De Gids. Jaargang 158

Marc Reugebrink
Dichter tegen historicus (bis)

Beste Arnold,

Er is sprake van een misverstand, zo dacht ik toen ik je reactie op ‘Dichter tegen historicus’ had gelezen, en ik denk het nog steeds. Dan heb ik het niet zozeer over je wat vreemde vooronderstelling dat ik als dichter wel geen bezwaar zal hebben tegen het feit dat jij een metafoor gebruikt om mijn weergave van jouw ideeën te karakteriseren. Uit alles wat je tot nu toe over literatuur hebt geschreven, was mij allang duidelijk geworden dat je nooit poëzie leest, zodat ik het je maar moeilijk kwalijk kan nemen dat je een dichter blijkbaar beschouwt als iemand met een grote voorliefde voor allerlei vormen van beeldspraak. Voor een dichter ‘zijn de woorden eerst verschijnselen op zich en dan pas communicatiemiddelen’, om de essentie van de meeste beschouwingen over (moderne) poëzie nog maar eens samen te vatten, dit keer in de woorden van John Berger. Dat maakt misschien dat ik, voor zover ik hier als dichter ‘in functie’ ben, juist in de metafoor die je kiest het misverstand waar het me om gaat op een heel concrete wijze gestalte zie krijgen.

Je hebt, zo schrijf je, het gevoel alsof iemand je ‘in te kleine kleren probeert te steken’ wanneer je mijn weergave van en kritiek op jouw ideeën leest. Dat, zo kan ik je verzekeren, is nooit mijn bedoeling geweest. Als ik binnen de door jou gebruikte metafoor blijf, dan moet ik zeggen dat ik met ‘Dichter tegen historicus’ veeleer de bedoeling had... ja, ik kan het echt niet anders formuleren... ik had de bedoeling je uit te kleden. Waar een metafoor al niet toe leidt... Het zijn levensgevaarlijke dingen als je, zoals ik, dichter bent en ze niet zozeer opvat als een elegante manier om iets te verwoorden dat ook op een heel andere wijze gezegd had kunnen worden, maar als ‘verschijnselen op zich’. Laat ik het dan ook maar zonder metaforen proberen. In het licht van de door jou gebruikte beeldspraak lijkt me dat toch beter.

Als ‘Dichter tegen historicus’ je iets duidelijk had kunnen maken, dan is het toch dat ik de vooronderstellingen waar jij van uitgaat juist onderschrijf, maar niet de conclusies die je daaraan verbindt. Het lijkt me geen reden om er dan maar van uit te gaan dat ik je ideeën niet helemaal begrijp en mij in een ongetwijfeld vriendelijk bedoelde, maar desalniettemin toch wat op een bevoogdende toon geschreven brief een zetje in de goede richting te geven. Dat is aan mij nu weer niet besteedt. Je barricadeert de weg naar de discussie die je beweert te willen aangaan door mij te diskwalificeren als gesprekspartner: de dichter heeft het niet helemaal begrepen. Zoiets brengt mij maar in de verleiding je op dit punt een koekje van eigen deeg te geven, om een metafoor te gebruiken, en je er bijvoorbeeld even vriendelijk en beleefd op te wijzen dat, als je wat minder begaan was geweest met je uiterlijke verschijning in de spiegel waarvoor je in je brief voortdurend loopt te paraderen (om nog eens op jouw metafoor terug te komen), je had kunnen lezen dat ik de geschiedenis absoluut niet verwerp (het staat letterlijk in mijn stuk). Je had dan ontdekt dat ik het, zoals gezegd, met je analyse

[p. 241]

van de huidige situatie niet werkelijk oneens ben, dat ik niets kan en ook helemaal niets wil afdingen op de constatering dat de huidige samenleving utilitaristisch is, zoals ik ook niets afding op de constatering dat literatuur vandaag de dag ‘amusement’ is. Ook dat staat in mijn stuk. Misschien verbaast het je nu wanneer ik zeg dat ik óók je stelling niet tegenspreek dat alle alternatieven die tot op heden voor de burgerlijke samenleving zijn verzonnen, uitgelopen zijn op een fiasco en maar beter niet herhaald kunnen worden? Wat dat aangaat is je brief dus verspilde moeite en wekt hij bij mij het vermoeden dat je me wel heel erg onderschat.

