De Gids. Jaargang 158

Christel van Boheemen
Bij de nieuwe vertaling van Ulysses

‘Once upon a time and a very good time it was’ konden we ervan uitgaan dat een man een man was, en een woord een woord. Het is te wijten aan de moderne technologie dat we anno 1994 iets minder zeker zijn van verankerde identiteiten en vaste betekenissen. Een stoere man van nu kan een omgebouwde vrouw zijn, en het woord heeft zijn geprivilegieerde status als unieke scheppingsbron verloren, of deelt die rol met andere vormen van expressie.

Het is dankzij de moderne technologie, in dit geval de computer, dat Hans Walter Gablers definitieve tekst van Ulysses kon verschijnen in 1984. Daarmee werd de tot dan toe veelal als ‘authorized version’ beschouwde tekst, die Joyce zelf nog had goedgekeurd, van zijn plaats verdrongen door een op constructie en reconstructie gebaseerde versie. Of de Gabler-editie beter is dan andere is hier niet aan de orde. Waar het mij om gaat, is het paradoxale effect ervan. In plaats van het definitieve Woord, de Standard Edition te worden, gaf het verschijnen van de Gabler de aanleiding voor het op de markt brengen van een verscheidenheid aan versies van

[p. 38]

Ulysses, veelal gebaseerd op de niet langer onder copyright vallende eerste editie. Het resultaat: de Gabler-editie is nu één uit een reeks van teksten. In plaats van de unieke, transcendente, feilloze tekst te zijn, moet de ‘corrected text’ genoegen nemen met een nummer in de rij.

Het is een typisch Joyceaanse ironie, die niet alleen de auteur zelf genoegen gedaan zou hebben, omdat deze in en door zijn schrijven noties als ‘definitief’ en ‘standaard’ voor altijd van de illusie van ontologische verankering ontdeed. Voor degenen onder ons die de door de Joyce Estate verzonnen strategie om hun inkomsten ook na het vervallen van het copyright veilig te stellen met gemengde gevoelens hebben aangezien, geeft de situatie ook aanleiding om eens te meer te constateren dat wie te veel wil het lid op de neus krijgt.

De vertaling die vandaag voor ons ligt, kondigt zich aan als een ‘verbeterde versie’ in twee opzichten. Hij zou correcter zijn dan de vertaling van John Vandenbergh, en gebaseerd op de ‘corrected’ text. Toen ik bijna tien jaar geleden door De Bezige Bij werd benaderd om de Vandenbergh-vertaling te schonen en te corrigeren, werd mij te verstaan gegeven dat de uitgeverij zich contractueel had verplicht aan de Joyce Estate om bij het verschijnen van de ‘corrected text’ ook een nieuwe editie of versie van de vertaling te produceren. Zo gaf de uitgeverij zelf al vrij vroeg na het verschijnen van de tekst van Vandenbergh aan dat deze niet als definitief was bedoeld. Toen bleek dat niemand bereid was of zichzelf in staat achtte de Vandenbergh-vertaling aan te passen, heeft de Bezige Bij besloten tot een nieuwe vertaling. Als mijn suggestie juist is, is het produkt dat voor ons ligt niet alleen het resultaat van zorg om de kwaliteit van het Nederlands waarin we Ulysses lezen, maar evenzeer of allereerst een commerciële strategie die de stroom van inkomsten moet continueren.

We zagen dat de publikatie van de Gablereditie leidde tot de devaluatie van het begrip authorized version. Hoe zit dat met deze nieuwe vertaling? Met het getal twee beginnen we een reeks. Wat let ieder van ons zijn of haar eigen vertaling uit te geven gebaseerd op een vrijgekomen versie van Ulysses? Joyces verhaal over de relatie tussen Bloom en Molly waarschuwt ons tegen de illusie de enige of uiteindelijke te willen zijn, ‘whereas he is always the last term of a preceding series even if the first’ term of a succeeding one, each imagining himself to be first, last, only and alone whereas he is neither first nor last nor only nor alone in a series originating in and repeated to infinity.’ Kortom, nu zoals een Fransman schreef over Joyce ‘le texte n'existe pas’, verwordt ook een vertaling van Ulysses van een ‘authorized version’ tot een arbitraire en tijdelijke proeve onderhavig aan modes, vernieuwingsdrang, een element in de cirkelgang van het laat-kapitalistische systeem, zoals Joyce zelf dit al noemde een ‘litter’ (afval) in plaats van een ‘letter’.

