De Gids. Jaargang 158

[p. 89]

[Nummer 2]

Kroniek & kritiek

H. Drion
Schemeren met Aart Brouwer en Herman Pleij

Schemeren heeft zijn charme. Het is de laatste tijd een beetje mode geworden om tegen de Verlichting van leer te trekken, en om haar de schuld te geven van veel, zo niet alles, van wat er in onze wereld mis gaat. Een dergelijke golf heb ik eerder in mijn leven - vóór de oorlog - meegemaakt, en mijn nijdigheid van nu gaat terug op mijn nijdigheid van toen. Toen heeft die golf zich heel natuurlijk gevoegd in de latere golf van fascisme en nazisme. Wat er nú uit zal komen, is nog niet te zeggen. Ik zal me in dit stukje tot twee vrij recente Nederlandse voorbeelden van deze anti-Verlichtingsactie beperken: één een stuk van Aart Brouwer in de Groene Amsterdammer van 25 mei 1994, en het ander een boekbespreking in de Volkskrant van 17 september, van de hand van professor Herman Pleij.

Het Groene-essay van Aart Brouwer draagt de titel ‘Wie is er bang voor de islam?’ en richt zich tegen de uitlatingen van enkele buitenlandse schrijvers naar aanleiding van wat bekend staat als de Rushdie-affaire. Voor zover Brouwer zijn kritiek richt op onzinnige generaliseringen over de islam heeft hij gelijk, maar net als anderen die voor hem al daaraan hun aandacht hadden gegeven wekt hij de indruk het feit van de fatwa als bijkomstigheid in de Rushdie-affaire te zien. Daarmee wordt de realiteit grof vertekend. Voor zover men al kan spreken van een ‘affaire’ is de kern daarvan juist de fatwa, en niet de door aanhangers van de islam geuite kritiek op het boek van Rushdie.

Stel dat Khomeiny zich eens had beperkt tot een publieke veroordeling van Rushdies roman, zijnde ‘godslasterlijk’, en dat hij zijn gelovigen zou hebben verboden om het boek te lezen zonder daaraan een fatwa te verbinden: misschien zou een dergelijk feit hier en daar nog net tot een klein krantebericht hebben geleid, maar dat zou alles geweest zijn. Geen affaire, geen algemene publieke verontwaardiging in de westerse wereld.

Hoe essentieel het fatwa-aspect voor de Rushdie-affaire is, kan nog op een andere manier worden geïllustreerd. Men stelle zich even voor dat het niet om een door Khomeiny uitgesproken fatwa zou gaan, maar dat bijvoorbeeld de paus in een openbare verklaring niet slechts zijn afschuw zou hebben uitgesproken over een volgens hem godslasterlijk boek, maar daaraan een oproep tot de gelovigen zou hebben verbonden om de schrijver te vermoorden, zulks met de toevoeging dat men daarmee een Gode welgevallig werk zou doen, en dat men er ook in deze wereld voor beloond zou worden. Ik geef toe dat je, om aan de mogelijkheid van een dergelijke pauselijke fatwa te denken, over een bizarre fantasie moet beschikken, en dat zeg ik niet uit een overmatige liefde voor de katholieke kerk.

Dát een dergelijke veronderstelling bizar is, zal geen redelijk mens ontkennen. En áls deze zo totaal onwaarschijnlijke fantasie gerealiseerd

[p. 90]

zou worden, zouden katholieken en niet-katholieken alleen maar aan een geval van plotselinge verstandsverbijstering bij de paus kunnen denken, terwijl de door de pauselijke ‘fatwa’ getroffen auteur er geen seconde aan zou denken (en behoeven te denken) om onder te duiken. Waar zou dat verschil met de fatwa van Khomeiny in zitten?