Het gaat om de conclusies die je aan al die constateringen kunt, en ik denk zelfs: moet verbinden. Op dit punt worden we het heel erg oneens met elkaar. De centrale stelling van mijn stuk is toch dat jij de historische analyse niet als beginpunt neemt, maar als eindpunt. Zolang je dat doet als historicus en met de bedoeling om een schets te geven van de positie die literatuur in onze huidige samenleving inneemt, is er geen reden tot opwinding (gesteld dat je zoiets werkelijk ‘waardenvrij’ zou kunnen doen, tenminste). Maar zodra je dat doet als literair criticus en er een aantal van je criteria aan ontleent bij de beoordeling van nieuw literair werk, ontneem je aan literatuur wel degelijk het recht om zichzelf te zijn, zoals ik het heb geformuleerd. Je historische analyse werkt dan als een beperkende definitie van de aard en functie van de hedendaagse literatuur en je bent niet zozeer nieuwsgierig naar de wijze waarop schrijvers, dichters en essayisten reageren op de historisch gegroeide situatie - in de erkenning dat die inderdaad zo bestaat -, maar of ze wel binnen de grenzen blijven die door die geschiedenis worden getrokken.

Het is typisch dat alle literatuur die zich niet houdt aan wat jouw analyse van de geschiedenis haar overlaat, door jou onmiddellijk en uitsluitend in verband wordt gebracht met wat geweest is: zij heet ‘avantgardistisch’ of ‘romantisch’. Zoals voor jou, buiten alle literatuur om, de enige werkelijk voorstelbare alternatieven voor de utilitaristische samenleving onmiddellijk ‘fascistisch’ of ‘communistisch’ heten te zijn. Dat zijn nu eenmaal de alternatieven die in het verleden bedacht zijn. ‘Het lukt nu blijkbaar niet een ander fundament, zowel economisch, politiek als sociaal, te vinden voor onze samenleving dat beter werkt dan het bestaande’, schrijf je. En, zo vervolg je, ‘naar mijn idee is dat een nieuwe situatie [...], die ook voor de literatuur consequenties heeft’. Met andere woorden: die moet zich maar schikken in het gegeven dat het ‘nu blijkbaar niet’ lukt. Ik geloof toch werkelijk niet dat ik het ben die jouw opvattingen verabsoluteert wanneer ik daaruit begrijp dat de schrijvers, dichters en essayisten het zoeken dus maar moeten opgeven. Nee, je verbiedt het niet, althans niet met zoveel woorden, daar heb je gelijk in. Maar auteurs die blijven zoeken - dat wil zeggen: die hun zoektocht niet al op voorhand voorzien van het predikaat van de vergeefsheid en de pose - begrijpen volgens jou hun eigen positie niet goed, een positie die jij als criticus van een grote, en in de literaire wereld als gezaghebbend beschouwde krant, week na week geduldig schetst.

Nogmaals: ik wil allerminst bestrijden dat de alternatieven uit het verleden bepaald onwenselijk zijn, maar ik denk dat waar die alternatieven zich aanbieden ze nauwelijks zullen lijken op wat ons uit het verleden bekend is. Ik geloof niet dat de geschiedenis zich op die manier herhaalt. Laat ik dat illustreren met een voorbeeld dat je op het eerste gezicht gelijk lijkt te geven in je overtuiging dat alternatieven voor de burgerlijke samenleving onwenselijk zijn en dat die alternatieven de vorm van de fascistische of communistische ideologie aannemen - in dit specifieke geval de eerste. Laat ik het eens hebben over die bewegingen die zich vandaag de dag met een zorgwekkende openlijkheid ‘neo-fascistisch’ noemen, of zelfs, zij het heel wat minder openlijk, ‘neo-nazistisch’. Ze dienen zich op dit moment in eigen land, in België, Frankrijk, Duitsland, Oosten-

