De Gids. Jaargang 158

[p. 687]

Eltjo Muntinga
Toen Jeroen me van de ridders vertelde

We lopen in een lus van de Schelde en kijken neer op de polders en rietlanden die zich onder ons in een dunne wintermiezer uitstrekken. Er staan populieren langs sloten met hoog nat gras en in de verte zie ik de kerk van Baasrode en de oude Bachus-brouwerij. Een dag geleden zijn we daar geweest. Bij de huizen met de sanseveria's. Of Jeroen zich dat nog herinnert, weet ik niet. Ik kijk op hem neer. Hij heeft mijn hand gepakt en loopt als in gedachten verzonken naast me op de dijk. Hij zit op iets te broeden. Het zullen de ridders wel weer zijn. Al een week lang wil hij dat ik hem over de ridders vertel. Ik hoop dat hij het vandaag laat. Ik ben door de voorraad heen. ‘Vertel nog eens over de ridders,’ hoor ik naast me. Ik zeg dat ze in kastelen woonden. ‘Dat weet ik,’ antwoordt hij ernstig. Dat wist hij zeven dagen geleden ook al. Maar ik weet niets meer. ‘Ik zal je wat vertellen,’ zegt Jeroen, alsof hij de leegte die hij naast zich voelt uit mededogen wat voedsel wil verschaffen. Daarna vertelt Jeroen me over de ridders. Dat ze vochten met pijl en boog, met kruisbogen, zwaarden en knotsen en dat ze harnassen droegen.

Zo slenteren we in die dagen met de ridders door Dendermonde over een plein vol statige huizen en door Aalst langs de uitgebluste gevels van gesloten fabrieken. Vilage du Canal, het kantelen torentje van het treinstation, de villa's der welgestelden en over de markt met de kathedraal. In Mechelen, waar ik St. Franciscus Xavier terugvind in de St. Paulus- en Petruskerk aan de Keizersstraat, vertel ik Jeroen dat ik die man ken. Ik ben hem in Malakka tegengekomen. Maar Jeroen wil weten van de ridders. In het kruisbeeld van St. Franciscus is hij niet geïnteresseerd. Ik vertel hem dat Franciscus zijn kruisbeeld was kwijtgeraakt tijdens een zeereis toen hij van China naar Malakka terugkeerde en dat hij het later in Malakka terugvond toen een krab het op zijn rug naar het strand bracht. Dat is toch leuk. Ik vraag hem wat hij daarvan denkt. ‘Waar ligt Malakka?’ ‘Ver weg.’ ‘Het kan niet.’ ‘Wat niet?’ ‘Was dat ding niet veel te zwaar voor een

[p. 688]

krab?’ ‘Maar de mensen in Malakka geloven dat! Het is een speciale krab met een kruisje op zijn schild. Daarom heeft hij dat kruisje, begrijp je wel.’ Als hij me in Brussel weer naar de ridders vraagt, vertel ik hem over de arme boeren die heel hard moesten werken op het land van de heren. En als de heren weer eens oorlog voerden, dan deden ze dat op de gewassen van de boeren. Dat is niet goed. Hij luistert maar het gooien met pek en het afschieten van grote stenen is veel spannender dan mijn sociaal getinte geschiedenislesje. Zo'n katapult en dan sneden ze het touw door en daarna renden ze door het gat in de muur, anders kwamen ze er niet in. Ik knik, nee, anders kwamen ze er niet in. ‘Konden ze niet gewoon kloppen op de poort?’ ‘Nee, want het was oorlog.’ ‘Dat is waar, ze kwamen niet om gezellig een biertje te drinken.’ ‘Je begrijpt het niet. Je moet het zo zien,’ legt Jeroen me uit. ‘Er zijn twee kanten. Ze hebben een oorlog.’ Hij maakt korte gebaartjes met zijn armen, waarbij zijn handen verschillende maten aannemen tot ze in een handklap bij elkaar komen. En zo zie ik het ook maar, althans een beetje, door zijn ogen. Want het is natuurlijk wel oorlog, echt menens en zoiets is een merkwaardige verstrengeling van twee kanten. Wat kan hem Mechelen schelen met restaurant Raymond Ceulemans, wat weet hij van biljarten. En de straat Leegheid met een dwaze maagd van Rik Wouters op de gevel geschilderd. Een dwaze maagd, wat is dat? En wat moeten we denken van haar aanwezigheid in een straat die Leegheid heet? Toch waren we daar eens. In de laatste week van de maand december in het jaar van de ridders en het regende veel. Niet in Mechelen, daar bleef het droog. Ik denk door tussenkomst van Franciscus, hij kende me nog, een vriendendienst. Maar overal in Klein-Brabant regent het in die week van dat jaar toen Jeroen me van de ridders vertelde.

