gespeeld. Volgens Schumann kon Clara koppig zijn en had ze weinig respect voor haar stiefmoeder. In 1839 schreef Clara vanuit Parijs aan Schumann: ‘Ik heb altijd alles zelf moeten betalen, nog geen naald heb ik van mijn ouders gekregen. Ze gaven me nooit iets, zelfs geen kers of pruim. “Zij heeft geld,” zei m'n stiefmoeder altijd. Ik heb nooit geluk gekend. Jij hebt me mijn jeugd teruggegeven. Wat elk meisje nodig heeft, moederliefde, kreeg ik nooit. Jij bent de eerste die me leert wat liefde is, en dat in de volle betekenis van het woord.’ ‘Ik heb geen moeder die ik met recht de mijne kan noemen,’ zo schreef ze kort daarna. Haar vader daarentegen had zijn leven aan Clara gewijd, omdat ze zijn muzikale ambities en financiële behoeften wist te bevredigen. Zoals hij haar als kind in haar vrije ontwikkeling had belemmerd, zo probeerde hij later haar huwelijk met de man van haar keuze te dwarsbomen. Wiecks woede kende geen grenzen toen hij merkte dat Schumann een rivaal was geworden, die ook rechten op Clara kon doen gelden. Jarenlang was Clara volledig afhankelijk van haar vader geweest en hij van haar. In haar puberteit vond hij haar steeds lastiger en veeleisender worden. Zij was tenslotte de ‘prima donna’, die het grootste deel van het gezinsinkomen binnenbracht. Maar ook al was Wieck geen warme en tedere vader, hij had zich wel volledig voor Clara's carrière ingezet, waarvoor ze hem eeuwig dankbaar bleef. Volgens Reich behandelde hij haar als een nuttig voorwerp, waarmee hij kon doen en laten wat hij wilde. Zij op haar beurt ‘hield innig veel’ van haar vader, zoals ze haar aanstaande man schreef toen een breuk met haar vader onontkoombaar leek. | ||||||||||||||||
Het huwelijk van Clara en Robert‘Als Clara met Schumann trouwt, zal ik tot op m'n sterfbed blijven beweren dat ze het niet verdient mijn dochter te zijn,’ zo schreef Wieck. Clara had haar vader altijd gehoorzaamd, totdat ze een man ontmoette die interessanter en begaafder was dan hij. Haar vaders waarschuwing dat ze als Schumanns echtgenote in de val zou zitten, mocht dan niet ongegrond zijn, anderzijds triomfeerde Clara over hem door zijn advies in de wind te slaan. Wel zou ze zichzelf onbewust ook voor die overwinning straffen. Bijna vanaf het moment dat ze elkaar leerden kennen, hadden Robert en Clara liefde en | ||||||||||||||||
[pagina 856]
| ||||||||||||||||
bewondering voor elkaar opgevat. Daarnaast was hun intensieve muzikale samenwerking, die op den duur een haast symbiotisch karakter kreeg, reeds begonnen toen Clara nog maar een kind was. Kort daarna werd ze de voornaamste vertolker van zijn pianostukken, die niet zelden door haar geïnspireerd en aan haar opgedragen waren. Na hun huwelijk bleven ze die complementaire rollen vervullen: hij was de componist, zij de pianiste die zijn werk bij het publiek introduceerde. Haar roem droeg tot de zijne bij. Zeker toen Robert, wegens een beschadiging aan zijn middelvinger, niet langer voor publiek kon spelen, werd Clara letterlijk en figuurlijk zijn rechterhand. Robert schijnt er toch al nooit op gebrand geweest te zijn om concertpianist te worden. Het mysterieuze debâcle met zijn rechterhand stelde hem in staat zijn plankenkoorts te mijden en de rolverdeling tussen hem en Clara voorgoed vast te leggen. In het openbare leven nam zij de leiding op zich, zodat hij naar de achtergrond kon verdwijnen. Wat de partners, naast de muziek, verbond was de overeenkomst in hun voorgeschiedenis. Beiden waren ‘vervangkinderen’, ofte wel geboren kort nadat er een ouder kind was gestorven. Ook hadden ze allebei hun moeder al jong moeten missen. Robert en Clara deelden als echtpaar het overmogen om hun wederzijdse eisen en teleurstellingen openlijk te ventileren. Roberts relatie met zijn labiele moeder, die weduwe werd toen hij zestien was, werd gekenmerkt door inschikkelijkheid en passief verzet. Evenzo zal Clara's exclusieve afhankelijkheid van haar vader debet zijn geweest aan háár neiging negatieve gevoelens te onderdrukken. Afgaande op hun correspondentie was Clara de sterkste van de twee. Dat Robert hier wel eens moeite mee had, blijkt uit het feit dat hij haar eens, toen hij kwaad op haar was, smalend een man noemde. Maar hij had haar nodig, vooral nadat zijn moeder in 1836 was overleden. Clara van haar kant had enorme bewondering voor zijn talent en ging vanaf haar kindertijd steeds sterker aan hem hangen. Maar desondanks kon ze hem ook provoceren en bekritiseren. Net als haar vader had ze een neiging om te moraliseren. Zo schreef ze regelmatig dat hij zich nu maar eens ‘een man’ moest betonen, en ze kon hem standjes geven alsof ze met een lastig kind van doen had. Ze vond hem onstandvastig, hij dronk te veel bier en ze vermoedde dat hij naar de hoeren ging. Af en toe werd Robert kwaad en verdedigde zich, maar meestal raakte hij gedeprimeerd door hun twisten. Soms chanteerde hij haar met het verwijt dat ze even koud en wreed was als haar vader. Hij eiste dat ze voor honderd procent achter hem zou staan en twijfelde vaak of ze dat wel deed. ‘Je zult of hem of mij moeten verlaten, je kunt niet aan ons beiden toebehoren,’ schreef hij naar aanleiding van het conflict met haar vader. Op andere momenten stak hij de draak met haar ‘petit bourgeois’-idealen. Maar ook al waren deze idealen Clara niet vreemd, ze