[p. 242]

rijk en Italië als heuse alternatieven aan en het lijken op het eerste gezicht inderdaad wederoplevingen te zijn van doodgewaande oude bekenden. De belangrijke vraag is echter in hoeverre het neo-fascisme zich werkelijk met het oude fascisme laat vergelijken. Ik denk dat je deze verwerpelijke bewegingen alleen effectief het hoofd kunt bieden als je ze begrijpt - niet als de wederopstanding van een oude vijand die we overwonnen meenden te hebben, maar als een regelrecht uitvloeisel van precies die utilitaristische samenleving die jij voor de meest wenselijke houdt. Het zijn immers geen regressieve bewegingen (hoogstens in psychologische zin), ze zijn progressief (een woord dat in deze context een omineuze bijklank krijgt). Ze zijn het gevolg van een samenleving die alleen nog de utiliteit als waarde erkent. Het lijkt me goed om op dit punt geen Pangloss te worden.

Onze huidige utilitaristische samenleving is zelf een uitvloeisel van de burgerlijke samenleving zoals zij in het verleden gestalte kreeg, maar verschilt daar in haar concrete verschijningsvorm inmiddels zozeer van dat zij zich nog maar moeilijk met haar vroegere verschijningsvorm laat vergelijken. Alleen de basisprincipes zijn min of meer gelijk gebleven (die van het liberalisme, zoals Fukuyama het noemt). Helaas komt het daar zelden of nooit op aan; het gaat altijd om de praktijk (zoals ook Fukuyama zich realiseert in Het einde van de geschiedenis en de laatste mens, en trouwens: jij ook; niet voor niets spreek je in Onleefbare waarheden liever over ‘utilitarisme’ dan over ‘liberalisme’). De basisprincipes van het communisme verschilden ook hemelsbreed van de praktijk van het stalinisme. Misschien dat ze daarom vlak voor de ‘Wende’ in de ddr de mond vol hadden van een ‘communisme met een menselijk gezicht’. Bij iemand die alleen de principes kent, moet zoiets veel verbazing wekken (vanwaar die tautologie, immers?); bij iemand die de praktijk kent, wekt het hoogstens de lachlust op.

Het gaat altijd om de praktische consequenties van meer abstracte opvattingen, bedoel ik maar. Dat is wat met name de geschiedenis van deze eeuw mij heeft geleerd, en het is ook waarom ik weliswaar instem met de constateringen die je op grond van historische argumenten doet, maar niet met de conclusies die je daaraan verbindt. Je kunt je bij zoiets als het neo-fascisme vertwijfeld blijven afvragen hoe het in hemelsnaam mogelijk is dat mensen (in groten getale) terugkeren naar een ideologie als de geschiedenis ons toch zonneklaar heeft duidelijk gemaakt waar die ideologie op uitloopt, en in het verlengde daarvan kun je ter bestrijding van die ontwikkelingen wel een krachtig pleidooi blijven houden voor een samenleving als de onze, waarin iedere ideologie failliet is verklaard, maar in feite bestrijd je dan de gevolgen met de oorzaken die die gevolgen... tot gevolg hadden. Het is vuur blussen met olie. Het ideologisch vacuüm dat ontstaan is wil en zal opgevuld worden - hoe dan ook. Kijk maar naar de geschiedenis, zou ik willen zeggen. De ‘nieuwe situatie’ waarover je het in je brief hebt, is dan ook niet zozeer dat er nu wel onomstotelijk bewezen is dat er voor de burgerlijke samenleving geen alternatieven zijn, maar juist dat die samenleving in haar huidige utilitaristische verschijningsvorm die alternatieven als het ware aanzuigt.

