De Gids. Jaargang 158

Stefan Hertmans Een leesprobleem

Niet de televisie of de beeldcultuur heeft het lezen van literatuur verdrongen. Mensen slepen hele tonnen aan lectuur naar huis, elke dag weer: maandbladen, vakbladen, vrouwenbladen, mannenbladen, kinderbladen, roddelbladen, weekbladen, glossies, magazines, tabloids, kranten, tv-bladen. Er wordt gelezen bij het leven: in wachtkamers, in treinen, in huiskamers, in slaapkamers, in badkamers, in toiletten, in

[p. 40]

vliegtuigen, in wachtende auto's, in bushokjes en zelfs bij tramhaltes, lopend of liggend - mensen lezen onophoudelijk.

Deze hele overvloed aan vluchtige lectuur eist een groot deel van het leven op, een beslissende hap uit de dag, ze vermoeit de ogen, vult de geest met een soort amuse-gueules, en verdwijnt als stoelgang onzichtbaar weer ergens in kanalen waarin we niet tegen de stroom op kunnen varen. Na een halve dag kranten en bijlagen heb ik ook geen kop meer voor een boek. Dat heeft niets met niveauverschil te maken; wel alles met verzadiging, zelfs puur fysieke vermoeidheid.

Maar er wordt gelezen als nooit voorheen in de geschiedenis.

Alleen: er wordt steeds minder literatuur gelezen. Mensen willen ‘factie’ - op feiten gebaseerde true stories. Het is de drang naar geloofwaardig realisme in de verslaggeving die hen het lezen van een vooraf gefingeerd verhaal als tijdverlies doet ervaren. Het gigantisch voyeurisme dat aan de basis ligt van een al even gigantische leeslust kan niet bevredigd worden door een boek waarin vermeld staat dat elke overeenkomst met levende personen op toeval berust. En meestal is men al leesmoe voordat men zelfs maar aan een boek kan beginnen.

En toch. Literatuur, wanneer ze in de veelgelezen bladen wordt aangeprezen als iets dat dicht bij het bed van de lezer gebeurt, vindt wel degelijk haar weg naar een groter publiek. Literatuur die ons een inkijk in de privé-wereld van een of meerdere personages belooft, vindt aftrek in de kiosk.

Nee - de oorlog tussen beeld en woord is een schijnprobleem. Waar het werkelijk om gaat is de vraag naar de directe band: waar houdt, bij het lezen, de gelijkenis met de eigen wereld op? Waar houdt de nieuwsgierigheid naar het andere, liefst het schandaal van de andere, op? Lezen is meer dan ooit een maatschappelijk tijdverdrijf; tijdens het lezen bevindt men zich als het ware midden op het marktplein waar het gonst van de geruchten.

Wat is er dan verloren gegaan, dat meesterwerken als die van Hermann Broch in peperdure uitgave al na twee jaar te grabbel worden gegooid in de ramsj? Misschien net het afgewende karakter van literaire boeken. Misschien net datgene wat ze tot kunst maakte toen ze werden geschreven. Misschien heeft de liefde voor factie bij de lezende massa een afkeer opgewekt tegen elk taalgebruik dat niet meteen zijn informatief nut bewijst. Misschien verfoeien mensen van vandaag meer dan ooit de gedachte dat taal ook kunst kan zijn. Misschien vinden ze dat alleen maar dwaas en achterhaald. De dominante kracht van informerende taal heeft de mogelijkheid van taal als kunstuiting doen verbleken tot een povere aanstellerij. Alsof taal die zich bewust is van de eisen van de actuele kunst, ook meteen ge-kunsteld moet zijn. Alsof kunst niet over de wereld zou gaan, ja zelfs over hun eigen wereld - de wereld die ze vergeten zijn, diep in henzelf. Literatuur die haar weg vindt naar de brede massa wordt vaak gelezen als een verslag van feiten die gebeurd hadden kunnen zijn, en die door deze voorbeeldsfunctie ‘nuttig’ worden in hun ervaringswereld. Als deze nutsfactor van literatuur hun niet duidelijk is, ervaren ze een boek als vrijblijvend. De allegorie moet voor hen verkleind kunnen worden tot een voorbeeld van het eigen of andermans leven.