had ook gevoel voor humor en kwam van meet af aan in het geweer wanneer hij haar louter als vrouw of kind, in die tijd vrijwel synoniem, behandelde. Behalve goede kameraden die elkaars carrière stimuleerden, waren Clara en Robert ook rivalen. In die hoedanigheid waren ze jaloerser op elkaar dan ze zichzelf wilden toegeven. Toen er bijvoorbeeld eens een medaillon van hen werd gemaakt, eiste Robert dat hij op de voorgrond zou worden afgebeeld met haar achter zich. Tenslotte was hij de scheppende kunstenaar en zij slechts de uitvoerder. Deze ambivalentie manifesteerde zich reeds tijdens hun verlovingstijd. Zij wilde in Wenen wonen, waar ze als ‘Königliche und Kaiserliche Kammervirtuosin’ al een beroemdheid was en hij nog onbekend. Robert op zijn beurt vergeleek zichzelf eens met God die een boom schept en Clara met een schilder, die denkt beter te weten hoe hij Gods schepping moet weergeven. Een andere bron van conflicten was dat hun muzikale smaak verschilde. Meer dan eens uitte hij kritiek op haar composities of | ||||||||||||||||
[pagina 857]
| ||||||||||||||||
uitvoeringen. Later zou hij soms openlijk laten blijken dat hij niet hield van de manier waarop ze zijn muziek vertolkte. Ook al was hij dankbaar dat ze zijn composities in het openbaar wilde spelen, zijn teleurstelling was des te groter als ze dit weigerde. Clara wilde nieuw werk het liefst op huisconcerten uitproberen, met name wanneer ze niet met zijn artistieke ideeën instemde of bang was dat zijn ‘moeilijke muziek’ haar geen applaus zou opleveren. Ze vroeg hem geregeld eenvoudiger en conventionelere muziek te schrijven, die beter in het gehoor zou liggen. Na vijf jaar van vaderlijk verzet, met alle spanningen en strijd van dien, trouwden Clara en Robert in 1840. Wieck had moeten inbinden nadat Robert, die zoals bekend ook jurist was, een proces tegen hem had aangespannen en won. Ten lange leste waren de jaren van lijden, waarin ze elkaar soms maandenlang niet konden zien, voorbij (hieraan hebben wij echter de brieven te danken) en kon Robert zijn bruid de zijne noemen. De prijs die hij daarvoor moest betalen was echter bijzonder hoog. Wieck belasterde Schumann in muzikale kringen als een losbol, een drinkebroer en een nietsnut. Maar omdat Schumann al bekendstond als een verfijnd, erudiet kunstenaar, werkte dit uiteindelijk als een boemerang. Veel schadelijker was dat Schumann zijn woede moest onderdrukken. Omwille van Clara was hij later zelfs gedwongen weer ‘normaal’ met Wieck om te gaan. Uiteindelijk zou hij deze gek makende man, die hem overleefde, tot het einde van zijn dagen verdragen. Vanaf het moment dat Clara en Robert onder één dak hadden gewoond, was hun communicatie verlopen via de muziek en hun samenspel op de piano. Of het hen moeite heeft gekost deze broer/zus-verhouding om te smeden tot een erotische relatie, zal altijd een geheim blijven. Over seksualiteit werd niet openlijk geschreven, noch in de brieven voor hun huwelijk noch in de gemeenschappelijke dagboeken van daarna. Sinds hun verloving had Robert blijk gegeven van een ambivalente houding jegens carrièrevrouwen. In een en dezelfde brief kon hij haar hoop op een succesvolle muzikale loopbaan aanmoedigen en afremmen. Huwelijk en moederschap gingen niet samen met publieke optredens, schreef hij haar meerdere malen. En de Clara van zijn dromen was huisvrouw en moeder, geen uitvoerend kunstenaar. Huiselijkheid was haar roeping, haar ‘natuur’, zoals hij het noemde. Maar Clara's innerlijke stem, het ik-ideaal dat haar vader bij haar had ingeplant, ging lijnrecht in tegen de wensen van haar man. Vanaf de vijfde week traden hun huwelijksproblemen aan het licht. Clara klaagde dat Robert haar vaak niet toestond te studeren, laat staan dat ze in haar eentje voor optredens op reis mocht. Ze was buitengewoon bezorgd haar virtuositeit te verliezen, en voelde zich innerlijk verscheurd omdat ze de verplichtingen jegens haar vak niet kon rijmen met haar rol als vrouw, zoals Robert die zag. Het paradoxale was dat Robert haar, zoals eerder haar vader, als kostwinner zag, terwijl ze tegelijkertijd afhankelijk van zijn wensen en bevelen bleef. Hun verhouding was in allerlei opzichten paradoxaal. Enerzijds meegaand, maakte Clara zich anderzijds onmisbaar door haar eigen gang te gaan. Want ook al ontkende Robert dit vaak, hij had haar nodig om zijn pianomuziek wereldkundig te maken. Daarvoor moest ze op reis, zodat ze niet altijd voor hem kon zorgen. Hij had geen zin om met haar mee te gaan, maar voelde zich verlaten als Clara weg was. Kortom, hij zat evenzeer in de val als zij. Zowel Robert als Clara leed onder het openlijke en later ondergronds voortwoekerende conflict met haar vader. Maar omdat Clara steeds op verzoening uit was, was het Robert die de zwaarste lasten droeg. In feite had Clara maar tegenover één persoon oprecht gemeende schuldgevoelens en medelijden, en dat was haar vader. In de tijd van de Schumanns was elke pianist tevens componist. Net als haar vader drong ook Robert er derhalve bij Clara op aan toch | ||||||||||||||||
[pagina 858]
| ||||||||||||||||