Juist dat maakt dat ik me zo verzet tegen je opvatting dat literatuur het domein van de ‘onleefbare waarheden’ zou moeten zijn. Ik bestrijd niet dat zij dat vandaag de dag is, ik kom alleen maar in het geweer tegen de, in mijn ogen zelfs nogal gevaarlijke gedachte dat zij zich in die rol zou moeten schikken. Dat is toch, hoe je het ook wendt of keert, wat jij van de literatuur eist. Wat dat aangaat is het bepaald grappig dat jij in je brief uitlegt dat utopisch denken altijd tot rampen leidt. Het feit dat je erkent dat de burgerlijke samenleving vandaag de dag verre van volmaakt is, lijkt je vrij te pleiten van dat utopische denken, waarin het immers om een volmaakte samenleving gaat. Maar je ‘politieke en zelfs morele overtuiging’, zoals je schrijft, dat de burgerlijke

[p. 243]

samenleving de minst slechte is (een overtuiging die consequenties zou moeten hebben voor de literatuur), die overtuiging wekt toch op zijn minst de indruk dat je in die samenleving zoiets als een utopie verwezenlijkt ziet, ook al is dat dan nu een utopie van het noodzakelijk onvolmaakte. Je poging om de geschiedenis een halt toe te roepen en alles wat de status-quo zou kunnen bedreigen min of meer onschadelijk te maken, is in ieder geval volledig in overeenstemming met wat we van de utopieën uit het verleden kennen. Het lijkt me een illustratie van mijn stelling dat de geschiedenis zich nooit op exact dezelfde wijze herhaalt. De utopie als streven naar een volmaakte, voor mijn part ‘paradijselijke’ samenleving herdefinieert zich in jouw handen tot acceptatie van het minst onvolmaakte. In beide gevallen gaat het echter om wat je de wezenstrek van het utopische denken zou kunnen noemen: het verlangen naar stilstand (alleen te bereiken in een situatie waarin ‘iedereen in de macht van iedereen is’, zoals Wolfgang Hilbig het formuleerde in zijn roman Ik).

Mijn pleidooi voor een literatuur die betrokken is op de werkelijkheid is niets anders dan een pleidooi voor bewegelijkheid, en zo beschouwd anti-utopisch. Je onderschat me weer schromelijk wanneer je meent dat ik hiermee iets anders zou bedoelen dan betrokken op de historische werkelijkheid. Literatuur herdefinieert de grenzen die in een bepaalde tijd rond de werkelijkheid zijn getrokken. Je krijgt onmiddellijk gelijk van mij als je nu zou zeggen dat ik daarmee de literatuur definieer zoals dat sinds de romantiek gebruikelijk is, maar niet als je op grond daarvan zou willen beweren dat wat ik voorsta ‘romantisch’ of ‘avantgardistisch’ is, zoals ik vermoed dat je geneigd zou zijn te doen. De herdefinitie van de werkelijkheid in de romantische en avantgardistische literatuur stond in het teken van een bepaalde utopie (voor de romanticus een andere dan voor de avantgardist, uiteraard), waarin voor de mens een ongebreidelde vrijheid werd opgeëist. Mijn pleidooi voor een literatuur die betrokken is op de werkelijkheid komt niet voort uit dat soort vrijheidsverlangen. Die vrijheid kan inderdaad, op historische gronden, maar beter een fictie blijven (je ziet: ik geef je alweer gelijk). In het licht van de huidige situatie echter, een situatie waarin de ‘werkelijkheden’ die de literatuur creëert al op voorhand geen enkele werkelijkheids waarde meer hebben (en vooral: mógen hebben), wordt de vrijheid die ik voor de literatuur verlang opnieuw gedefinieerd als het recht op juist de gebondenheid aan de historische werkelijkheid en aan het lot van de mensen.

