De Gids. Jaargang 158

[p. 212]

Barbara Noske
Het dier in ons milieubewustzijn

In 1988 ontving Harderwijk de jaarlijkse Milieuprijs uit handen van de toenmalige minister van Milieu, Ed Nijpels, voor het besluit van deze gemeente om de overbemesting die de intensieve eendenhouderij in haar omgeving veroorzaakt, terug te dringen. Harderwijk wilde deze overbemesting niet aanpakken door minder eenden te gaan houden per produktie-eenheid of door de aanwezige eenden meer ruimte te geven, maar door ze permanent op te sluiten in indoor-systemen. Een zelfde aanpak is te vinden in het Nationaal Milieubeleidsplan; ook daarin treft men een pleidooi voor het houden van landbouwhuisdieren in huisvestingssystemen die nog meer bio-industrie impliceren. Zo wordt er zomerstalling voor koeien in plaats van weidegang aanbevolen. Een typerend voorbeeld van zogenaamde reparatie-technologie: het tegengaan van de kwalijke effecten van een vorm van technologie (intensieve veehouderij die leidt tot overbemesting, verontreiniging en zure regen) door er nog meer technologie tegenaan te gooien. Op die manier wordt er een milieuvriendelijk beleid gevoerd door het nemen van dieronvriendelijke maatregelen! Terwijl ík altijd heb gedacht dat dieren zelf ook deel uitmaken van het milieu, blijkt niets minder waar. Dieren worden niet geacht deel uit te maken van ‘het milieu’. Dieren zijn ook niet of nauwelijks ‘groen’. Het is trouwens helemaal niet zo duidelijk wat tegenwoordig onder ‘groen’ of ‘milieu’ wordt verstaan, terwijl er zonder meer van uit wordt gegaan dat iedereen met ‘groen’ precies hetzelfde bedoelt. De vlag (de kleur groen) dekt een gigantische, amorfe lading. Er vallen zulke uiteenlopende zaken onder als aandacht voor water-, lucht-, en bodemverontreiniging, het energievraagstuk, technologiekritiek, kleinschaligheid, kritische consumptie, alternatieve produktie, ruimtelijke ordening, noties betreffende gezondheid en natuurgeneeswijzen, bescherming van met uitsterven bedreigde diersoorten.

Op zich is deze mate van verscheidenheid niet zo vreemd. De ecologie houdt zich in feite bezig met de interdependentie van alles met alles, en baseert zich op het inzicht dat de menselijke samenleving op alle fronten met de natuur te maken heeft. Ooit heb ik dit als volgt geformuleerd: de natuur zit in de maatschappij en de maatschappij zit in de natuur. Deze samenhang tussen maatschappelijke en natuurlijke fenomenen vindt zo ook organisatorisch zijn neerslag. Er bestaat een groot aantal natuurvriendelijke bewegingen en organisaties die zich slechts met een specifiek deel van de totale mens/natuur-verhouding bezighouden. Ze werken veelal op ad hoc-basis en organiseren acties en discussies rond bepaalde ‘groene’ kwesties. Maar hun onderlinge samenhang is ver te zoeken. Eigenlijk is er geen echte theorie van het milieu. Ook is er weinig sprake van reflectie op de eigen praktijk en worden de onderliggende vooronderstellingen slechts mondjesmaat ter discussie gesteld.

Een enigszins grove typologie van natuurvriendelijke groeperingen kan een en ander verduidelijken. Uiteraard bestaan er dwarsverbindingen tussen de diverse stromingen en zijn

[p. 213]

de scheidslijnen niet altijd even scherp te trekken. Toch kan men zo proberen meer zicht te krijgen op de diverse posities.

A	- De milieubeweging. Deze omvat groepen als de Vereniging Milieudefensie en Natuur en Milieu, is overwegend progressief georiënteerd en houdt zich relatief meer bezig met dode dan met levende natuur. Men publiceert veel meer over energievraagstukken, bodem- en waterverontreiniging dan over planten en dieren. Voor zover planten en dieren interessant zijn, zijn ze dat als soort, niet als individuele schepsels.
B	- De traditionele natuurbeschermingsorganisaties van wat soms de conservationisten worden genoemd. Hieronder vallen onder andere Natuurmonumenten en de Vereniging tot behoud van de Waddenzee. De mensen binnen deze organisaties stellen zich a-politiek op en rekenen vooral levende natuur en landschap tot hun actiegebied.
C	- De gezondheidsbewegingen. Hiertoe reken ik stromingen als New Age, de antroposofie en de macrobiotiek. De gezondheidsbewegingen onderscheiden zich doordat ze zich meer dan de andere bewegingen bezighouden met ‘de natuur van de mens’ (lichamelijkheid, gezond zijn). Ze leggen grote nadruk op gezond leven, eten, natuurlijk bevallen, homeopathie enzovoort. Ze hebben meer dan de milieubewegingen aandacht voor de levende natuur en oefenen nog wel eens aantrekkingskracht uit op lieden met biologistische en politiek-rechtse standpunten.