Hoe stonden de zaken ervoor in Klein-Brabant? Ik ontdekte een provincie die vol lag met kuilgras. Een land van blinde gevels, grasland en kale akkers. Een vrouw in een kleine kruidenierszaak aan de rand van Aalst vertelde me dat de schoenen- en textielfabrieken gesloten waren. Men was werkloos. In Brussel had men het Manneke Pis een kerstmannenpakje aangetrokken. Het was dus zogezegd niet zoals het zijn moest: een blote piemel met een ferme straal en een gelukkig arbeidzaam leven.

St. Amands bleek een dorp te zijn in de bocht van de Schelde, niet meer dan een gat in de provincie Klein-Brabant. Er wonen ruim vierduizend varkens, vierduizend kippen, zevenduizend mensen, zeven vluchtelingen en elf arme mensen. De mensen produceren

[p. 689]

drieduizend ton huisvuil waarvan de arme mensen het kleinste deel, want zij hebben minder om weg te gooien. Het kost de gemeente zesenhalf miljoen franken om het allemaal op te ruimen.

Toen we er aankwamen las ik Nescio. Op bladzijde 146 zegt Sam: ‘Ik wou dat ik alles was.’ ‘“Alles?” “Ja, letterlijk alles, de kastanjebomen, de lantarens (...) alles wilde ik wezen.” “Dat is veel,” zei ik. “Ik denk dat het van alle meiden kwam.”’ Hoe leg je een joch zoiets uit. Het heeft een beetje te maken met de dwaze maagd en de straat Leegheid. Met Raymond Ceulemans, het kuilgras en de Veerman op de kaai bij St. Amands. Ook met de bijna blote vrouwen die hij later in Brussel zag in de rode lichten en neonreclames achter het Gare du Nord. Hij zei toen: ‘Blote vrouwen, net als mama.’ Maar daarin schuilt een verschil. ‘Hij had willen overgaan in de dingen die-i zag... “Het zijn rare gedachten,” zei Sam, “je gaat er mee naar de verdommenis.”’ Dat staat ook in Nescio. Alles heeft zijn grenzen en alles lijkt zich te verwijderen. Daar helpt geen katapult of stormram tegen. En de meiden, dat blijft een mysterie. Je kunt er binnenkomen, maar je begrijpt het niet. Je komt eruit voort en je raakt het steeds meer kwijt. Het is net als met de sterren. Hun lichtjes worden steeds zwakker omdat ze steeds verder van ons weg raken. Je wilt ze bij je houden. Maar de dingen ketsen van elkaar weg. Daarom schoten de ridders een bres in de muur. Want ze wilden dichter bij elkaar zijn.

Vlak bij de kaai van de oude stadskern van St. Amands hebben we gewacht op de pont. Op de Scheldewering staat het beeld van de veerman. Hij heeft stukjes plaatijzer als scheenbenen en brengt de mensen over en weer al zolang er huizen in de bocht van de rivier staan. Want dat is hun lot, soms moeten de mensen hier zijn, dan weer daar. En omdat de mensen dat ook niet zo goed begrijpen, verdwalen ze en moeten ze telkens weer de kelders van hun huizen leegscheppen omdat de overvolle rivier zijn water erin stort. Daarom bouwden ze lang geleden een kerk waarin God en de Heilige Amandus droge voeten konden houden terwijl ze de mensen op het rechte pad hielden en standvastig lieten zijn. Want zonder hen ging dat niet. De hemel, de aarde en de Schelde onder de hoede van God. En de veerman vaart heen en weer en de mensen gaan vice versa over de Schelde, de Schelde die grijs is en verlaten.

Ik weet dat er ooit een dichter in St. Amands woonde die schreef: ‘De mens is een fragment van de architectuur van de wereld.’ Toen

[p. 690]

hij na een lezing in Rouen op de trein wilde stappen, gleed hij uit en kwam onder de wielen terecht. Allemaal stukjes was hij na zijn vertrek. Maar voor hij vertrok om allemaal stukjes te worden, was hij ook een soort veerman want dichters brengen de woorden vice versa. Niet dat men daar veel wijzer van wordt. Het water verandert er niet door, het dorp blijft waar het is, alleen een dijk helpt. Een schepje, dat is wat de mensen nodig hebben. Toch is het leuk zo'n dichter die de woorden verhangt omdat ze daar niet toe dienen. Hij is een veerman met een schepje, hij dicht. Hij dempt de rivier zodat de oevers bij elkaar komen.