Dat vermoedde je al, want je ontdekt in dit alles een morele intentieverklaring die ‘heel wat bestaande meesterwerken’ buitensluit, zoals je schrijft. Nu geloof ik dat ‘meesterwerken’ alleen bestaan voor zover ze als zodanig worden beschouwd - wat betekent dat we ze voortdurend, op ieder moment in de geschiedenis, opnieuw moeten interpreteren om vast te stellen of ze naast hun literair-historisch belang misschien ook voor ons nog enig belang hebben. Dat belang wordt afgemeten aan een op een historische analyse gebaseerde visie op de hedendaagse werkelijkheid, op wat je van de geschiedenis geleerd hebt. Welnu, de geschiedenis heeft mij geleerd dat werkelijke vrijheid alleen daar kan bestaan waar de drang tot vrijheid nog de mogelijkheid heeft om op de grenzen van de praktijk te stuiten; alleen daar kan zij werkelijk ervaren worden. In jouw onleefbare domein is dat niet het geval: daar kan de schrijver ogenschijnlijk beweren wat hij wil, hij is zo vrij als een vogeltje, zolang hij maar beseft een dodo te zijn, een producent van kalkeieren. Het lijkt me de droom van iedere dictator: zo'n literatuur die helemaal niks betekent in het licht van de historische werkelijkheid van alledag. Want het vreemde van literatuur is dat het inderdaad nog nooit gebleken is dat de (utopische) aspiraties van schrijvers zelf in directe zin op sociaal, politiek en economisch vlak enig effect hebben gehad, maar dat zij desalniettemin vaak een van de eerste slachtoffers is van een op een bepaalde utopie gebaseerd sys-

[p. 244]

teem. In jouw visie is dat niet anders: literatuur wordt uit de samenleving verwijderd.

Nu ging het in ‘Dichter tegen historicus’ (laten we dat niet uit het oog verliezen) over literatuurkritiek, en ik heb in dat stuk - impliciet maar duidelijk genoeg voor wie de vorm van het stuk als deel van de inhoud beschouwt - de criticus tussen de dichter (of schrijver, essayist) en de (literatuur)historicus gesitueerd. Als dichter (schrijver, essayist) heb ik te maken met een werkelijkheid waarin alle grote waarheden uit het verleden al ontmaskerd waren op het moment dat ik geboren werd, hetgeen mij het onbehaaglijke gevoel geeft dat elke werkelijkheid waarmee ik geconfronteerd word al op voorhand relatief is, ‘onwerkelijk’, om het zo maar eens te zeggen. Het sluit de weg af naar de ervaring, naar de confrontatie met iets wat daadwerkelijk buiten mij bestaat (want dat is wat ervaring is). Dat is wat ik zoek (het is jammer dat je nooit poëzie leest, want juist daarin kun je dat zoeken heel mooi zien, op dit moment; maar ook in sommig hedendaags proza gebeurt het wel, alleen valt me in jouw stukken op dat je het niet ziet, en als je het ziet, beoordeel je het negatief; consistentie kan je niet ontzegd worden). Als (literatuur)historicus kan ik deze situatie historisch verklaren, en ben ik mij dus ook bewust van de beperkingen die de geschiedenis mij oplegt. Vandaar dat je constateert dat mijn pleidooi voor betrokkenheid niet uitloopt op een revolutionair perspectief. Als criticus (van literatuur, en niet alleen maar van poëzie) houd ik een pleidooi voor een literatuurkritiek die de ‘literaire’ werkelijkheid weer betrekt op de historische, bijvoorbeeld door praktische consequenties te verbinden aan wat als literatuur gepresenteerd wordt.

Dat laatste betekent voor mij dat ik als criticus zowel aandacht vraag als mijn waardering uitspreek voor die schrijvers, dichters enzovoorts die in hun werk op zoek zijn naar een nieuwe definitie van de werkelijkheid en die dat doen in het besef van de positie waarin zij op grond van historische ontwikkelingen op dit moment verkeren, een positie die hen - ik denk terecht - nogal verontrust. Het zijn de schrijvers die jij onmiddellijk ‘avantgardistisch’ of ‘romantisch’ noemt, omdat je als verstokte historicus alleen maar achterom kunt kijken en ten onrechte meent dat die achterwaartse blik meer dan voldoende bewijst dat de geschiedenis nu wel tot stilstand is gekomen. Dat doet zelfs Fukuyama niet, degene die ‘het einde van de geschiedenis’ als begrip heeft gemunt. En nogmaals: je doet dat in een als gezaghebbend beschouwde krant en in een literair klimaat waarin de krantenrecensie voor een belangrijk deel bepaalt of de literatuur die besproken wordt nog wel de moeite van het uitgeven waard is. Zo beschouwd moet de historicus nog heel wat meer een dichter worden, wil hij zich als literair criticus opwerpen.

Met vriendelijke groet,

Marc Reugebrink.