Door de diverse natuurvriendelijke bewegingen worden groene kwesties dus verschillend benaderd en benadrukt. Voor de milieubeweging bijvoorbeeld geldt lang niet alle natuur als milieu en is niet alles even groen; dieren zijn niet of nauwelijks groen. Naast dode natuur zoals water, lucht en bodem staat een ecosysteem als een bos of heideveld weliswaar bij haar in de belangstelling, maar dan vooral in totaliteit. Een bos, meer of heideveld wordt ook wel beschouwd als groen, evenals de dieren die zich in het wild in zo'n stuk natuur bevinden en aangeduid worden met de term ‘fauna’ (totaal van aanwezige diersoorten). Het groen geeft als het ware op hen af. In tegenstelling tot de slachteenden van Harderwijk zijn wilde eenden dus wél ‘milieu’. Zodra dieren deel zijn geworden van de menselijke woon- en werkomgeving, zodra ze deel uit zijn gaan maken van onze produktie en consumptie, worden ze niet (meer) als groen beschouwd. Natuur of milieu betekent klaarblijkelijk iets dat nadrukkelijk buiten onszelf ligt. Natuur is hetgeen ons omgeeft. Het Duits zegt het nog duidelijker: ‘Umwelt’. De milieubeweging hanteert een milieubegrip waarin de mensen zelf niet figureren, noch de dieren die in de loop van de menselijke geschiedenis zijn gedomesticeerd, noch de natuur die de mens met dieren deelt. De meeste milieuminnaars zijn zich er totaal niet van bewust dat er vormen van natuur bestaan die niet groen zijn. Neem de proefdieren. Dat de milieubeweging nauwelijks een standpunt inneemt ten aanzien van dierproeven is geen toeval. In de kern van dit debat ligt precies een natuur die niet groen is, namelijk, de gemeenschappelijke natuur van mens en dier. Dieren worden in experimenten gebruikt juist omdat zij op mensen lijken, omdat we eigenschappen met hen delen. Maar de natuurlijke eigenschappen die we met hen gemeen hebben (zoals pijn lijden, ziek worden of angst ervaren) worden niet gerekend tot ‘de natuur’ of ‘het milieu’ en vallen daarom niet onder het hoofdje groen.

Sylvia Borg van Milieudefensie liet in het televisieprogramma Milieu Privé zien welke blinde vlek er ontstaat als men louter in termen van mens-en-milieu pleegt te denken. Zij was in het programma gehaald om te vertellen wat er mis was met cosmetica. Met die cosmetica bleek heel wat mis, onder andere wat de gebruikte substanties (milieu- en mensonvriendelijk) en de verpakking (milieuonvriendelijk) betrof. Maar dat de wetenschap en de industrie dit weer konden vaststellen door zeer onvriendelijk om te springen met

[p. 214]

een andere vorm van natuur, namelijk proefdieren, werd volledig buiten beschouwing gelaten. Helaas zijn de proefdieren zelf noch milieu, noch mens; de milieubeweging heeft aan hen dus weinig boodschap. Dientengevolge nemen de meeste milieuorganisaties geen standpunt in inzake dierproeven. Vraag een gemiddelde milieu-activist naar zijn mening over dierproeven en hij of zij zal je verbaasd aankijken en vragen ‘wat dat in hemelsnaam met het milieuvraagstuk te maken heeft’.

Aan de Landbouwuniversiteit Wageningen wordt al een poos een discussie gevoerd over het natuurbegrip zoals dat enerzijds in de landbouw, anderzijds in de natuurbescherming wordt gebezigd. In dit landbouw-natuurdebat blijken weidevogels groen te zijn, in tegenstelling tot de koeien, die eveneens in de weilanden verblijven (zolang ze dit tenminste nog mogen van het Milieubeleidsplan). Eigenlijk zijn onze potplanten niet eens groen, hoe raar dat ook moge klinken.

Hoe komt het dat dieren, de natuurwezens die ons zowel evolutionair als geografisch het naast staan, niet of nauwelijks in het groene denken figureren?

