De Gids. Jaargang 158

[p. 92]

Arnold Heumakers
Historicus antwoordt dichter

Beste Marc,

Nu al tot drie keer toe heb je de moeite genomen te reageren op mijn ideeën over literatuur, zoals die onder meer te vinden zijn in Onleefbare waarheden en Schoten in de concertzaal. Ik begin mij langzaam maar zeker vereerd te voelen, ook al ben je het nooit met mij eens. Ik vind je reactie ook steeds meer de moeite waard worden; ze daagt me uit iets terug te schrijven. De eerste keer (in De xxie Eeuw) was dat nog niet het geval, omdat je toen vooral tegen ‘de krant’ fulmineerde en ik alleen uit een noot kon opmaken dat je het eigenlijk tegen mij had. De tweede keer (in De Groene) klonk er zoveel polemische ruis mee die niets met mij te maken had dat ik je aanval niet helemaal serieus heb kunnen nemen. Op één punt na, en laat dat nu precies het punt zijn waarop je je concentreert in je stuk in De Gids van 9 oktober 1994 (‘Dichter tegen historicus’). Het betreft - simpel gezegd - de relatie tussen literatuur en geschiedenis.

Ik heb de indruk dat je steeds dichter in de buurt komt van wat mij bezighoudt. Het is alsof je naar mijn ideeën kijkt met een verrekijker waarvan het beeld telkens wat scherper wordt gedraaid. Helemaal scherp lijkt het mij nog steeds niet, maar er is nu wel veel meer te zien dan de beide vorige keren. Mag ik in verband met je stuk in De Gids nog een metafoor gebruiken? Vast wel, je bent tenslotte een dichter. Als ik jouw weergave van en kritiek op mijn ideeën lees, heb ik het gevoel alsof iemand mij in te kleine kleren probeert te steken.

De schoenen passen net niet, ze knellen bij de tenen en doen pijn aan de hiel. Het overhemd staat gespannen en geeft buik en borst (er zit nu eenmaal wat vlees aan mijn botten) onvoldoende ruimte. De broekspijpen zijn niet lang genoeg, zodat je - boven de te korte sokken - de bleke kuiten kunt zien. En o wat zit die broeksband strak! Het is eigenlijk geen doen en geen gezicht. Het zijn wel mijn kleren en schoenen, maar minstens één maat te klein. Kon ik maar iets anders aantrekken dat gemakkelijker zit, losser, slordiger desnoods, gerafeld, versleten of afgetrapt. Maar dat gaat nu even niet, ik zal het met deze outfit moeten doen, al wil ik wel proberen de zomen wat uit te leggen, de knopen te verzetten, het leer op te rekken. Wie weet past het dan allemaal iets beter.

Laat ik beginnen met wat mij het meest benauwt. Dat is je merkwaardige neiging mij allerlei zaken te laten verbieden. Als ik jou moet geloven, mag er bijna niets van mij. Ik zou de literatuur haar ‘betrokkenheid op de werkelijkheid’ verbieden, ik zou de literatuur het recht willen ontnemen ‘zichzelf’ te zijn, ik zou zelfs pleiten voor ‘een literair klimaat dat literatuur verbiedt’. Je maakt van mij een even strenge als bekrompen wetgever, in wie ik mij met geen mogelijkheid kan herkennen. De literatuur is voor mij juist een rijk van de vrijheid, waar in principe niets verboden is. Wat niet wil zeggen dat ik over wat er wordt geschreven geen oordeel of mening heb. Zonder dat is literaire kritiek nu eenmaal onmogelijk. Maar ik vind dit niet hetzelfde als voorschrijven en verbieden. Als ik mij even in jouw manier van denken zou verplaatsen, dan heeft het er de schijn van dat jij de literaire kritiek wil verbieden.

Nu geloof ik niet dat je dat echt wilt. Iets anders zit je dwars: mijn historiserende kijk op literatuur. Ik ben ‘een historicus die zichzelf als boekbespreker heeft opgeworpen’; door mij, schrijf je, wordt de literatuur ‘prijsgegeven aan de conclusies van een geschiedenis die zichzelf heeft verabsoluteerd, waardoor die literatuur niet langer betrokken kan en mag zijn op de werkelijkheid’. En met een verwijzing naar Camus pleit je voor ‘verzet tegen een geschiedenis die ieder verzet onder verwijzing naar zichzelf als volkomen achterhaald beschouwt’.