Er is nog een paradox die mijn aandacht vraagt. De Bezige Bij verkoos twee Vlamingen voor deze nieuwe Ulysses. In een recent interview in Vrij Nederland werd hun de vraag gesteld of ‘Vlamingen eigenlijk wel naar het Nederlands’ vertalen kunnen, waarop zij stellen de tekst in standaard-Nederlands te hebben vertaald, behoudens Hiberno-Engelse uitdrukkingen die een Vlaams equivalent gekregen hadden. Anderzijds beweren zij: ‘De hele tekst van Ulysses [heeft] een Anglo-Iers tintje [...] Joyce was nu eenmaal geen Engelsman, maar een Ier, die dingen schrijft die een Engelsman nooit uit zijn pen zou krijgen. Wij hebben er in het begin aan gedacht om onze vertaling op dezelfde wijze een Vlaams tintje te geven, maar het effect bleek “overdone”. Daarom hebben we gekozen voor standaard-Nederlands. We zijn er ons wel van bewust dat we als Zuidnederlanders in de standaardtaal andere termen kiezen dan een Amsterdammer, zodat onze vertaling uiteindelijk toch evenveel vervreemdende effecten vertoont als Ulysses zelf’ [vn 5 nov. 1994, 86-87]. De taalkwestie leidt kennelijk toch tot tegenstrijdigheden. Enerzijds wordt door Nys en Claes beweerd dat Joyce ‘courant Engels’ schrijft, anderzijds zou Ulysses een Iers tintje hebben.

[p. 39]

Enerzijds vertalen zij in standaard-Nederlands, anderzijds gebruiken zij uitdrukkingen die een Amsterdammer niet bezigt. Nu noemde een mij bekende Vlaming onlangs wat wij in Amsterdam een ‘house party’ noemen een ‘huisfuif’, zonder dat hij zich bij het uitspreken van dit woord bewust leek te zijn van het effect ervan op zijn Amsterdamse gehoor: verbazing, ongeloof (worden we niet in de maling genomen?), en uiteindelijk poëtische vertedering. Voor een Amsterdammer is er een semantisch verschil tussen een ‘huisfuif’ en een ‘houseparty’ - al is het alleen al omdat het woord ‘fuif’ connotaties heeft van zoete meisjes of bekakte studenten uit de jaren vijftig. De vraag rijst daarom in hoeverre een vertaling met het ‘vervreemdende effect’ van een Vlaamse tongval nog een standaard-Nederlandse vertaling is.

De strategie die Nys en Claes kiezen om uit de impasse te komen roept mijns inziens alleen nog maar meer vragen op. Zo stellen zij een impliciete parallel tussen het Hiberno-Engels en het Vlaams. Zoals het Vlaams staat tegenover het Nederlands, zo staat het Hiberno-Engels tegenover het Engels. Nu moge Joyce in Ierland opgegroeid zijn en levenslang gefascineerd gebleven zijn door zijn geboortestad, toch zou hij, lijkt mij, er bezwaar tegen gehad hebben om Ulysses als een Ierse roman te beschouwen. Niet alleen resumeert zijn tekst nadrukkelijk de hele westerse literatuur vanaf de Odyssea, deze nadruk op het Europese cultuurgoed diende om de connotatie van provincialisme die aan Ierland kleefde te logenstraffen. De Engelsen portretteerden de Ieren in Punch als aapachtige primitieven met lage voorhoofden, cultuur- en intelligentieloze wezens. Door Joyce te plaatsen als Ier, roepen Nijs en Claes, historisch gezien, de suggestie op van de ‘bogman’, en zou men de auteur van Ulysses kunnen beschouwen als een parodistische versie van de Ierse ‘bogtrotter’ die de repressieve Engelse obsessie met de cloaca omkeert in zijn tegendeel, en taal in het rondspet als ware het wat anders. Dit, althans, was de opinie van Joyces tijdgenoot Wyndham Lewis, die Ulysses een ‘record diarrhea’ noemde. Niet alleen devalueert men de status van Ulysses door dat als een Iers werk te zien, Nys en Claes devalueren het Vlaams. Zij bevuilen het eigen nest. Als Iers de connotatie van proviciaals heeft, krijgt Vlaams dat in hun redenering ook. Dit stelt mij als Amsterdamse voor een moreel probleem. Niet alleen vind ik Vlaams niet provinciaals (maar een verrijkende variant van hetgeen ik om mij heen hoor), maar ik weiger op principiële gronden te discrimineren en het Vlaams als een primitief soort Nederlands te zien.

Ik begon dit stukje met een verwijzing naar geslachtelijk verschil. Mede dankzij de moderne technologie begint het mogelijk te worden verschil tussen man en vrouw te zien zonder dat de een onmiddellijk wordt geplaatst als een afwijking van het model van de ander. Er komt zicht op verschil zonder hiërarchische of ontologische prioritering, zonder dat er een transcendente eenheid hoeft te zijn die het verschil opheft en de eenheid handhaaft. Wat mij betreft is de verdienste van de vertaling van Nys en Claes dat zij, zonder dat zij dat zelf onderschrijven, het onmogelijk maken om nog langer bij het horen van standaard-Nederlands aan noord-Nederlands te denken. Ook zuid-Nederlands, hoewel anders, is standaard-Nederlands. Vive la différance.