vooral te blijven componeren. Maar dat weerhield hem er niet van het standpunt te verkondigen dat het creëren van muziek eigenlijk ‘mannenwerk’ was, en Clara was het daarmee eens. Volgens Weissweiler zou ze later een van de felste opponenten worden van de idee dat ook vrouwen creatief kunnen zijn. Hoezeer het schrijven van muziek haar ook een geluksgevoel verschafte, ze betwijfelde altijd of ze wel het ware talent bezat. Een ander obstakel was dat ze met haar groeiende gezin nauwelijks de tijd en de rust kan hebben gehad om te componeren. Zolang Robert leefde, was dit het privilege van haar man. Wanneer hij componeerde legde hij dagen- en nachtenlang beslag op de pianokamer, een rust verlangend die zij nooit voor zichzelf kon opeisen. Robert was een liefhebbend echtgenoot en vader, althans in het begin en wanneer hij niet componeerde. Feesten, partijen en zalen vol publiek, ofwel alles wat tot Clara's sociale en professionele leven behoorde, verfoeide hij. Het liefste was hij thuis. Zij op haar beurt was van kindsbeen af gewend, zo niet verslaafd, aan een publiek dat haar bejubelde. Robert viel daarbij de bescheiden en deprimerende rol van de prins-gemaal van een alom gevierde koningin ten deel. Achter haar plooibare en inschikkelijke buitenkant verborg Clara een sterk en soms koppig karakter. Zo nu en dan trok ze zich niets van Roberts wensen aan. Zo stemde ze bijvoorbeeld in met een tournee door Rusland, waarop ze al jarenlang haar zinnen had gezet. Ondanks een steen en been klagende Robert, die de kou en andere ontberingen niet kon verdragen, wist ze de onderneming ook nog tot een goed einde te brengen. Terwijl Robert demonstratief in bed lag, gekweld door de hypochondrische angst blind of erger te worden, bleef zij onverstoorbaar aan het werk. Ze ging volledig op in haar succes, en vermoedelijk was het juist dat wat hem zo depressief maakte. Op feesten ter ere van zijn vrouw zat Robert verslonsd en diep ongelukkig in een hoekje, ontoegankelijk voor zelfs koningen en prinsen; hij ging niet eens mee toen zij in audiëntie bij de tsarina werd ontvangen. Clara moet welhaast het idee gekregen hebben dat Robert, zoals haar vader vroeger, haar haar vrijheid en onafhankelijkheid misgunde. Het zag ernaar uit dat hij, afgunstig op alle aandacht die ze kreeg, haar plezier zoveel mogelijk wilde vergallen. Bij dit soort gelegenheden althans gedroeg hij zich niet zozeer als een verantwoordelijke echtgenoot, maar als een problematisch kind. Ondertussen hield hij overigens ook een prachtig dagboek bij van de exotische taferelen die hij in Rusland meemaakte en schreef er gedichten over. Voor zover we kunnen nagaan hadden Robert en Clara niet de gewoonte om de tussen hen gerezen problemen samen uit te praten. In plaats daarvan schreven ze ze op. Vanaf de eerste dagen van hun huwelijk hielden ze een gemeenschappelijk dagboek bij. Dit gebeurde op voorstel van Robert, maar Clara was reeds met die gewoonte vertrouwd geraakt door haar vader. Ze spraken af eens per week en om beurten iets te schrijven. Maar ofschoon Robert een ervaren schrijver was en het Clara veel moeite kostte zich in woorden te uiten, zoals ze geregeld schreef, werd het invullen van hun logboek algauw vooral Clara's taak. Zoals haar vader ooit in haar dagboek had gedaan, gaf Robert haar in hun huwelijksboek soms een reprimande. Maar doorgaans werden hun verwijten, zo al geuit, in bloemrijke romantische bewoordingen verpakt. Het onderdrukken van woede was duidelijk een eigenschap die Clara en Robert deelden. In het tijdperk van de romantiek waren heftige gevoelsuitbarstingen in de mode. Excentriciteit bij kunstenaars werd bovendien gezien als teken van genialiteit. Maar conflicten, voor zover mensen zich er al bewust van waren, konden niet zo openlijk en rechtstreeks worden uitgesproken als tegenwoordig. En seksualiteit was al helemaal niet iets waarover je sprak, zeker niet met een vrouw. Robert en Clara uitten hun emoties binnen de conventies van hun tijd. Spanningen vertaalden zich vaker | ||||||||||||||||
[pagina 859]
| ||||||||||||||||
in lichamelijke klachten en lijdelijk verzet dan dat ze werden uitgesproken. Weliswaar beleefde Schumann zijn depressies bewust, en zo beschreef hij ze ook, maar meestal manifesteerden ze zich tevens in somatische klachten en hypochondrie. In dit opzicht althans functioneerde hij niet anders dan de hysterische vrouwen die eind negentiende eeuw door Breuer en Freud werden beschreven. De problemen tussen Robert en Clara moeten deels ook voortgekomen zijn uit het feit dat ze het te druk hadden om veel aandacht aan elkaar te besteden. Wanneer ze dan ook nog hun dagboek verwaarloosden, wat regelmalig voorkwam - nadat ze in Rusland waren geweest schreef Robert er zelfs helemaal niet meer in - wisten ze in het geheel niet meer wat er in de ander omging. Ook al hunkerde Clara nog immer naar de steun en goedkeuring van Robert, zoals ze die ze vroeger bij haar vader had gezocht, met hun relatie begon het toch bergafwaarts te gaan. Robert liet de zorg voor kinderen en huishouden geheel aan Clara over. In latere jaren zou hij de kinderen, en met name de jongens, zelfs geheel verwaarlozen. Zijn humeurige buien, die gepaard gingen met woedeaanvallen, zijn uitputtingstoestanden na manisch componeren en zijn totale ontoegankelijkheid konden soms weken of maanden aanhouden. Ze waren voor Clara steeds moeilijker te verdragen. De gemoedstoestand van de een werkte op die van de ander in. Clara werd depressief en soms ziek als reactie op de toestand van haar man. Er