De Gids. Jaargang 158

[p. 371]

Herman Cohen
Je bent er niet bij geweest

‘Je bent er niet bij geweest’ - hoe vaak heb ik dat niet te horen gekregen van hen die er wél bij waren geweest? En ze hadden volkomen gelijk. Op die fatale tiende mei en ook daarna, zolang de oorlog duurde, zat ik ver weg in veilig Jeruzalem.

‘Je bent er niet bij geweest.’ Het klinkt als een eenvoudige vaststelling. Maar op de achtergrond hoor ik dan, zelfs als het niet zo bedoeld is, iets meeklinken van: ‘en dus kun je het onmogelijk begrijpen.’ En ook dat is juist. Zeker - in een opwelling van hoogmoed heb ik wel eens gedacht: waarom eigenlijk niet? Is mijn fantasie niet groot genoeg? Waarom zou ik me, ook al was ik er niet bij, geen voorstelling kunnen maken van wat er indertijd is voorgevallen? Maar natuurlijk weet ik beter. Wanneer dat wat er in de oorlog is gebeurd, voor hen die het hebben meegemaakt nog steeds ongrijpbaar is, hoe zou ik dan een poging kunnen wagen er iets van te begrijpen?

Toen ik na de bevrijding voor het eerst weer in Nederland was en mijn ouders terugzag hebben we met geen woord gepraat over wat zij hadden meegemaakt. Niet over de bezetting, niet over Westerbork en niet over Theresienstadt. Zij vertelden niet en ik vroeg niet. Intuïtief moeten zij geweten hebben dat ze mij hun ervaringen nooit duidelijk, nooit begrijpelijk konden maken en dat het beter was erover te zwijgen. En ikzelf moet hebben geweten dat het zinloos was ernaar te vragen en dat de kloof die de oorlog tussen ons had doen ontstaan niet met woorden te overbruggen was.

Vandaag, bijna vijftig jaar later, is die kloof nog even diep - en even onoverbrugbaar. Alleen zijn het nu niet meer mijn ouders die, onbereikbaar, aan de andere kant staan. Het zijn al diegenen van mijn eigen generatie die de oorlog meegemaakt en overleefd hebben. En hun kinderen, de ‘tweede generatie’, voor wie het leed, ook al hebben zij het niet aan den lijve ondervonden, nog steeds levende werkelijkheid is.

Wat mij van hen scheidt en wel altijd zal blijven scheiden is het

[p. 372]

simpele feit dat ik, in november 1939, zes maanden voordat de Duitsers Nederland binnenvielen op alijah ging en in de jaren daarop, terwijl in Europa alles in het teken stond van vernietiging, niet alleen in volle vrijheid heb kunnen leven maar ook nog eens heb mogen meewerken aan de opbouw van een joods land. Een voorrecht dat ik deelde met een paar honderdduizend joodse immigranten die vóór mij of samen met mij naar Palestina waren gekomen.

‘Hoe reageerden jullie in Palestina op de ontwikkelingen in Europa?’ - het is de vraag die me altijd weer gesteld wordt, zeker sinds ik in Nederland terug ben. Het is een vraag waarachter vele andere schuilgaan.

‘Schrokken jullie toen de eerste berichten doorkwamen, over de invasie, het bombardement van Rotterdam? Wat voelden jullie bij de eerste anti-joodse maatregelen, de eerste arrestaties? Waren jullie niet bezorgd? Wat werd er ondernomen om in contact te blijven met familie, vrienden? En toen de eerste transporten op gang kwamen? Waren jullie niet dodelijk ongerust? Hoe was het om zo ver weg te zitten en niets te kunnen ondernemen? Bleef er nog aandacht over voor werk en andere plichten?’

Het zijn pijnlijke vragen om aan te horen. Maar nog pijnlijker om te beantwoorden. Want de waarheid is dat wij in Palestina, na een korte periode van ongerustheid en pogingen in contact te blijven, ons van het oorlogsgebeuren distantieerden. Niet eens bewust - het ging vanzelf. De waarheid is dat wij op een gegeven ogenblik alle bezorgdheid van ons afschoven, afstand namen en voortaan een eigen, vol en dynamisch leven leidden, alsof er geen oorlog aan de gang was.

Natuurlijk, we wisten weinig. In het begin ontvingen we nog wel eens berichten. Maar dat werd steeds minder en hield uiteindelijk helemaal op. Geen wonder, ook in Nederland, zo dicht bij de bron, kende men de waarheid niet. Maar dit kan geen verklaring zijn voor onze zorgeloosheid. Juist het uitblijven van berichten had ons ongerust moeten maken.

Nee, de verklaring voor die ogenschijnlijk vreemde afstandelijkheid is simpel. Wij wilden gewoon niets weten.