Het kernpunt van het antwoord op die vraag moet mijns inziens precies in de nabijheid van dieren worden gezocht, in de gemeenschappelijke natuur van mens en dier. De overwegend progressieve milieubeweging weet eigenlijk niet wat ze met deze natuur aan moet. Ze is, gewaarschuwd door de geschiedenis, wat schichtig geworden voor de ‘natuurlijkheid’ die dieren met mensen gemeen hebben. De biologische verwantschap tussen mensen en dieren is in het verleden aanleiding geweest tot allerlei biologistische verklaringen van maatschappelijke verschijnselen. Hierbij werden fenomenen uit de dieren- en plantenwereld als bewijs aangevoerd om ongelijkheid tussen verschillende mensengroepen (rassen, klassen, culturen, seksen) te rechtvaardigen. Dit sociaal-darwinisme dat zich nu opnieuw manifesteert in de vorm van sociobiologie, brengt progressieve mensen er telkens weer toe met een grote boog om de mens/dier-verwantschap heen te lopen. Het onderwerp is als het ware besmet verklaard.

De natuur is echter een bont geheel van verschijnselen. Geen mens kijkt onbevooroordeeld naar de natuur. Ook Darwin deed dat niet. Hij keek naar de natuur vanuit een bepaalde perceptie, namelijk die van de vrijemarktmaatschappij waarin concurrentie centraal staat. Marx merkte tegenover Engels op: ‘Darwin recognises among brutes and plants his own English society with its division of labour, competition, opening up of new markets, inventions and struggle for existence.’

Mensen die staan te dringen om met voorbeelden uit de dierenwereld aan te tonen wat ‘de natuurlijke orde’ is, plegen hun voorbeelden heel nauwkeurig te selecteren uit de enorme verscheidenheid van natuurvormen. Degenen die vrouwen op hun natuurlijke bestemming wijzen, stuiten op zeer ongemakkelijke feiten, zoals het bestaan van vogelgemeenschappen waar beide ouders moederen, of op de emoe, de Australische struisvogel, waarvan het mannetje in zijn eentje de eieren uitbroedt en de jongen grootbrengt nadat het vrouwtje hem gewoonweg heeft laten zitten. Of op de olifantengemeenschap, die een uitgesproken matriarchaat is. Het is, kortom, een hachelijke onderneming om conclusies te willen trekken uit de biologische verwantschap van mens en dier. Toch is het wel degelijk zo dat sommigen, met name in de gezondheidsbewegingen, vervallen tot biologistisch denken. Zij verheffen bepaalde dierensamenlevingen of de natuur tot norm voor de menselijke samenleving. Maar al te makkelijk kan dit leiden tot racistische en seksistische opvattingen. De anti-racisten en anti-seksisten onder de natuurliefhebbers (ook die van de milieubeweging) reageren meestal door zich - terecht - uitdrukkelijk van dit soort opvattingen te distantiëren. Maar daarmee wordt dan volstaan; er worden nauwelijks pogingen gedaan om het biologisme te ontzenuwen. Sterker nog, in eigen kring rea-

[p. 215]

geert men door de kwestie van de mens/dierverwantschap juist niet ter discussie te stellen, maar haar als besmet te beschouwen. Men schijnt zijn politieke correctheid te kunnen staven door te verkondigen dat mensen te allen tijde voorgaan, dat men zich in de eerste plaats voor mensen inzet en dat dieren als wezens van gering belang zijn. Dat de milieubeweging in gebreke blijft in het debat over dierproeven heeft te maken met haar algemene terughoudendheid inzake de sociale en ethische consequenties van de mens/dier-verwantschap, want daar ligt, zoals gezegd, de kern van de dierproevenkwestie. Het zich afzetten tegen de biologistische versie van de mens/dier-continuïteit leidt maar al te vaak tot het ontkennen van het ethische belang van die continuïteit.

Verschil in opvatting over wat natuur is komt eveneens tot uiting in de verhouding van de verschillende maatschappelijke groeperingen tot elkaar. Milieubeschermers (beschermers van interessante soorten) en dierenbeschermers (beschermers van afzonderlijke dieren) hebben elkaar in de praktijk niet veel te zeggen en opereren nauwelijks vanuit een gemeenschappelijke basis. Organisaties zoals Stichting Lekker Dier worden in het algemeen niet gezien als milieu-organisaties, in tegenstelling tot bijvoorbeeld Kritisch Faunabeheer. Dat wil zeggen, een organisatie tegen bioindustrie wordt niet gezien als een natuurbeschermingsorganisatie, in tegenstelling tot bijvoorbeeld de vogelbescherming. Men dreigt te vergeten dat bio-industriële kippen en eenden ook vogels zijn.