waren steeds vaker perioden dat hij aan het componeren was en haar het studeren verbood. Haar vader had er eindeloos op gehamerd dat ze met haar huwelijk haar talent en carrière vergooide. Clara bewees zijn ongelijk door tegemoet te komen aan zijn verwachtingen. Haar huwelijk plaatste haar voor een dubbel conflict: met haar vader, die wilde dat ze zou optreden, en met Robert, die liever had dat ze thuis bleef. Hoewel ze aan geen van beiden geheel toegaf, rebelleerde ze ook niet openlijk tegen hen. Doorgaans leidden haar conflicten tot innerlijke spanningen. Het grootste deel van hun huwelijk slaagde het echtpaar erin loyaal tegenover elkaar te blijven door geen punt te maken van wat hen in de ander stoorde. Tot Roberts voordeel moet worden gezegd dat hij z'n vrouw, alle ambivalentie ten spijt, altijd is blijven aansporen om muziek te schrijven. Hij probeerde ook haar werk uitgegeven te krijgen en kon zich vaak vol trots uitlaten over haar successen als uitvoerend kunstenares. Zij van haar kant was haar man zozeer toegedaan dat ze zich geheel in zijn dienst stelde toen dit nodig bleek. Dit moment brak aan toen hij zijn positie als muziekdirecteur van het conservatorium in Düsseldorf niet langer naar behoren kon vervullen. Het kwam zelfs zover dat zij niet zelden in Roberts plaats het koor en orkest dirigeerde, en zo zijn werk ten uitvoer bracht. Maar dat ze steeds meer verantwoordelijkheden van hem overnam, kan zijn gevoelens van hopeloosheid en rancune alleen maar hebben versterkt. En zij mag dan als een leeuwin voor hem hebben gevochten, ze moet toch ook in toenemende mate hebben geleden onder zijn steeds zonderlinger wordende gedrag. Tegenover de buitenwacht ontkende ze hartstochtelijk dat er iets met hem aan de hand was. Zo lang mogelijk legde ze de schuld van alles wat er mis ging bij de in haar ogen vijandige buitenwereld. Hoeveel redenen tot teleurstelling ze ook had, ze bleef hem trouw en toegewijd. Vanaf het begin van hun huwelijk hadden Robert en Clara hun conflicten weten te beheersen door hun woede op een gemeenschappelijke vijand te richten. Maar naarmate Roberts stoornis toenam, begon ook Clara het doelwit van zijn kritiek en vijandschap te worden. Zelfs in het openbaar kon hij haar onheus bejegenen. Voor het eerst trad aan het licht dat hij haar dingen kwalijk nam en op het laatst werd hij zelfs bang haar iets aan te zullen doen. Nog tijdens hun verloving, in 1837, had Robert zijn kwaadheid op haar eens vertaald in een masochistische droom, waarin hij Clara's | ||||||||||||||||
[pagina 860]
| ||||||||||||||||
ring in de Rijn wierp om er zelf achteraan te springen. De droom bleek voorspellende waarde te hebben. Op een nacht raakte hij bij een zelfmoordpoging te water, maar werd uit de Rijn gevist en naar huis gebracht. Toen hij in 1854 ten lange leste in een psychiatrische kliniek werd opgenomen, kon Clara niet langer ontkennen dat zijn nabijheid haar onverdraaglijk was geworden. Ze zocht hem zelfs niet op. Pas toen hij in 1856 op sterven lag zou ze hem voor het laatst weer terugzien. Haar vaders voorspelling dat zij financieel geheel verantwoordelijk zou worden voor Robert en de kinderen, was waarheid geworden. Niettemin was Roberts afwezigheid een geluk bij een ongeluk. Na lange tijd was ze weer vrij om alle aanbiedingen voor concerten te accepteren. En omdat de rekeningen van de dure privé-kliniek moesten worden betaald, hoefde ze zich er niet eens schuldig over te voelen. Met de volle verantwoordelijkheid voor man en zeven kinderen (van wie de jongste, Felix, geboren werd na Roberts opname) had ze het beste excuus van de wereld. Later zou daar nog de zorg voor zes kleinkinderen bijkomen. | ||||||||||||||||
BrahmsBij de Schumanns waren altijd veel mensen, onder wie allerlei kunstenaars en musici van naam, over de vloer gekomen. Zolang ze samen muziek maakten, vurig discussieerden en veel champagne dronken, ging alles goed. Maar het laatste jaar dat Robert thuis was, kwam hun relatie onder sterke druk te staan. Behalve dat hij al ernstig gestoord was, werd er nog een andere bron van spanningen geïntroduceerd. Die kwam in de gedaante van het jeugdige genie Johannes Brahms, voor wie beide partners onmiddellijk een diepe vriendschap, ja zelfs een verliefde adoratie opvatten. In 1853 moet zijn komst als een lichtstraal in de duisternis zijn geweest, ongeveer zoals Roberts komst in huize Wieck ooit voor Clara. Maar zwanger en wel werd Clara serieus verliefd op de zwijgzame, bescheiden en knappe jongeman, en hij op haar. Dat hij veertien jaar jonger was dan zij vormde geen belemmering. Met een moeder die zeventien jaar ouder was dan zijn vader, was Brahms hieraan gewend. En Clara kon haar gevoelens verbergen onder de mantel der moederliefde, die ze nooit voor haar kinderen had gevoeld. Een half jaar later werd Robert opgenomen. Helaas heeft Clara vrijwel alle brieven aan Brahms uit deze periode vernietigd, en haar oudste dochter Marie gevraagd hetzelfde te doen met de latere dagboeken. Daardoor zullen we nooit weten wat de exacte aard van de relatie tussen Clara en Johannes in deze periode was, noch of Schumanns zelfmoordpoging door jaloezie was ingegeven. Waarover wel zekerheid bestaat, is dat Clara in de jaren dat haar man was opgenomen veel steun aan Brahms heeft gehad. Johannes wijdde twee jaar