Misschien willen mensen geen woorden meer lezen die hen tijd laten verliezen eer ze erachter komen wat de auteur nu eigenlijk heeft bedoeld. Niet de beeldcultuur is schuldig aan dit ongeduld, maar het hele tempo van de informatisering en de verstaanbaarheid, die ons als achterlijk bestempelen als we zelfs maar een paar dagen achter raken in onze stapel kranten en weekbladen. In een dergelijk tempo wordt de kracht van de allegorie onmogelijk; want die leeft juist van een vertragingseffect, een niet nader bepaalbare afstand tot het beschouwde object. In de razernij van het actuele wordt elke kans op allegorie gedood.

Door het lezen van literatuur raak je achterop in de actualiteit - tenzij het gaat over boeken die in het actuele debat passen; boeken die zich wenden tot de collectiviteit van dat moment. Maar heel wat grote meesterwerken uit de lite-

[p. 41]

ratuur zijn juist zo verbluffend omdat ze in hun afwending van het actuele iets universeels kunnen laten zien.

Dat is nu net ook een definitie van poëzie: ze wendt zich een beetje af, spreekt een beetje trager, om daardoor al dat vluchtig actuele de pas af te snijden en op onvoorziene momenten zelfs langszij voorbij te schieten. Misschien daarom dat de gemiddelde dichtbundel vandaag de dag verkoopcijfers tussen de twee- en de achthonderd haalt. Op twintig miljoen potentiële lezers. Maar als de krant en de glossies de haas zijn van het verhaal, dan is de kunst misschien wel de volhoudende schildpad die de haas kan verslaan door gestaag en ongemerkt de zelfingenomen slapende actualiteit voorbij te kruipen. Ik weet het niet.

Misschien lezen mensen zo weinig literatuur omdat ze andere zenuwen hebben gekregen: de zenuwen van mensen die zich dagelijks verplaatsen met 140 km per uur, met om de tien minuten min of meer risico van acuut levensgevaar. Reflectieve literatuur moet wel bleek lijken in een dergelijke context. Traag, een beetje naïef zelfs, - de schrijver als de laatste humanist die bij het verlaten van de klas het licht uitdraait. De idioot die een computer alleen als tekstverwerker kent. Vandaar de verwoede, een beetje sullige poging van sommige nerveus geworden journalisten om naar boeken te blijven verlangen die beantwoorden aan de slogans van de peptalk en de highway: boeken die je verscheuren, boeken die je verbranden, boeken die je strot dichtknijpen, boeken die dit en boeken die dat, steevast in termen van overweldiging. Nog veel slaapverwekkender vanwege het dwaze misverstand. Boeken moeten geen 140 km per uur rijden, zoals een goede auto niet van papier wordt gemaakt. Het bewijs daarvoor ligt in het feit dat ook boeken van modieuze, nieuwe auteurs slechts fracties halen van de oplagen van de glossies. Want ook het modieuze literaire boek kan, gezien zijn technische bestaansvoorwaarden, niet concurreren met de taal van de styling en de videoclip, en nog minder met de impact van de roddelpers.

Natuurlijk moeten we ons eigen leeftempo horen meeklinken in de boeken die we lezen. Maar de literaire tekst werkt meestal niet via letterlijke overdracht van actuele mechanismen. De strategieën van de literaire tekst zijn altijd meerzinnig. En daar knapt het weekbladpubliek, dat zich anders ook wel te pletter wil lezen aan allerlei artikelen, uiteindelijk op af.

Misschien is dit beeld nog veel te heroïsch. Misschien moet de literatuur niet als de laatste rode lantaarn van de cultuur worden gezien, zoals critici als Steiner dat stellen. Misschien ontstaat er door en in en ondanks deze massa van versnipperende lectuur een andere vorm van humaniteit die we nog niet helemaal kunnen overzien. Maar er zijn natuurlijk wel ontmoedigend veel tekenen die erop wijzen dat het andersom werkt. Dat deze gigantische lectuurmachine alleen maar naar depersonalisatie leidt, en dat daardoor hiaten ontstaan in menselijk gedrag, hiaten die worden opgevuld door loze kreten, onvoorstelbaar banaal voyeurisme gericht op koninklijke marionetten of zichzelf showende machinaal neukende mensen, en hitleriaans gestrekte armen van jongens en meisjes die van hun lessen geschiedenis hebben gespijbeld. En dan is het al te laat: voor dergelijke mensen kunnen missionerende films als Schindler's List of zelfs Lanzmanns Shoah de geschiedenis en de kritische distantie niet meer terugbrengen, want de beelden zijn niet diepgaand ontcijferbaar. In deze leegte van lectuur zonder richting, van roddel en voyeurisme, ontstaat het zwarte gat in de moraal, in de humaniteit, waardoor cynische modieuze styling zich kan bedienen van de meest bedenkelijke rechtse slogans. Door het verlies aan contact met het allegorisch lezen, raken hele groepen mensen het overzicht kwijt - als ze het ooit hadden. Alleen de schok kan dan nog iets bereiken. Misschien daarom dat de schokkende faecaliën-drama's van Werner Schwab heilzaam zouden kunnen zijn. Alleen, de mensen die ze komen zien zijn al overtuigd, te zeer overtuigd van zichzelf. De culturo is bestand tegen zijn eigen deconstructie op toneel.

