De Gids. Jaargang 158

Egbert Dommering
MMM... kapitalisme

Na terugkeer van een verblijf in Moskou in juli 1994 constateerde ik dat een in het voorbijgaan genomen foto van een straathoek nog het meest over het leven in de stad onthulde. Links stond een wijnrode basiliek met veel torentjes met uivormige groene daken in de steigers omdat hij werd opgeknapt. Aan de horizon priemde een wolkenkrabber uit de Stalinperiode met een gouden sovjetster op de torenspits in de lucht, gebouwd in de eclectische bouwstijl die het oude tsarisme verbond met de nieuwe leiders van het proletariaat. Rechts op de voorgrond stond een blitse Mercedes half op het trottoir geparkeerd, duidelijk contrasterend met de langsracende, bijna uit elkaar vallende en wolken uitlaatgas verspreidende Wolga's en Lada's. De Byzantijnse religie in herstel verdringt de oude ideologie naar de achtergrond. En deze dynamiek der tijden wordt aangestuurd door een ongebreideld kapitalisme.

Een andere foto vertelde nog het een en ander over het sovjetbouwen. Er is een vijfhonderd meter lange, vijfentwintig verdiepingen hoge betonkolos vol kleine flatjes op te zien. Vanaf de tiende verdieping wordt het ritme van de langgerekte lijn met de kleine raampjes losgelaten en begint een geheel nieuw gebouw met galerijwoningen. Op de foto is niet te zien wat zich op dat moment beneden op straat afspeelde. Midden in deze reusachtige betonnen cake bevond zich een klein deurtje dat toegang gaf tot een onduidelijk kantoortje. Ondanks het feit dat het zondag was, werd er druk gewerkt. Voor de deur stond een aantal soldaten met grote ronde platte petten. Zij versperden de ingang voor een aangroeiende menigte opgewonden mensen. Af en toe lieten de soldaten iemand binnen, op het moment dat een eerder binnengelatene zich langs hun armen en tegen de druk van de wachtenden in naar buiten had geworsteld. Als zo iemand in die manoeuvre was geslaagd, stak hij triomfantelijk een nummertje omhoog om aan de menigte te tonen dat hij dat binnen van de overuren makende boekhouders had gekregen. Dan steeg er een gehuil uit de menigte op. Mijn metgezel, die een beetje Russisch spak, zei mij dat dit het plaatselijke kantoor van de mmm-bank was. De koers van de aandelen van de mmm-bank die op grote schaal onder het publiek waren uitgezet, was in de weken daarvoor dramatisch gekelderd, en er werd al gesproken van een faillissement. Ik had iets gelezen over taferelen van Moskouse burgers die bij de mmm-vestigingen in Moskou hun geld voor de aandelen opeisten. Dit was dus zo'n tafereel, dacht ik. Maar mijn metgezel legde mij uit dat ik dat verkeerd zag. De opgewonden menigte bestond uit speculanten à la hausse, die hun hoop hadden gevestigd op het herstel van de koers. Als zij nu hun laatste roebeltjes in de waardeloos geworden aandelen

[p. 684]

van de mmm-bank zouden beleggen, zou zich binnen enkele weken het wonder van het kapitalisme aan hen openbaren. Zij zouden zonder enige arbeid te hebben verricht in het bezit komen van een berg geld. Het nummertje dat aan de boekhouders daarbinnen was ontfutseld was het winnende lot dat toegang gaf tot dit geluk.