Ik heb L'homme révolté ook gelezen en ik betwijfel of je Camus' standpunt in de discussie met Sartre (want daar gaat het om in dat boek)

[p. 93]

zo klakkeloos kunt overplanten naar ons meningsverschil. De geschiedenis van Sartre, waar Camus zich tegen keert, is niet de geschiedenis die ik te hulp roep om de hedendaagse positie van de literatuur te bepalen. Bij Sartre is inderdaad sprake van een Geschiedenis (met een hoofdletter) die dingen verbiedt, die naar marxistisch model op een uiteindelijk doel afstevent waaraan alles ondergeschikt dient te worden gemaakt. Camus' lofzang op het verzet is een verweer tegen de ontaarding van de revolte in de revolutie, waarbij - volgens de revolutionairen - het doel alle middelen heiligt. Vanuit deze gedachtengang verdedigde Sartre bijvoorbeeld het bestaan van concentratiekampen in de Sovjetunie en schreef hij de literatuur een revolutionair engagement voor.

De geschiedenis die ik erken heeft geen doel dat alle middelen heiligt en van verboden uit naam van die geschiedenis kan dus ook geen sprake zijn. Ik gebruik het verleden alleen om het heden beter te kunnen begrijpen. Ook geloof ik niet dat de geschiedenis door mij wordt verabsoluteerd. Van het verleden ontwerp ik een beeld, dat ik vervolgens niet op een voetstuk plaats en als de Geschiedenis van een hoofdletter voorzie. Het blijft een ontwerp, een constructie, een probleem zo je wilt, voor kritiek en discussie vatbaar. Maar kritiek en discussie zijn alleen mogelijk als er een duidelijk beeld wordt ontworpen. Degene die dat beeld verabsoluteert, dat ben jij, om dit vervolgens mij in de schoenen te schuiven. Ik voel het leer al weer strakker worden.

Hetzelfde geldt voor de ‘werkelijkheid’ die je tegenover de geschiedenis plaatst. Wat bedoel je eigenlijk als je zegt dat de literatuur ‘op de werkelijkheid betrokken’ moet zijn? Waar is die werkelijkheid, die zich zo handzaam van de geschiedenis laat afzonderen? Zij doet mij denken aan een eeuwig heden, een verabsolutering van het hier en het nu, terwijl naar mijn idee de werkelijkheid per definitie ook een historische werkelijkheid is. Ik zie niet goed hoe iemand op de werkelijkheid betrokken zou kunnen zijn zonder het verleden daarbij te betrekken. Iets anders is - wederom - het beeld dat van dat verleden wordt ontworpen. Vele beelden, misschien wel een oneindig aantal, zijn hier mogelijk en waarschijnlijk zal nooit met ontwijfelbare zekerheid worden vastgesteld welk beeld het juiste is.

Kennelijk voel je je door mijn beeld van de geschiedenis (en van het heden) in het nauw gebracht. Dat zou tenminste verklaren waarom je mij al die verzonnen verboden laat uitvaardigen. De geschiedenis kan inderdaad lastig zijn, ik zal het niet ontkennen, zij belemmert de vrijheid, die door de ballast van het verleden het absolute karakter verliest dat wij haar zo graag zouden willen toekennen.

Spreek over de geschiedenis, en voor je het weet zit je tot aan je nek in oeroude filosofische kwesties. De kwestie van de wilsvrijheid bijvoorbeeld. De extremen zijn duidelijk: aan de ene kant een volstrekt determinisme, aan de andere kant een even volstrekte vrijheid. Interessant wordt het echter pas tussen deze beide extremen; daar bevindt zich wat ik de - menselijke - werkelijkheid zou noemen. Met die werkelijkheid heeft ook de literatuur te maken. De volstrekte vrijheid zou in de literatuur neerkomen op een creatio ex nihilo; het volstrekte determinisme zou de literatuur nagenoeg, zo niet geheel onmogelijk maken.

Zelf heb ik mij altijd nogal aangesproken gevoeld door Alexis de Tocqueville, die op de laatste bladzijde van zijn meesterlijke studie De la démocratie en Amérique (1835-1840) schrijft: ‘De Voorzienigheid heeft de mens noch geheel afhankelijk geschapen noch volkomen onderworpen. Weliswaar trekt hij rondom ieder mens een fatale cirkel waaruit hij niet kan ontsnappen; maar binnen die ruime begrenzing is de mens machtig en vrij.’ Lees in plaats van de Voorzienigheid de geschiedenis (met een kleine g!), en je hebt een bruikbare definitie van de relatie tussen vrijheid en determinisme, zoals ik die zie. Het verleden beperkt onze mogelijkheden, maar legt deze niet bij voorbaat vast.