van zijn leven aan de zorg voor Clara's kinderen, terwijl zij op tournee was. Clara heeft nooit een relatie gehad die haar geen diepe loyaliteitsconflicten bezorgde, en deze verhouding was geen uitzondering. Desalniettemin maakte Johannes haar ‘gelukkiger dan ze ooit was geweest’. De twee mannen hadden opvallend veel met elkaar gemeen. Net als Robert had Johannes voldoende vrouwelijke trekken om Clara's gebreken op dit punt goed te maken. Johannes kon echter ook even zwijgzaam, humeurig en mensenschuw zijn als Robert. Zoals eerder Schumanns muziek, maakte Clara ook Brahms' muziek bij het publiek bekend. Reeds vóór Roberts dood ontvluchtte Clara haar loyaliteitsconflict door meer te reizen en harder te werken dan ooit tevoren. Zoals ze meer dan eens in haar dagboek schreef, vond ze nog het meeste troost in een actief muziekleven. Deze afweer tegen verdriet moest haar nu over het verlies van de twee belangrijkste mannen in haar leven heen helpen. Want na de dood van Robert verliet Brahms haar, vermoe- | ||||||||||||||||
[pagina 861]
| ||||||||||||||||
delijk omdat de rouw of juist een gebrek daaraan hun romance in de weg stond. Hoewel ook tussen hen de conflicten met de jaren toenamen, zouden Clara en Johannes hun leven lang dierbare vrienden blijven. Alsof Clara na Roberts dood iets goed te maken had, nam ze naast al haar andere verplichtingen ook nog de uitgave van zijn muziek op zich. Ze weigerde deze taak in handen te laten van de uitgevers die hij had aangewezen. Alsof ze de innerlijke dialoog met haar man over het graf heen wilde voortzetten, voegde ze hier en daar iets aan zijn werk toe, veranderde, corrigeerde en vernietigde zelfs wat haar niet aanstond. | ||||||||||||||||
KinderenWaarom had een vrouw als Clara zoveel kinderen? En, interessanter nog, hoe slaagde deze negentiende-eeuwse carrièrevrouw erin haar beroep met zo'n groot gezin te combineren? Het antwoord moet zijn dat ze weinig keus had. Indertijd waren er nog geen betrouwbare voorbehoedsmiddelen. Weissweiler werpt de suggestie op dat Clara in de latere, minder gelukkige jaren van haar huwelijk een schildje gebruikte, maar kennelijk zonder veel succes. Omdat Robert aanvankelijk kinderen als een zege beschouwde, wilde hij er zoveel mogelijk hebben, ook al reageerde z'n vrouw steeds paniekeriger wanneer ze weer eens zwanger was. Gaandeweg werd hij minder enthousiast als zich een nieuwe geboorte aankondigde. Je kunt stellen dat kinderen tot de twintigste eeuw een andere plaats innamen dan nadien. Als het onvermijdelijke gevolg van seksuele gemeenschap tussen man en vrouw, werden kinderen vaak door anderen (op)gevoed. In het gezin Schumann was dat zeker het geval. In feite was Clara niet zozeer moeder als wel het hoofd van een bedrijfje, ‘groot gezin’ genaamd, met alle personeel dat daarbij hoorde. Tegenwoordig zouden we de wijze waarop ze met haar kinderen omging als ‘ernstige emotionele verwaarlozing’ beschouwen. Zoals gebruikelijk in haar tijd en milieu, voedde ze de kinderen niet zelf (op). Dat liet ze over aan een min en later een kindermeisje en ander personeel. Ze zag haar kinderen weinig, en was haast nooit beschikbaar als ze haar nodig hadden. Zelfs bij ziekte en dood moesten ze het zonder haar stellen. Later werden de kinderen voor jaren naar kostscholen, instituten of familieleden gestuurd, zonder dat zij ze ooit bezocht. In Clara's tijd werd dit zo normaal geacht dat niemand op het idee zou komen haar van verwaarlozing van haar kinderen te beschuldigen. In deze pre-freudiaanse tijd werden de emotionele behoeften van kinderen nog niet onderkend. Als moeder voldeed Clara ruimschoots aan haar plicht door ervoor te zorgen dat het hen materieel gezien aan niets ontbrak. Clara had zo de ruimte weken- en soms maandenlang op tournee te blijven, tijden waarin ze het personeel vermanende brieven over de opvoeding van de kinderen schreef. Als ouder kon ze even streng, veeleisend en zelfs vooringenomen zijn als haar vader. Ze toonde zich gevoeliger in woorden dan in daden. Zo verbood ze het haar zoons eenvoudigweg om musicus, componist of literator te worden. Ze was eerder een sta-in-de-weg bij hun carrières dan dat ze hen stimuleerde. Kennelijk zag ze weinig in hun plannen en geloofde ze niet in hun talent. Wellicht dat ze ook jaloers op hen was, en trachtte ze om diezelfde reden vaak haar pupillen af te houden van het componeren. Jaloezie zou ook kunnen verklaren waarom ze zo onverschillig toekeek hoe haar vader haar broers abominabel behandelde. De enige die naar Clara's gevoel aanspraak kon maken op haar voortdurende aandacht, ja die zelfs het wettelijke recht had haar het reizen te verbieden, was Robert. Kinderen hadden geen enkel recht. Daarbij moet worden bedacht dat zijzelf voor troost en liefde altijd afhankelijk is geweest van een man - haar vader, haar echtgenoot. Om die liefde niet te verliezen, moest ze wel rekening met hen hou- | ||||||||||||||||
[pagina 862]
| ||||||||||||||||
den. Kortom, alleen de kwetsbare, hypochondrische en depressieve Robert kon haar opeisen als een kind. Dat ze al haar moederliefde in hem investeerde, zou ook kunnen verklaren waarom ze zo onverwacht en abrupt alle banden met hem verbrak. Naar mijn mening was dat een verlate en (deels) onbewuste daad van wraak: niet alleen deed ze hem aan wat haar als kind was aangedaan, ze revancheerde zich ook ten aanzien van hém door hem te verlaten. | ||||||||||||||||