De MMM-affaire

De aandelen van de mmm-investeringsbank werden in de eerste helft van 1994 een begeerd bezit voor de Russische staatsburgers. Miljoenen moeten ervan zijn verkocht. Sommige beleggers zetten al hun spaargeld van enkele miljoenen roebels om in de aandelen, die eruitzagen als Monopoly-geld met een afbeelding van mmm-president Sergei Mavrodi erop. De hausse was mede ontstaan door een intensieve reclamecampagne op de Staatstelevisie Ostankino. Soms wel dertig keer per etmaal werden reclamespotjes uitgezonden. In een ervan was het eenvoudige Russisch echtpaar Golubkov te zien, dat dank zij de voortvarende beleggingen in het mmm-fonds niet alleen een beate huwelijkse staat had bereikt, maar ook in het bezit was gekomen van een huis in Parijs en een grote glimmende auto, waar de deuren niet uit vielen, maar gewoon opengingen. In andere spotjes zagen de kijkers Lenya Golubkov die zijn arme broer Ivan, een werkende sukkel die nog niet in mmm-aandelen had belegd, op een reisje naar Californië tracteerde. De reclame stelde een rendement op de aandelen in het vooruitzicht van drieduizend procent, en dat in nog geen jaar tijd. Het fonds berustte op een piramideschema, waarin beleggers in de eerste lijn enorme rendementen werden beloofd. Die werden uitgekeerd met gelden die in de tweede lijn waren belegd, enzovoort. Een dergelijk luchtkasteel stort op den duur in, maar het kan enige tijd nemen. De piramide stortte in toen de regering-Jeltsin een onderzoek wegens belastingfraude tegen Mavrodi aankondigde. Eerst wierpen de beleggers zich op de mmm-kantoortjes om hun geld terug te vragen. Later meldden zich dus de nieuwe speculanten. Op 4 augustus 1994 deed een eenheid van 25 man belastingpolitie, gekleed in camouflagepakken, via het balkon van de bovenverdieping een inval in de gebarricadeerde flat van Mavrodi. Mavrodi werd gevangengenomen. Spoedig daarna vonden er in de straten van Moskou protestdemonstraties van mmm-beleggers tegen Jeltsin plaats, waarbij Mavrodi's vrijlating werd geëist. Pas in oktober werd Mavrodi vrijgelaten, maar toen werd hij ook onmiddellijk in het Russische parlement gekozen. Hij won in een klein kiesdistrict in een Moskouse voorstad, zonder zelfs maar aanwezig te zijn bij de campagne, wat overigens ook niet zou hebben gemogen omdat de voorwaardelijke invrijheidstelling inhield dat hij niet buiten Moskou mocht komen. Hij won van een ex-communist, een neofascist en een bekende Moskouse zakenman. Een van zijn verkiezingsbeloften was geweest dat hij zich in het parlement ervoor zou inzetten dat de koers van de mmm-aandelen tot ongekende hoogten zou worden opgestuwd. Maar toen de beleggers weer gretig in de rij stonden bij de mmm-kantoren liet hij een verklaring voorlezen dat de in omloop zijnde aandelen met zijn beeltenis erop van 1 november 1994 tot 1 januari 1995 door hem, Mavrodi, ongeldig waren verklaard, omdat er te veel in handen waren gekomen van speculanten en onbetrouwbare tussenpersonen. In de wachtende rijen wierpen toen vele beleggers hun aandelen woedend weg op straat, anderen, die in dit moratorium een ongehoorde kans op koerswinst zagen, begonnen naar voren te drommen om bij de nog steeds overuren makende boekhouders een nummertje te halen voor een nieuw pakket.

Tijdens Mavrodi's gevangenschap was de handel in de aandelen mmm spoedig hervat. Ook de reclame was spoedig weer op het scherm te zien. In de nieuwe reclameboodschappen werd de regering de schuld van de hele affaire gegeven.

[p. 685]

Russische fictie of werkelijkheid: het ontbreken van een ‘civil society’

In West-Europa is de massale speculatiedrift even oud als het ontstaan van een handels- en kapitaalsmarkt. Nog steeds duiken niet op de beurs genoteerde beleggingsmaatschappijtjes op die aandelen onder het publiek plaatsen die toegang geven tot fantastische beleggingsprojecten in bij voorkeur verre landen. Ook het verschijnsel van de piramideverkoop steekt regelmatig de kop op. Zo opereren er in Nederland telkens weer organisaties die produkten of diensten via netwerkverkoop proberen te slijten. Iedere particulier die zich op een demonstratie-avondje laat lijmen, koopt voor eigen risico in. Het gaat er niet zozeer om de produkten of diensten te verkopen, maar om in je eigen kennissenkring nieuwe verkopers te werven, die ook weer een partijtje inkopen. Over het werven van verkopers en de verkoop van die verkopers zijn flinke provisies te behalen. Dat geldt ook voor die nieuwe verkopers, en zo vormt zich een piramide van windhandel.

Maar de mmm-affaire heeft toch ook veel met Rusland te maken. De plotseling opstekende geldkoorts die wordt omgezet in het verwerven van geld dat waardeloos blijkt te zijn, kennen wij al uit De meester en Margarita van Michael Boelgakov. Een goochelaar in een theater in Moskou begint met een pak speelkaarten in roebels te veranderen. Nadat hij met dit kunstje de begeerte van het publiek heeft gewekt, laat hij met een flitsende knal de ‘pecuniaire zegen’ uit het dak van de zaal neerdalen. Iedereen stort zich op de neerdwarrelende roebels. Een dag later breekt er een kleine opstand bij de Moskouse taxichauffeurs uit. Zij waren de dag nog zo tevreden begonnen, want zij hadden nog nooit zoveel klandizie met zoveel roebels gehad. Er werden dikke fooien betaald. Maar als de klant de taxi was uitgestapt, bleken de roebels ineens in wijnetiketten te zijn veranderd. Aan het eind van de dag zaten alle taxichauffeurs met buidels vol wijnetiketten.