Tocqueville was geen romanticus en dat ben ik, geloof ik, evenmin, al spoken er ongetwijfeld

[p. 94]

ook in mijn hoofd nog voldoende romantische noties rond. De volstrekte creatieve vrijheid waarin menig romantisch ‘genie’ heeft geloofd, berust op een illusie. Literatuur bestaat bij de gratie van traditie, verleden, geschiedenis met andere woorden. Wat haar beperkt, maakt haar tegelijk mogelijk. Zonder geschiedenis is er geen literatuur. Elk gedicht, elk verhaal, elke roman is opgenomen in een groter geheel, waaraan schrijvers en dichters zich niet kunnen onttrekken. Hoogstens kunnen zij zich uit strategische overwegingen niet al te veel gelegen laten liggen aan het verleden, ze kunnen het vergeten of net doen alsof; de illusie van volstrekte vrijheid is tenslotte een niet geringe creatieve stimulans, al hoeft een actief oog voor het verleden dat volgens mij niet minder te zijn. Niettemin zal achteraf altijd blijken dat het literaire werk dat zo ontstaat, past in de historische continuïteit waarvan critici en/of historici al die verschillende beelden ontwerpen.

Niet anders is het met de maatschappelijke dimensie van de literatuur, waarmee ik mij in mijn schets van de huidige positie van de literatuur vooral heb beziggehouden. Wat je daarin het meest benauwt is, als ik je goed begrijp, het woord ‘amusement’ dat ik in de mond heb genomen om die positie te typeren. Je wilt niet dat van de schrijver een ‘goochelaar’ wordt gemaakt, schrijf je. Ik geloof ook niet dat ik dat doe, al heb ik in principe niets tegen goochelaars. Over amusement spreek ik alleen - toegegeven: niet helemaal zonder provocatie - om het contrast duidelijk te maken met de in wezen romantische pretenties van de twintigste-eeuwse avant-garde, die de kunst en de literatuur een in mijn ogen heilloze revolutionaire potentie toeschreven.

Ik verbied geen enkele schrijver of dichter om nu nog steeds soortgelijke pretenties te koesteren. Waar het op aankomt is dat ik niet geloof dat ze te realiseren zijn en dat dat gevolgen heeft voor de waarde van die pretenties. Blijkbaar denk jij er net zo over, want jouw pleidooi voor het literaire verzet mondt niet uit in enig revolutionair perspectief, maar wat jij weigert is die gevolgen onder ogen te zien. Voor mijn ongeloof voer ik historische argumenten aan, die erop neerkomen dat de beproefde alternatieven voor de bestaande burgerlijke samenleving (het ‘utilitarisme met democratisch gezicht’, zoals ik het in Onleefbare waarheden heb genoemd) hun failliet en hun onwenselijkheid afdoende hebben bewezen.

Dat maakt die burgerlijke samenleving inderdaad, zoals jij schrijft, tot de ‘minst slechte van alle werelden die tot nu toe mogelijk bleken’. Niet een verborgen logica van de geschiedenis brengt mij op deze gedachte (ik ben niet de orthodoxe hegeliaan die jij met alle geweld in mij wil zien), maar iets anders. Laat ik het een mede op historische argumenten gebaseerde politieke en zelfs morele overtuiging noemen, waarbij het mij minder gaat om de voortreffelijkheden van de status - quo dan om de verwerpelijkheid van de alternatieven uit het verleden.

Die alternatieven (ik bedoel de diverse vormen van communisme en fascisme, maar dat had je al begrepen) kunnen maar beter geschiedenis blijven. Ik zie in elk geval niets in herhalingsoefeningen. Er bestaat natuurlijk geen enkele garantie dat iedereen er zo over zal denken; in sommige voorheen communistische landen zie je de ideologische lijken al weer uit hun graven opstaan. Maar van nieuwe, laat staan wenselijke alternatieven is geen sprake. Daar gaat het mij om en alleen in dit opzicht vind ik Fukuyama's gedachte van het ‘einde van de geschiedenis’ niet zinloos. Het lukt nu blijkbaar niet een ander fundament, zowel economisch, politiek als sociaal, te vinden voor onze samenleving dat beter werkt dan het bestaande. Alle veranderingen en verbeteringen die men verlangt, gaan de perken van dat fundament niet te buiten. Naar mijn idee is dat een nieuwe situatie (want tot voor kort leken de mogelijkheden van een radicaal ander fundament nog wel te bestaan), die ook voor de literatuur consequenties heeft. Daarvan heb ik mij rekenschap willen geven.

Aan het eind van je stuk citeer je Max Frisch, die het heeft over de gebondenheid van de lite-

[p. 95]

ratuur ‘aan een samenleving van de toekomst - waarbij het voor de verplichting van geen belang is of wij zelf deze samenleving nog bereiken en of ze ooit bereikt zal worden; of een doel dichtbij of veraf is verandert niets aan de richting waarin we gaan zolang het ons maar als doel voor ogen staat’. Ik lees dit als pleidooi voor de utopische dimensie van de literatuur. Omdat de bestaande samenleving niet volmaakt is, moet de schrijver een ‘buitenstaander’ blijven, iemand die de ogen gericht houdt op een in elk geval denkbare betere samenleving.