Clara's identificaties en idealenDe naam Clara werd gekozen door haar vader. Hij weerspiegelt de hoop op een stralende toekomst voor zijn dochter, die hemzelf tot dan toe ontgaan was. Haar vader breidde zijn identiteit uit met die van Clara en annexeerde haar talent. Toch moet haar eerste identificatie-object, degene die verantwoordelijk was voor haar primair vrouwelijke aanleg, haar moeder zijn geweest. Vaak hoorde ze haar moeder op de piano spelen en zingen. Zo moet van meet af aan niet de taal maar de muziek haar favoriete communicatiemiddel zijn geweest, de bron van geluk en troost. Tevens zag ze in haar moeder de hardwerkende vrouw, die de rol van moeder, echtgenote, optredend kunstenares en lerares combineerde. Met een vader die zich altijd uiterst neerbuigend over haar moeder uitliet, kon Clara niet openlijk voor haar gevoelens uitkomen. Dit loyaliteitsconflict vroeg om een drastische oplossing: Clara ‘werd’ haar afwezige moeder. Clara's persoonlijkheid kende ook een warme kant, die ze niet van haar vader maar van haar moeder heeft ‘geërfd’. Haar moeder was een warme persoonlijkheid, die Clara te hulp schoot zodra ze daar de kans toe kreeg. Niettemin werd Clara al jong met verlies, verlating en dood geconfronteerd. Met haar moeder verdween ook Victor, het onwelkome jongste kind van de Wiecks, uit haar leven. Evenals het jonggestorven oudste zusje werd hij bij de grootouders van moederskant ondergebracht, en beide kinderen overleden bij hen. Wegens het ontbreken van voorbehoedsmiddelen vond de enige ‘geboortebeperking’ destijds plaats na conceptie. Was er geen abortus gepleegd, dan werden ongewenste kinderen aan derden uitbesteed. Die besteedden vaak zo weinig aandacht aan hen dat ze stierven. Clara zou ook in dit opzicht het voorbeeld van haar moeder volgen: ze liet haar kinderen in handen van derden aan hun lot over. Via zijn eerste vrouw had Wieck roem trachten te verwerven met de gaven die hijzelf tot zijn spijt niet bezat. Na acht jaar huwelijk en vijf kinderen weigerde zijn vrouw zich nog langer beschikbaar te stellen. Toen Clara zeven jaar was, opende Wieck haar dagboek met de woorden: ‘Ik, Clara.’ Daarmee kroop hij in haar huid en legde hij beslag op haar persoonlijkheid. Later diende ze haar dagboek zelf bij te houden, maar hij vertelde haar wat ze moest schrijven. Ze had zich te ontwikkelen volgens het pad dat hij had uitgestippeld. Elke vorm van rebellie werd gestraft. Hij verscheurde muziek waar ze van hield, en schold haar de huid vol als ze niet gehoorzaamde. In haar dagboek gaf hij haar geregeld uit haar eigen naam een standje. Haar vader werd haar superego, dat haar ego en haar Zelf aanviel. Vanaf haar negentiende jaar moest Clara plotseling haar eigen meningen vormen, haar eigen dagboek schrijven en haar eigen leven regelen. Toen ze haar liefde voor Robert weigerde te verloochenen, liet haar vader haar in de steek. Nadat ze in haar eentje naar Parijs was gegaan, schreef hij haar nog zelden en dan altijd giftige en verbitterde epistels. Hij confisqueerde haar vleugel en stal haar verlovingsring, die ze nooit meer terugzag. Dankzij de identificatie met haar vader had ze geleerd om haar carrière en zaken op een ‘mannelijke’ manier te regelen. Toch moet haar positie altijd dubbelzinnig zijn geweest. Als meisje had ze een vader moeten behagen, die op zeer ondubbelzinnig wijze liet merken dat | ||||||||||||||||
[pagina 863]
| ||||||||||||||||
hij niet van zijn zonen hield, omdat hij die niet naar zijn hand kon zetten. Tegelijkertijd moest ze flinker en vasthoudender zijn dan de meeste jongens. Clara vereenzelvigde zich niet alleen met de smaak en voorkeuren van haar vader, maar deels ook met zijn onaangename karakter. Ze kon bij tijd en wijle even jaloers, achterdochtig en twistziek zijn als hij. Wieck was een goede pedagoog. Maar zijn artistieke talent, zijn verbeeldingskracht en muzikale smaak schoten tekort. In kunstzinnig opzicht was hij beslist niet Clara's ideale gids. De grote klassieke componisten bekeek hij met wantrouwen, zo hij al geen hekel aan ze had. Z'n voorkeur ging uit naar de middelmatige, al lang vergeten componisten uit zijn tijd. Hij was bovendien voornamelijk geïnteresseerd in virtuoze hoogstandjes. Pas nadat de geestige en speelse Robert in haar leven was opgedoken, leerde Clara de meer plezierige kanten van de kindertijd kennen. Wat ze ook van Robert leerde, was dat je via de kunst de kinderlijke fantasie levend kunt houden. Dit illustreerde hij onder meer met zijn ‘Kinderszenen’, muziek die wellicht geïnspireerd is door zijn omgang met de kinderen Wieck. Roberts smaak en gedrag stonden haaks op die van haar vader, die alle kinderlijkheid wilde uitbannen. De hartelijke en liefhebbende Robert bracht derhalve iets totaal nieuws in Clara's leven. En omdat ze nog zo jong was heeft ze zich deels ook met hem vereenzelvigd. Nadat ze zich verloofden, werd Clara's identificatie met Robert alleen maar sterker. Hij trad niet alleen op als haar leermeester in kunst en cultuur, hij beïnvloedde ook haar smaak en opvattingen, haar composities en vertolkingen. Hij werd zowel haar ideaal als haar emotionele baken. Clara's onbewuste doel was het onverzoenlijke te verzoenen. Ze bleef