Maar het gaat niet om het vervagen van werkelijkheid en fictie. Vanuit historisch perspectief zou je de mmm-affaire een symptoom kunnen noemen van het ontbreken van een ‘burgelijke samenleving’ in Rusland. De burgelijke samenleving (met een Engelse term ook aangeduid als de ‘civil society’) kenmerkt zich door een economische decentralisatie die tot uitdrukking komt in een markteconomie, waarin pluralistische, vrij van de staat opererende instellingen, zoals politieke partijen, vakbeweging en media, een tegenwicht tegen de staatsmacht vormen. In de totalitaire staat is de rechtsorde een middel dat tot doel heeft de komende heilstaat dichterbij te brengen. In de burgelijke samenleving is de rechtsorde een amoreel, neutraal instrument dat de institutionele kenmerken van de samenleving als zodanig bewaakt. Rusland heeft nooit een civil society en een burgelijke klasse gekend. Er was geen markteconomie, en er waren geen pluralistische instellingen. De rechtsorde was een van boven komend bevel, een moreel imperatief waarvan de last moest worden gedragen in afwachting van de komende heilstaat, en waarvan de nakoming werd verzekerd door bijgeloof, vrees en terreur. Het stalinisme paste wat dit betreft naadloos in het verslagen tsarisme. Met het wegvallen van de sociale heilstaat is er echter geen samenleving van vrije staatsburgers ontstaan. Het noodlot wil dat deze tot stand moet worden gebracht op een manier die met het wezenlijke kenmerk daarvan in strijd is: van bovenaf. Het is in dit vacuüm dat de politieke en de economische sfeer in Rusland door elkaar lopen, dat artefacten van de oude heilsleren komen bovendrijven, en maffiosi die al onder het stalinisme de zwarte markten beheersten de economische macht grijpen. De directeur van de mmm-bank, Mavrodi, komt in de historische setting van het mmm-drama op als een kapitalistische oplichter, maar verlaat het toneel als een politieke held met een religieus charisma. De aandelen mmm, die zijn beeltenis dragen, zijn al snel net zo waardeloos als de roebels die zij vervangen, maar zij veran-

[p. 686]

deren in dit inflatieproces in participatiebewijzen die toegang geven tot een samenleving waarin het hemelse geluk op aarde is neergedaald.

MMM en de Russische media

Massamedia reflecteren de samenleving waarvan zij deel uitmaken. De Russische tv is een wonderlijke mengeling van soap, film, volksdansjes, commercials en politieke propaganda. Voor de eenvoudige ziel heeft de tv echter nog de macht van het heilswoord. Makers van commercials hebben hierin vrij spel, en het reclamebureau dat de familie Golubkov die rijk is geworden aan de mmm-aandelen heeft bedacht, heeft daar goed van geprofiteerd. Zij spelen in op de hoop en vertwijfeling van de post-sovjetburger die de oude heilsverwachtingen omzet in een geloof in het wilde kapitalisme.

Er is nauwelijks controle op het medium. Er bestaat enige rudimentaire regulering van de televisiereclame in de vorm van twee decreten van Jeltsin uit juni 1994, maar veel effect hebben deze niet gehad. Ook in de mmm-affaire werden kort na de aanhouding van Mavrodi de reclameboodschappen weer uitgezonden. Bovendien is er een andere factor. De media moeten zich losmaken van de oude politieke invloed en accepteren daarom elke reclameboodschap die geld in het laatje brengt. Dit zet ook de publieke functie van de media onder druk. In een poging een nieuwe onafhankelijke publieke zender op te zetten (de ort) werd in februari 1995 de beslissing genomen dat er voorlopig geen reclame zou mogen worden uitgezonden. Kort nadat deze beslissing was genomen, werd de populaire televisiejournalist Listyev vermoord, naar algemeen wordt aangenomen door maffiakringen die commerciële controle over het medium proberen te krijgen.

Kapitalisme, mmm...

Kapitalisme, mmm... Het is avond in Moskou. De nachtclubs en discotheken zijn stampvol. Ze vragen toegangsprijzen waar ze in New York van zouden omvallen. Onder het jeugdige publiek bevinden zich ook de maffiose zakenlieden die soms wel duizend dollar op een avond besteden. Buiten staan de glimmende Mercedessen op het trottoir. Van de brug over de rivier de Moskou komen twee lange zwarte limo's met gillende banden de tien banen brede boulevard op sjezen. President Jeltsin met zijn escorte. Uit de kerken klinkt gezang. Een sovjetster op een protserige wolkenkrabber blinkt in het maanlicht. Bij de ingang van de metro staan vrouwen hun schamele waar te verkopen. Ze houden, nauwelijks zichtbaar bij de slechte straatverlichting, een fles of een brood omhoog. In een huis wordt de televisie aangezet. Lenya Golubkov legt onder de palmbomen op de Bahama's aan zijn oliedomme broer Ivan uit dat hij nu eindelijk eens mmm-aandelen moet kopen. Maar dan wordt de uitzending onderbroken om de moord op Listyev aan te kondigen. Alle uitzendingen, met uitzondering van het nieuws, worden opgeschort.

Op het scherm begint het te sneeuwen. Bij een van de nachtclubs klinken schoten.

Bronnen

Wall Street Journal Europe augustus, oktober, november 1994.

Financial Times 30 juli 1994.

Nieuws Tribune week 39 1994.

de Volkskrant en NRC Handelsblad augustus, oktober, november 1994.

Post-Soviet Media Law and Policy Newsletter, Benjamin N. Cardozo School of Law, New York, 1994-1995.

Ernest Gellner, Conditions of Liberty, Civil Society and Its Rivals, Londen 1994.

Michael Boelgakov, De meester en Margerita, Amsterdam 1968, vertaling Marko Fondse.