Het is iets wat Brouwer niet bezighoudt. Wat hem wél bezighoudt is de verderfelijke invloed van ‘de traditie en het gedachtengoed van de Verlichting’. ‘Menig misdrijf tegen de mensheid,’ aldus Brouwer, ‘is de afgelopen twee eeuwen voorbereid, uitgevoerd of gerechtvaardigd met een beroep op de Verlichting.’ Dat is geen kleinigheid. ‘De achttiende eeuw,’ zo schrijft hij verder, ‘wordt nog altijd plichtmatig beschouwd als een tijdperk van geestelijke vernieuwing en bevrijding van fanatisme en obscurantisme.’ Waar hij deze ‘plichtmatigheid’ aan ontleent weet ik niet, en Brouwers vermoedelijk ook niet. Met meer recht zou je kunnen zeggen dat zich bij een bepaald soort intellectuelen een mode heeft ontwikkeld om op de Verlichting af te geven.

Die mode - ik zei het al - bestond ook in de jaren dertig. Zij vond een einde toen de voor die mode gevoeligen werden geconfronteerd met het niet zo erg verlichte denken van Hitler c.s. Is er een nieuwe Hitler voor nodig om aan de huidige anti-Verlichtings- en anti-redelijkheidsmode een eind te maken?

Om een idee te geven van de kwaliteit van het historische denken van Brouwer kan ik het beste nog iets uit zijn Groene-essay citeren. ‘Het biologische rassenonderscheid dat als de grondslag diende voor de massa-moorden op zwarten, Armeniërs, joden, zigeuners en Zuid-Amerikaanse Indianen is een oorspronkelijke verdienste van de Franse Encyclopedisten. De “wetenschappelijke” ontmaskering van de godsdienst kostte sedert de Franse Revolutie het leven aan miljoenen vreedzame gelovigen.’

Dat, om maar eens iets te noemen, sedert de Franse Revolutie de joden in West-Europa niet meer de juridisch achtergestelde positie behielden die zij gedurende vele eeuwen van christelijk geloof hadden gekend, wekt na Brouwers opsomming van de door de Verlichting veroorzaakte gruwelen enige verbazing. Was die gelijkstelling van joden en van andere achtergestelde groepen soms ondanks de Verlichting ontstaan? Ik vraag maar.

‘De achttiende-eeuwse filosofen beschouwden inderdaad de strijd tegen het godsdienstig fanatisme - in welke gedaante dan ook - als hun voornaamste opgave,’ aldus Brouwers. Hoe hij zelf tegenover ‘godsdienstig fanatisme’ staat, maakt hij niet duidelijk. De fatwa tegen Rushdie vindt hij ‘erg kwalijk’ maar wat zijn de grenzen die je volgens Brouwer aan godsdienstig fanatisme, wil het nog aanvaardbaar zijn, mag stellen? Zijn het soms de grenzen die aangegeven worden door de rechten van de mens? Maar dan zitten we wel griezelig dicht bij de verderfelijke gedachtenwereld van de Verlichting.

Dat voor Khomeiny en voor degenen die na hem de fatwa tegen Rushdie hebben gehandhaafd, alsook voor die gelovige islamieten die deze fatwa als geldig beschouwen, deze handelingen en opvattingen uit hun geloof voortspruiten, kan moeilijk worden ontkend, zomin als ontkend kan worden dat in vroeger eeuwen het verbranden van joden en ketters uit de geloofsopvatting van de toenmalige christenheid voortsproot. Zelf vonden degenen die hierachter stonden dat zulk optreden tot ‘de legitieme aspiraties van de gelovigen’ behoorde (om Brouwers woorden te gebruiken). Vindt Brouwers zulke aspiraties ook legitiem? En zo nee, wijst dat dan soms op de funeste invloeden die de Verlichting ook op hem zou hebben uitgeoefend?

In Pleijs beschouwingen over de Verlichting, naar aanleiding van een door hem besproken Nederlandse vertaling van Ulrich Im Hofs boek over Europa en de Verlichting, zit misschien wat minder verbetenheid dan in Brouwers ‘essay’, maar niet minder onzin. ‘Zelf zien wij ons graag,’ aldus Pleij, ‘als directe erfgenamen van de achttiende-eeuwse hang naar redelijkheid.’ Als

[p. 91]

hij hier ‘wij’ zegt, bedoelt hij ‘zij’. Met mensen die dat doen moet je altijd oppassen.