er altijd naar streven om aan de eisen van de (geïnternaliseerde) vader te voldoen. Dankzij de idealen die deze zo jong bij haar had ingeplant, ruilde Clara haar eigen waarden en belangen nooit geheel in voor die van Robert. Maar teneinde de identificatie met haar vader in harmonie te brengen met die met haar man, moest Clara twee onverenigbare idealen met elkaar zien te combineren: fantasie en creativiteit enerzijds, discipline en onderdrukking van alle daarbij storende emoties anderzijds. Om het nog ingewikkelder te maken, ontleende ze haar idealen aan mannen die niet van zelfstandige vrouwen hielden. Robert deelde haar vaders opvatting dat vrouwen hun fantasie niet te veel behoorden te cultiveren. Ze konden zich maar beter aan de regels houden en mochten zich beslist niet als onafhankelijke en originele denkers opstellen. Hoe trots Robert ook op Clara's prestaties was, hij maakte ook duidelijk dat hij een traditionele rol voor haar zag weggelegd. ‘...hoe kan ik je de artiest doen vergeten. Nee, als vrouw sta je boven de kunstenaar en pas wanneer ik je het optreden voor publiek helemaal kan doen vergeten, zal mijn diepste wens vervuld zijn.’ Clara voelde de innerlijke contradicties tussen haar diverse identificaties en strijdige verplichtingen het sterkst als ze componeerde, een activiteit die haar altijd met de diepste twijfels vervulde. Op alle andere punten was Clara de sterkste van de twee. Dit kon bij tijd en wijle tot een verwisseling van de traditionele rolverdeling leiden. Robert was ‘moederlijk’ en had nog andere vrouwelijke trekken. Dit contrast doet al vermoeden dat het paar voorbestemd was om elkaar aan te vullen en om via de ander de eigen verborgen eigenschappen uit te leven. | ||||||||||||||||
Recapitulatie en conclusieDe eerste aanwijzing dat er in Clara's innerlijk een conflict woedde, was haar vertraagde spraakontwikkeling en welhaast autistische gedrag in haar kindertijd. Die waren vermoedelijk het gevolg van haar eerste, meest vormende loyaliteitsconflict. Mijn stelling is dat de innerlijke drang om dit conflict te herhalen, | ||||||||||||||||
[pagina 864]
| ||||||||||||||||
haar verdere levensloop wat betreft haar intieme relaties heeft bepaald. Emotioneel verwaarloosd en zonder een moeder die haar ontwikkeling als vrouw kon steunen, was ze wel gedwongen zich met haar vader te identificeren. Ze was totaal op hem gericht en aangewezen. De oude band met haar moeder moest ze onderdrukken, en ze kon niet openlijk naar haar verlangen. Tegelijkertijd kon ze op de piano hoorbaar maken dat ze loyaal bleef aan haar beide ouderfiguren. Haar leerschool in het tevreden stellen van een despotische vader bereidde Clara voor op een huwelijk met een depressieve en veeleisende echtgenoot. Zo kon ze de onaangename karaktertrekken die ze in haar vader niet wilde erkennen, in haar man ‘ontdekken’ in plaats van er zelf mee behept te zijn. Mijn conclusie is dat Clara en Robert elkaar zowel emotioneel als professioneel elkaars complement vormden. Zijn gedrag vertolkte haar verdrongen passiviteit en depressiviteit. Roberts communicatie met zijn tijdgenoten verliep grotendeels via Clara. Zij was zijn tolk en vertolker. Terwijl zij meestal actief en vol ondernemingslust was, leed hij aan hypochondrische depressies, of schreef hij, afgesloten van de rest van de wereld, in een onstuitbaar tempo aan zijn muziek. Clara moet in Robert de autistische trekken en symbiotische behoeften hebben herkend die zij in zichzelf had moeten onderdrukken. Zijn teruggetrokkenheid herinnerde haar onbewust aan haar sprakeloosheid tijdens haar vroege jeugd. Dit mechanisme van projectieve identificatie, dat wil zeggen het via de partner beleven van de eigen verdrongen eigenschappen, tref je vaak aan in het samenspel van echtparen. Maar dit mechanisme werd ook een steeds grotere bron van conflicten. Naarmate ze elkaar langer kenden, moet bij Clara en Robert het besef zijn gegroeid dat ze minder op elkaar leken dan ze eerst hadden gemeend. Tegelijkertijd was geen van beiden goed in staat om onderliggende gevoelens, laat staan boosheid, te ventileren. Roberts wanhoop en haat, en zijn wellicht lang verborgen impuls om Clara te lijf te gaan, werden pas manifest nadat hij psychotisch was geworden. Vanaf dat moment hield Clara zich op een afstand, daar lag voor haar de grens. Later werd de psychose minder erg en gingen anderen zoals Brahms bij hem op bezoek maar Clara deed dat niet. Ze had altijd getoond dat niets haar van haar optredens kon afhouden. Zelfs tijdens zwangerschappen of direct na een bevalling ging ze voort met haar werk. Haar kinderen of echtgenoot mochten ziek zijn of doodgaan, zij bleef functioneren. Wat dit betreft stak Clara haar moeder naar de kroon. Maar anders dan haar moeder was ze niet in staat zich los te maken uit een huwelijk dat ondragelijk was geworden. Natuurlijk speelde hierbij mee dat ze ‘mevrouw Schumann’ was, de vrouw van een beroemdheid. Bovendien was het ook voor haar eigen carrière belangrijk haar imago voor de buitenwereld in stand te houden. Maar in plaats van dat Clara Robert verliet, gebeurde er het omgekeerde: hij ging ziek bij haar weg. Clara's relatie met Brahms plaatste haar andermaal voor een loyaliteitsconflict. Nadat ze door haar psychotische man in de steek was gelaten, kon ze niet kiezen