We hadden Europa achter ons gelaten, letterlijk en figuurlijk. In de diaspora waren we eeuwenlang afhankelijk geweest. Nu, in Erets Jisrael, hadden we onze onafhankelijkheid herwonnen. In Europa stonden we machteloos tegenover een nietsontziend regime. In Erets Jisrael voelden we ons oppermachtig en zeker van onze zaak.

Onafhankelijkheid, zelfstandigheid, macht over ons eigen lot - ze

[p. 373]

vormden de basis voor een totaal nieuw leefklimaat zoals we dat in Europa nooit hadden gekend, waar we bewust van genoten en dat we in geen geval wilden laten verstoren door zorgwekkende berichten.

Ook beschouwden we onszelf als de voorhoede van een zestig jaar oude zionistische beweging, gericht op de stichting van een eigen staat. Een immense taak die we vol trots en zelfvertrouwen op ons hadden genomen en waarvan we ons niet lieten afleiden.

En degenen die ons daarbij tot lichtend voorbeeld dienden waren de Oosteuropeanen, toen nog een meerderheid binnen de jisjoev: de Russen en Polen, de echte pioniers en veteranen, waaronder bekende politieke leiders als David Ben Goerion. Zo bezeten waren zij van de zionistische ideeën, de opbouw van een joods land, de ontginning van de grond en de stichting van nieuwe nederzettingen dat er nauwelijks aandacht overbleef voor het lot van hun medejoden in Europa.

Er werd dan ook zelden of nooit over de oorlog gesproken. De enigen die ik er wel eens over hoorde praten waren de Nederlanders van de oudere generatie, al meer dan tien jaar in het land. Zij waren het ook die, in samenwerking met het Rode Kruis, tot op het laatst contact bleven zoeken met mensen in het geboorteland of in de kampen. Wanneer ik de De Leeuws of de Van Vrieslands bezocht ving ik gesprekken op waaruit bleek hoe betrokken deze mensen waren bij wat er in Holland gebeurde. Maar ik kwam er zelden.

Heel anders was dit in de kringen van Duitse, Oostenrijkse en Tsjechische immigranten: de mensen met wie ik samenwerkte, musiceerde, in cafés zat en lange gesprekken voerde. Daar werd het onderwerp oorlog vermeden, beter gezegd genegeerd. Natuurlijk verschenen er kranten. Maar afgezien van een losse opmerking over de nieuwste militaire actie werd er gezwegen.

Ik kon me dat levendig voorstellen. Deze mensen hadden in hun geboorteland jarenlang in stijgende angst geleefd. Ze hadden de opkomst van het nationaal-socialisme meegemaakt, de Kristallnacht, de eerste concentratiekampen. Al die tijd hadden ze geweten dat hun leven afhing van een paar papieren - een visum voor Amerika of een certificaat voor Palestina.

En toen ze eindelijk in Haifa aan wal gingen, waren ze met open armen ontvangen door de jisjoev, die blij was met hun komst. Voor het eerst sinds lange tijd hadden ze weer vrijheid geproefd, vrijheid op ieder gebied.

Zeker, ook hier ontmoetten ze tegenstand en vijandigheid, zowel van Britse als van Arabische zijde. Ook hier liepen ze risico's, soms

[p. 374]

zelfs gevaar. Maar merkwaardigerwijs gingen ze daar zonder angst mee om; terwijl een willekeurige herinnering uit hun recente Europese verleden oude wonden kon openen. Is het verwonderlijk dat ze zulke herinneringen uit de weg gingen?

Bij ons jongere Nederlanders lag het weer even anders. Ook wij waren, bewust of onbewust, op de vlucht. Maar dan voor een verleden dat, afhankelijk van het milieu waaruit we kwamen, meer of minder beklemmend was geweest, gekenmerkt door strikte normen en taboes. Bij ons nam de nieuw verworven vrijheid de vorm aan van een roes waaruit we ons - al klinkt dat cru - niet door verontrustende oorlogsberichten wilden laten wekken.

‘Hadden jullie schuldgevoelens?’ - die vraag werd me enkele jaren geleden gesteld, geheel onverwacht. Het gesprek ging ook dit keer weer over onze reactie in Palestina op de oorlog in Europa. ‘Nee,’ antwoordde ik zonder een ogenblik te aarzelen en uit volle overtuiging.

Pas dagen later drongen de implicaties van vraag en antwoord tot me door. Ik had in die tijd al horen spreken over gevoelens van ‘schuld’ die zowel bij de eerste als bij de tweede generatie Nederlandse joden bleken te leven. En via gesprekken was ik iets te weten gekomen over de vorm die zulke gevoelens konden aannemen. Maar diezelfde gesprekken riepen ook een zekere weerstand bij me op. Je schuldig voelen jegens familieleden omdat jij de oorlog had overleefd en zij niet? Je schuldig voelen jegens je ouders omdat je hun oorlogservaringen niet kon delen?