Het niet-groen zijn van dieren komt deels voort uit de angst voor biologisme. Binnen de milieufilosofie treft men echter vaak nog een ander -isme aan, te weten ecologisme of ecosystematisch determinisme. In dit scenario tellen alleen dieren als natuur mee als ze in hun hoedanigheid van fauna tot een bepaald ecosysteem behoren en positief bijdragen tot het voortbestaan van dat systeem. Dit komt neer op een speciale vorm van biologisme: levende wezens worden vastgepind en beoordeeld op de biologische en vooral ecologische categorie waartoe zij behoren. Mensen kunnen niet simpelweg worden beoordeeld op basis van hun biologische essentie. Dat zou neerkomen op racisme en seksisme, zo is het algemene gevoel. Het beoordelen van dieren op grond van hun soort, ondersoort of ras wordt echter algemeen aanvaard, zowel onder biologen als onder milieuactivisten.

Als dier in deze wereld kun je maar beter behoren tot een soort die mensen hoog in het vaandel hebben. Of nog beter, tot een bedreigde soort. Voor de Chinezen of de Bengalen onder de dieren, bijvoorbeeld ratten en konijnen, ziet het er slecht uit. Wij noemen ze ongedierte. In Australië, een land met een sterke milieubeweging, heb ik milieuactivisten met haat in hun stem over verwilderde dieren horen spreken. Ik heb zelfs milieuliefhebbers ontmoet die niet alleen wilde varkens, karbouwen of katten afschoten, maar zelfs op hen schoten, zodat ze vele weken later aan wondkoorts stierven. Jachtmethoden die verontwaardigd van de hand werden gewezen waar het om autochtone dieren ging, zoals kangoeroes, koala's en wombats, waren voor dit ‘ongedierte’ blijkbaar goed genoeg. In Nederland valt in dit verband de essentialistische en ecologistische term faunavervalsing te beluisteren, een soort Blut und Boden-concept van echte natuur, natuur van en voor de Ariërs onder de dieren, zogezegd. Een dergelijke denkwijze is wel aangeduid met de term ‘environmental fascism’ of eco-racisme.

In hun poging het biologisch of ecologisch determinisme te omzeilen, lopen velen op de even gevaarlijke klippen van het antropocentrisme. Het begrip ‘milieu’ of ‘Umwelt’ zelf getuigt van antropocentrisme, het centraal stellen van de mens. Wat wordt er namelijk omgeven? Juist, de mens, die als maat van alle dingen nog steeds centraal staat. Milieu is (nog steeds) een passief iets dat de mens omgeeft en hem ten dienste staat. De mens zelf is dus geen milieu maar staat erbuiten en erboven. Milieu-

[p. 216]

beschermers hanteren veelal een opvatting van natuur waarin noch de mens zelf voorkomt, noch de natuur die hij of zij met dieren deelt. Bij een natuuropvatting in de trant van hetgroene-milieu-dat-de-mens-omgeeft verdwijnen met name veel dieren uit zicht en die kunnen daardoor geen aanspraak maken op het predikaat natuur, behalve als ze het geluk hebben nog tot de fauna te behoren. Niet alleen zijn dieren geen milieu, ze worden zelfs maar al te vaak tot de milieu-vervuilende boosdoeners gerekend, zoals uit het voorbeeld van de Harderwijkse slachteenden blijkt.

Het gaat om het natuurbeeld dat we hanteren. Moet je de natuur zien als een passief object om door ons te worden genoten of als een rigide, hiërarchisch, onveranderlijk systeem, waarin niets nieuws wordt getolereerd? Of is het een steeds veranderend, dynamisch patroon dat zich in een eeuwige staat van ontwikkeling bevindt? Een groep mensen die de natuur inderdaad als dynamisch ziet wordt gevormd door de oorspronkelijke bewoners van het Australische continent, de Aboriginals. Zelfs terwijl hun Dreamtime-concept een ode is aan wat wel is genoemd ‘abidingness’, hebben de Aboriginals toch conceptuele ruimte gegegeven aan verwilderde dieren. Op hun tochten door het immense Australische binnenland kwamen ze steeds meer verwilderde - allochtone - dieren tegen. En soms werd die dieren zelfs een plaats gegeven in de totemische Dreamtime-kosmologie. Zo spelen konijnen heden ten dage een rol in de Dreaming van sommige vrouwelijke verwantensgroepen in Centraal-Australië.

Ik denk dat we ons idee van natuur moeten uitbreiden, zodat het woord niet alleen verwijst naar dat wat nog groen is, maar ook naar dat wat niet meer groen is. Ja, zelfs naar een natuur die nooit groen is geweest en zich niet als groen laat beschrijven: onze verwantschap met andere dieren.