tussen hem en Brahms. Door Schumanns dood werd de beslissing haar uit handen genomen, maar die leidde ook tot de catastrofe waarbij ze beide partijen in een klap verloor. Het conflict werd nooit opgelost. Haar hele lange leven zou Clara zowel haar geliefde Johannes als het inmiddels geïdealiseerde beeld van haar man trouw blijven. Doordat de latere dagboeken en de meest onthullende brieven werden vernietigd, zullen we nooit weten wat er na 1844 precies in Clara's hoofd en hart is omgegaan. Clara's werkelijke gevoelens jegens Schumann in de latere jaren, de aard van haar relatie met Brahms, alsook de reden waarom zij na Schumanns dood niet of nauwelijks meer heeft gecomponeerd, dat alles zal altijd een mysterie blijven. Clara zelf heeft er alles aan gedaan om de mooie mythes rond | ||||||||||||||||
[pagina 865]
| ||||||||||||||||
haar leven in stand te houden. Bevrijd van de noodzaak te kiezen tussen haar man en haar werk, kon Clara zich eindelijk volledig concentreren op haar professionele leven. In de veertig jaar die op Roberts dood volgden, maakte ze de ene tournee na de andere. Het excuus van haar kostwinnerschap maakte haar tot heldin, zoals het ook kon maskeren dat ze haar depressieve gevoelens vermeed door middel van de muziek, die haar altijd troostte. Het was een verdedigingsmechanisme dat haar nooit in de steek zou laten. Zonder Robert was ze beter in staat te functioneren zoals haar vader had gewenst, zodat ze minder last had van loyaliteitsconflicten. Samen met dit en vele andere onopgeloste conflicten lijkt ze ook haar meer dromerige, beschouwelijke kanten naar de achtergrond te hebben gedrongen. Niet alleen gedroeg ze zich pragmatischer, blijkens de reacties van haar tijdgenoten werden ook haar uitvoeringen mechanischer, meer geleid door virtuositeit en routine dan door gevoel. Clara's vroege verlies van haar moederfiguren bepaalde haar latere gedragspatroon. Toen ze moest kiezen tussen haar werk en haar kinderen, koos ze zonder aarzeling voor het eerste. Ze liet haar kinderen aan hun lot over, zoals haar moeder, vanuit haar kinderlijke perspectief gezien, met haar had gedaan. Haar oudste kind, Marie vormde hierop de uitzondering. Deze dochter was vermoedelijk de enige van haar kinderen op wie Clara werkelijk was gesteld. Marie liet haar hele leven door haar moeder bepalen, maar wel in een rolomkering waarbij ze zich daarbij eerder opstelde als strenge ouder dan als een kind. Tot slot nog iets over Clara's behoefte aan een moederlijke partner. Ook daaruit spreekt haar vroege gemis. Zo'n man kon alsnog iets goedmaken van wat ze had moeten ontberen, terwijl hij tegenover de kinderen kon compenseren wat er in haar ontbrak. Was het eerst Robert die haar tekortkomingen als moeder enigszins goedmaakte, toen dat niet meer ging werd die rol overgenomen door Johannes. Beide mannen vertolkten daarnaast de ‘zwakke’, stille en depressieve kanten, die Clara zelf uit haar bewustzijn had moeten bannen. Ik neem aan dat Clara het kleine huilende meisje in zichzelf tot zwijgen kon brengen door haar zwakheden in haar partner te projecteren en ze zo mee te beleven. De gelijkenis tussen Robert en Johannes was niet toevallig. Beide mannen waren behalve humeurig ook zwijgzaam. Ze praatten zo zachtjes dat je ze nauwelijks kon verstaan, terwijl ze in het openbaar vaak op het autistische af eenkennig waren. Ze vertoonden kortom exact het gedrag dat Clara in haar jeugd had vertoond. Ze had een man getrouwd die enerzijds warm en zorgzaam was, maar die anderzijds ook steeds afhankelijker van haar werd. Zo kon ze via het bemoederen van Robert ook iets beleven van hoe het voelt om verzorgd te worden. De koortsachtige muzikale activiteit na de dood van Robert voorkwam dat ze reflecteerde op wat haar was overkomen. Het verlies van Robert en de hopeloosheid van haar liefde voor Johannes waren zo pijnlijk dat elk gevoel op een afstand moest worden gehouden. In haar muzikale thema's klonk altijd een zekere nostalgie en een onvervuld verlangen naar iets ongrijpbaars door. Geen wonder, want dit waren de Leitmotive van haar leven. Sinds haar moeder en verzorgster haar hadden verlaten, had ze altijd naar liefde gehunkerd. Clara was erin geslaagd loyaal te blijven aan haar vader én haar moeder; aan haar vader, ondanks haar liefde voor Schumann; aan de nagedachtenis van haar man, ondanks haar liefde voor Brahms. Clara's identificaties en idealen waren innerlijk tegenstrijdig omdat ze afkomstig waren van tegenstrijdige figuren. Lange tijd streefde ze ernaar het onverenigbare in zichzelf te verzoenen: een ruziënde vader en moeder, een ruziënde vader en echtgenoot, een echtgenoot en een minnaar. Na Schumanns dood en het einde van haar intieme relatie met Brahms voelde ze zich in elk geval niet langer verplicht om de componist, de kunstenaarsvrouw en de | ||||||||||||||||
[pagina 866]
| ||||||||||||||||
moeder in zichzelf te verenigen. Wat overbleef zou het leven van menig mannelijk genie volledig gevuld hebben: ze was nog ‘slechts’ kostwinnaar en uitvoerend kunstenaar. Het vertolken van de muziek van de twee belangrijkste mannen in haar leven moet haar geholpen hebben om het verlies van hen dragelijk te maken, zoals het pianospelen haar getroost had na het verlies van haar moeder.
vertaling Margreet de Boer | ||||||||||||||||
Literatuur
|
|