Toch zette het spontane, bijna heftige ‘nee’ waarmee ik mijn vraagsteller had geantwoord me aan het denken. Was het mogelijk dat ik iets over het hoofd had gezien? Had ik niet evenveel reden schuldgevoelens te koesteren als anderen van mijn generatie die de oorlog hadden overleefd? Zelf zijn gered terwijl zoveel anderen waren omgekomen? Het gold voor mij precies als voor al diegenen in Nederland die het geluk hadden gehad terug te komen. Ook ik had de oorlog overleefd, samen met een paar honderdduizend Palestijnse joden. Wij waren op tijd vertrokken, we hadden in vrijheid geleefd. Maar waarom juist wij, een fractie van het Europese jodendom? Betekende dit niet dat ook wij in de schuld stonden bij al die ontelbare anderen die niet of niet op tijd hadden kunnen ontkomen, om welke reden dan ook, en die het met hun leven hadden moeten betalen? En hoe stond het met mijn onvermogen de pijn die mijn ouders in de kampen hadden geleden te verzachten? Machteloos te moeten toezien hoe zij zich achter hun leed verscholen zon-

[p. 375]

der het te kunnen uiten? Schuldig omdat ik hen niet kon helpen en bovendien belast met een oningeloste schuld: het feit dat ik het leed dat zij hadden ondergaan niet met hen kon delen omdat ik het zelf niet had gekend?

Inderdaad - zulke vragen leken logisch en gerechtvaardigd. Maar waarom had ik dan zo impulsief met ‘nee’ gereageerd? En waarom had ikzelf nooit schuld gevoeld, waarom had ik in Israël nooit over schuldgevoelens horen spreken? Het antwoord was simpel: wij waren in de gelegenheid geweest onze schuld in te lossen. Terwijl de Duitsers Nederland bezet hielden, bouwden wij aan de fundamenten van een veilig tehuis en een leven in onafhankelijkheid voor hen die uit de oorlog zouden terugkomen. Het was óns antwoord op de holocaust; bescheiden maar effectief en gevoelsmatig van essentieel belang. Zeker, tegenover de holocaust zelf stonden we machteloos. De destructie voltrok zich buiten ons om. Maar we konden er iets tegenover stellen: opbouw.

Na de bevrijding schreef mijn vader me hoeveel kracht hij in de kampen had geput uit de gedachte dat ik, zijn zoon, op datzelfde moment in Erets Jisrael meewerkte aan de stichting van een onafhankelijke joodse staat. En dat bleef zo bij ieder bezoek dat ik hem later in Amsterdam bracht. Wanneer het zwijgen over de oorlog te beklemmend werd en ons steeds verder van elkaar verwijderde, dan was er het thema Israël waar we vrijuit over konden praten en dat ons weer nader tot elkaar bracht. Ikzelf zat altijd vol verhalen terwijl hij intense belangstelling toonde. Het waren zulke gesprekken die ondanks alle moeilijkheden tot een zekere mate van openheid tussen ons leidden. En het was mijn manier, mijn schuld jegens hem in te lossen.

Zo loop ik al jaren door Amsterdam - thuis en niet thuis, Nederlander en Israëli. Toen ik in april 1968 op Schiphol uit het vliegtuig stapte - ditmaal om hier te blijven - bracht ik een koffer vol verworvenheden mee die ik in Israël had opgedaan en met verreweg de meeste Israëli's deelde. Een daarvan was een allesoverheersend gevoel van vrijheid, weerbaarheid en onkwetsbaarheid.

Het is een prettig gevoel en nog altijd springlevend. Maar tegelijkertijd storend en in staat mij te isoleren in een naoorlogse Nederlandse omgeving waarin zulke gevoelens wel op onbegrip móéten stuiten. Zeker in een tijd waarin oorlogstrauma's zich sterker dan ooit doen gelden. Voor mij reden te meer om alles in het werk te stellen me in te leven in de gevoelswereld van mijn vrienden in beide generaties. En soms blijkt er inderdaad verandering in te

[p. 376]

komen. Dan merk ik dat ik door middel van gesprekken, boeken of films aardig op weg ben me met hen te identificeren. Alleen, de situatie blijft precair. Er hoeft maar iets te gebeuren - een publikatie, een uitlating van wie dan ook - en plotseling ben ik weer helemaal de vrijgevochten Israëli van de jaren veertig, vijftig en zestig. Dan blijkt dat de kloof tussen hen en mij nog steeds bestaat.

Maar, zo lijkt me, wel steeds minder diep en steeds gemakkelijker te overbruggen.