Wat Pleij in de Verlichting tegenstaat is de hang naar redelijkheid en nuchterheid. Je mag aannemen dat er dan tegenwoordig voor hem veel te genieten valt in de dagelijkse berichten over wat er in de wereld gebeurt. Het mag er dan bij ons in Nederland misschien een beetje redelijk en nuchter toegaan, maar wat we van dag tot dag te lezen en te zien krijgen over de ontwikkelingen in het voormalige Joegoslavië of in grote delen van Afrika en Azië moet hem tot vreugde stemmen, al zal de ontwikkeling naar meer redelijkheid in Zuid-Afrika wellicht een bron van zorg voor hem zijn.

Of misken ik zo dat de golven van hysterisch nationalisme en sektarisme zelf weer een gevolg van de Verlichting zijn? Dat loopt dan, in het denken van Pleij, aldus: ‘Het primaat van de rede vestigt tegelijkertijd een anonieme nuchterheid die [...] alle irrationele eigenzinnigheid kleineert. De reactie daarop heet Romantiek... Het kind van de Romantiek heet [...] nationalisme, dat via deze omweg eveneens een nazaat is van rationalisme en Verlichting.’

Zo kan je aardig doorgaan. Rationalisme en Verlichting waren een reactie op eeuwen waarin het primaat van het Geloof had gegolden. ‘Via deze omweg’ zijn dus alle gruwelijke gevolgen van het rationalisme ook weer een consequentie van het geloof.

Pleijs sterkste troef tegen de Verlichting is de achttiende-eeuwse Portugese minister Jose Carvalho e Mello, die allerlei door Pleij opgesomde moderniseringen in de Portugese samenleving doorvoerde en onder meer de slavernij afschafte, maar die - aldus Pleij - ook duizenden politieke gevangenen zonder vorm van proces liet opsluiten en niet aarzelde tegenstanders te executeren. ‘Uit zijn naam regeerden evenzeer wreedheid en willekeur.’ Het zal wel waar zijn, maar Pleij zal toch niet willen suggereren dat dergelijke wreedheid en willekeur van heersers een uitvinding van de Verlichting was. Het enige dat men op grond van zijn voorbeelden kan zeggen is dat de ideeën van de Verlichting niet altijd in de praktijk zijn gebracht door de voorstanders van die ideeën, zoals ook de idealen van christelijke naastenliefde niet altijd in de praktijk van het christendom tot uiting zijn gekomen.

‘Levert de voortwoekerende zucht naar redelijkheid niet steeds omvangrijke volkenmoord op?’ vraagt Pleij aan het eind van zijn stuk. Het antwoord is eenvoudig: nee, en het ergerlijke is dat Pleij dat ongetwijfeld weet. Bij welke gevallen van actuele ‘volkenmoord’ zal iemand zeggen: ‘Waarom zijn ze toch zo redelijk?’

Wat men een aantal vertegenwoordigers van de achttiende-eeuwse Verlichting misschien kan verwijten is hun irrationele vertrouwen in het vermogen van mensen om zich altijd door de rede te laten leiden. In zover was de achttiende eeuw op dit punt niet té rationeel, maar juist te weinig rationeel. Een eeuwenoude erfenis van gelovigheid deed de achttiende-eeuwer nog dit element van geloof in zijn rationalisme stoppen.

Het zou me niet verbazen als Brouwer en Pleij zich bij hun afkeer van redelijkheid en Verlichting, behalve door een soort van heimwee naar de vastigheid van een geloof, ook laten leiden - al spreken zij daar niet over - door een bij vrij veel alfa's bestaand minderwaardigheidscomplex tegenover de bèta-wetenschappen. In die gedachtenwereld - om dit eufemisme maar even te gebruiken - vertegenwoordigt bèta de ‘redelijkheid’ en alfa het ‘hogere’.

Maar eigenlijk ben ik gek om me zo op te winden over Brouwers en Pleijs ‘visies’ op de Verlichting. Tenslotte kan gekreukeld denken best samengaan met een gouden hart.