Dit is geen probleem van de kunst, de kunst

[p. 42]

moet doen wat ze altijd heeft gedaan: gewoon haar eigen zin. Maar het is een probleem van de cultuur, dus van de sociologie. Het is een probleem dat kunstenaars in betere tijden niet ter harte moet gaan, maar dat nu, omdat de zaken steeds kwalijker worden, wel tot haar reflectie moet behoren. Kunst kan alleen maatschappelijk kritisch blijven door zich nergens iets van aan te trekken, ook niet van onzinnige toekomstprojecties. Ze moet leven in het hier en nu, met en door haar eigenzinnigheid. Dan is ze de horzel in de nek van instituties, blasé persoonlijkheden, macht en cynisme.

Maar zijn er momenten denkbaar dat ze voor waakhond moet gaan spelen? Juist zij, die door de waakhonden van Plato uit de staat werd verdreven? En hoe zal ze dat gaan doen? Door interactie met de glossies? Die interactie is er al enkele decennia. Schrijvers kunnen lyrisch doen over deze nieuwe vorm van professionaliteit, waar ze een hoge borst over opzetten. Maar hoe gaat de glossies-lezer ermee om? Leest hij, na de helft van het bewuste artikel van de schrijver in zijn sexy magazine, ook nog een boek van dezelfde auteur? Steekproeven tonen aan dat deze transfer vaak bedroevend klein, zo niet bijna onbestaand is. De trotse schrijver die hoge en lage cultuur niet langer van elkaar hoeft te onderscheiden, die in de speeltuin van een actuele cultuur ‘alles kan en alles mag!’ roept, beseft niet dat het hele bedrijf van de literaire tekstproduktie niet wordt gered door zijn artikel, maar voor de meeste lezers juist overbodig wordt gemaakt. Een hapje is al ruim voldoende, er hoeft absoluut geen maaltijd meer te komen. Op die manier helpt het boekenvak zichzelf overbodig maken door zich te promoten in alle mogelijke bladen. Voor we aan een boek toe zijn, zijn we al volstrekt leesmoe gemaakt.

Het vervelende is dat ik uit deze bedenkingen geen besluit kan trekken. Ze ogen conservatief, achterhaald, lijken sterk op het oude deuntje en de klaagzang van de intellectuelen. En toch zitten we met dit probleem, en zien we hoe de schokgolf naderbij komt rollen in steeds meer naar de beerput stinkende tabloids, Europese samenwerking tussen neofascisten, of laf gedogen van totale afkalving van cultuursociologisch waardevolle of moreel geladen elementen.

Het lijkt het noodlot van democraten dat ze zich door anti-democraten de kaas van het brood laten vreten. Dat gebeurt in de massaproduktie van teksten meer dan ooit: iedereen leest, maar het is nog steeds een kleinere groep die er een visie mee kan bouwen, zodat allerlei onheilsprofeten voor eigen profijt kunnen prediken tegen de gemeenschap waarvan en waarin ze leven. Iedereen heeft weet van ontelbare feiten en feitjes uit ontelbare magazines, maar slechts weinig mensen kunnen ze nog in een brede context interpreteren om kwalijke propaganda grondig van antwoord te dienen. Dat is angstwekkend. Het ondergraaft de democratische wetten van woord en wederwoord. Misschien is het meest actuele politieke probleem van vandaag, zoals George Steiner suggereert, inderdaad wel een leesprobleem.