Ik ben het daar niet per se mee oneens. Ik vind het alleen een te beperkte opvatting van literatuur, een opvatting bovendien die veel meer voorschrijft (en impliciet verbiedt) dan mij lief is. Van de literatuur wordt als het ware een morele intentieverklaring geëist, die heel wat bestaande meesterwerken buitensluit. Wie, hoe voorzichtig ook, aan de utopie van een volmaakte samenleving vasthoudt, loopt verder het gevaar het tragische te miskennen. Het tragische, maar ik zou ook kunnen zeggen de eindigheid, de verdeeldheid of de ambiguïteit, waaraan de menselijke werkelijkheid nooit zal kunnen ontkomen en waarvan zoveel voortreffelijke literatuur getuigt.

De utopie is de anti-tragedie bij uitstek. Maar elke poging de utopie, ongeacht de aard ervan, te verwezenlijken is tot nu toe op een tragedie uitgelopen. En deze voorspelling durf ik wel aan: in de toekomst zal dat niet anders zijn. Zo sceptisch ben ik wel. Wat voor niet te bevroeden veranderingen ons nog te wachten staan, het aardse paradijs zal er niet tussen zitten. Het vreemde is echter dat een leven zonder enigerlei utopische verwachting of zonder hoop op substantiële lotsverbetering evenmin mogelijk is. Wie de hele dag aan zijn beperkingen en zijn eindigheid denkt, eindigt in het gekkenhuis. Om te kunnen leven moet je kunnen vergeten. Toen ik de literatuur het domein van de ‘onleefbare waarheden’ noemde, heb ik vooral hieraan gedacht. De literatuur is immers een van de plaatsen waar de mens het besef van eindigheid en tragiek wél tot zich door kan laten dringen, zij 't slechts voor beperkte duur.

Naar mijn idee behoort ook de utopie tot het domein van de ‘onleefbare waarheden’, om de simpele reden dat zij nooit werkelijkheid zal worden. Dat vermindert haar waarde en betekenis niet, maar het gaat wel om een zeer specifieke waarde en betekenis, die gezien de huidige situatie alleen binnen de bestaande burgerlijke samenleving kunnen worden bepaald. In het citaat van Frisch lijkt de utopie dan ook van elke concrete realisering te zijn losgemaakt. Zij is een idee geworden, een morele intentie, een waarheid desnoods, die alleen in de literatuur echt bestaat - net als de tragedie, waarin we weliswaar dag in dag uit leven, maar waarvan we ons het besef alleen in de literatuur volledig kunnen permitteren. Omdat de literatuur onderdeel is van de burgerlijke samenleving, zij 't op een bijzondere, geprivilegieerde manier, maakt dit het buitenstaanderschap van de schrijver tot iets heel betrekkelijks, het berust meer op retoriek en illusie dan op werkelijkheid. Of, als je het cynischer zou willen formuleren, het is een handelsmerk geworden en bewijst alleen al daardoor dat het van zijn oorspronkelijke inhoud is beroofd.

Veel meer de moeite waard lijkt het mij om opnieuw over de rol en de positie van de literatuur na te denken in de veranderde wereld van het heden. Ik heb over ‘amusement’ gesproken om een aantal buiten spel geraakte posities (waarop het zo gerieflijk terugvallen is) niet meer mee te laten doen en zo de inzet van het denken te verhogen. Jij probeert, krijg ik de indruk, je terug te trekken op een bastion waarvan zelfs de muren niet meer overeind staan. Ik vind dat een reactie op de geschiedenis die van alle zin is ontbloot.

Mij verwijt je dat ik van schrijvers alleen eis dat ze beantwoorden aan de geschiedenis; jij meent dat ze er alleen een antwoord op geven. Het verschil lijkt me (dat ben ik met je eens) een kwestie van perspectief, dat van de historicus tegenover dat van de dichter, vooruit. Maar als we het hebben over de positie van de literatuur, dan geloof ik dat het voor de dichter nog niet zo

[p. 96]

gek is om ook een beetje historicus te worden. Anders is de kans groot dat zijn antwoord wordt uitgesproken in een historisch vacuüm, iets wat van dat antwoord nooit veel meer zal maken dan een machteloos gebaar. Illustratiemateriaal voor de historicus, die het zo wel erg gemakkelijk krijgt om zijn stellingen te bewijzen. En als die historicus ook nog criticus is, zoals ik, dan is de kans niet minder groot dat het antwoord van de dichter hem ook in literair opzicht uitsluitend een bevestiging biedt van wat hij al kent en weet. Van de onvermijdelijk beperkte vrijheid die de geschiedenis ons laat, wordt op die manier niet te veel maar te weinig gebruik gemaakt.

Ziezo, mijn kleren en schoenen passen weer wat beter. Wanneer ik in de spiegel kijk herken ik mijzelf opnieuw. En dat is toch wel het minste dat vereist is om aan de slag te kunnen gaan.

Met vriendelijke groet,

Arnold Heumakers