Nu brengt een veerman met een bootje ons weer over, terug naar de oever waarop we tijdelijk verblijven. We landen in Mariakerke, waar we voor de regen schuilen in de Vissershof. ‘Waar de meeuwen tot raven werden,’ staat er geschreven op een ets met een tafereel van Mariakerke. We drinken er koffie aan tafeltjes met nette truttige kleedjes en een kalender van fc Mariakerke aan de muur. De baas van het restaurant zegt dat hij zijn paling uit het buitenland haalt. De vis in de Schelde is niet goed meer. Hij lijkt ontstemd over onze natte aanwezigheid in zijn etablissement. Wij doen of we het niet merken. Het is hemels water en dat moet de man aanspreken. Tegenover het eethuis staat de kerk. Pastoor Jacobus van Ermengem is er in de kerkmuur begraven. Hij wilde zeker zijn huis niet uit. Maes en de Moortel moesten wel. Ze gingen van huis om te sneuvelen in de oorlog van 1914-1918. ‘Hulde aan de Verlossers van het vaderland,’ staat op de gedenkplaat. Nu wonen ze daar op die steen, samen met nog een paar dorpsbewoners, in hun naam. Er ligt een wit plastic mesje aan de voet van hun gedenkteken. Maar dat is een detail. Priester Jan Hammenecker dichtte ook: ‘En mijn handen heer zijn als uit de Schelde geboren. Handen die vanzelf rijzen naar Maria moeder van mijn dorpje, koninginne van mijn koninklijke Schelde.’ En de Schelde is nog steeds grijs, grijs zoals de lucht grijs kan zijn alsof de hemel neerdaalt en de hemel doet dat ook. Want het regent onafgebroken op de kerk van Mariakerke op de Vissershof op de doden van de oorlog en op het beeld waarop die tekst van Jan geschreven staat. Het is een beeld van een man, een vrouw en een kind. Ze kijken staande op een stapel vissen met Jezus en Maria op de rug uit over de Schelde. ‘Het zal wel door de meiden gekomen zijn.’ Het zal wel Meivis geweest zijn waarop de man, de vrouw en het kind met hun bepakking staan, want daarop werd eens met Mariakerkse jollen in de Schelde gevist. De Schelde die grijs is en verlaten.

[p. 691]

Ik ben over de rivierdijk naar St. Amands teruggelopen, langs het beeld van de zittende Christusfiguur, halverwege. Op het voetstuk waarop de Verlosser zetelt zijn alleen de woorden ‘Schelde’ en ‘God’ nog te lezen. Hij zit op een stoel met een roestvrij stalen kruis over de schouder en rust daar wat uit van al dat verlossen, zo lijkt het. Streng kijkt hij in de richting van St. Amands alsof daar iets is gebeurd wat niet door de beugel kan. Maar de woorden; op ‘God’ en ‘Schelde’ na zijn ze weggevallen. Elke letter heeft twee gaatjes achtergelaten in de steen. De achterkanten van de letters zijn gaatjes, alle gevallen woorden staken in kleine putjes. Ook ‘God’ en ‘Schelde’, maar zij bedekken de gaatjes in de steen nog. De steen die net zo grijs is als de lucht en de Schelde. Het zijn zielige gaatjes en de woorden die nog hangen zijn eenzaam. Ik heb mijn notitieboekje gepakt om de gedachte van de grijze lucht en Schelde op te schrijven en hoe treurig de taal zich op de steen vasthoudt. Al bladerend kom ik de eerste dag van onze reis weer tegen. De dag waarop we in St. Amands aankwamen en ik Sams woorden las over alles willen zijn en over willen opgaan in de dingen. Maar hij zegt nog iets. Hij zegt: ‘Weet je wat ik nog meer dacht? Dat het mogelijk is dat je nooit meer bij elkaar kunt komen, al zou je het allebei willen.’ Op een lege bladzijde heb ik mijn aantekening gemaakt. Daarna ben ik doorgelopen. Ik moest denken aan de veerman en aan de ridders die gaten schoten in de muur van een kasteel. Ik dacht aan alles wat ik die week gezien had. Ook aan de gaten achter de woorden. Sam zal wel bedoeld hebben dat niemand en niets je ooit kan overvaren en dat de katapult niet sterk genoeg is. Hij bedoelt natuurlijk dat alle dingen blijven en dat wij ze kwijt raken, dat er altijd een onoverbrugbare overkant is. In gedachten verzonken ben ik verder gelopen naar St. Amands. Even buiten het dorp staat aan de Schelde het graf van de dichter die in Rouen onder de trein viel. ‘De mens is een fragment van de architectuur van de wereld.’ Hij dichtte en bracht de dingen bij elkaar. Dat is mooi werk. Zijn fragmenten liggen nu daar onder de grauwe steen. Ik stel me zo voor; met de voeten naar het water, met de voeten naar de overzijde. Er zal niet veel over zijn van zijn stukken. Worden die fragmenten nu niet heel erg klein ten overstaan van de wereld? Is er nog wel wat in die stenen kist? Het fragment was een dichter; een veerman met een schepje, maar de woorden zijn maar woorden. Ze blijven niet hangen in hun gaatjes. Je kunt er een jas aan hangen of de gelukzaligheid, ze blijven niet hangen waardoor al de mooie dingen die we zo graag willen hebben verloren gaan. Daarom raken we de jas kwijt en de gelukzaligheid en ook elkaar, al willen we dat niet.