De Gids. Jaargang 158

[p. 5]

Stefan Hertmans
Microscopische hymnes

De paradoxale manier waarop Ulrich Meister met alledaagse voorwerpen omgaat, kan een sprekend mens zich in feite onmogelijk indenken. Want de waarnemingservaringen die hij beschrijft, lijken te behoren tot de verwondering van een eerste kinderlijk contact, een botsing in een niet-verbale ruimte, meer zelfs: de manier waarop hij de eenvoudigste dingen beschrijft, speelt met de idee dat hij de dingen voor het eerst ziet en niets van hun functie af weet - een gespeelde vorm van onschuld die hem toelaat veel meer te zien dan onze door functionaliteit afgestompte blik.

De tekeningen die hier bij zijn korte beschrijvingen worden afgedrukt, zijn in feite ook al een beschrijving: ze zijn bedoeld voor de bezoeker van een tentoonstelling van Meister. In de tentoonstellingsruimte zelf laat Meister namelijk slechts enkele kleine, onschuldige voorwerpen zien. Ernaast hangen onooglijke kaartjes met daarop de teksten. Elk voorwerp wordt op die manier drie keer door ons gezien: eerst herkennen we, bijvoorbeeld, een stukje spaanderplaat tegen een wand of een dweil op de grond; dan lezen we de tekst met een onverwachte beschrijving, en we kijken, licht geschrokken en geamuseerd, naar het voorwerp terug. Plots blijkt het stukje spaanderplaat te krioelen van verborgen leven, of de dweil verraadt een bijna boeddhistisch geduld. Een kleine revelatie is het gevolg. In catalogi laat Meister gewoonlijk foto's van de voorwerpjes opnemen. Bij een tentoonstelling in Gent in 1993 maakte hij echter de hierna volgende tekeningetjes, die de beschrijvingen van een nog aandoenlijker, schijnbaar hulpelozer pendant voorzien.

De paradox ontstaat natuurlijk door het feit dat hij wél over een perfecte, zelfs verheven taal beschikt om voorwerpen te beschrijven die hij als het ware niet herkent. Zo kan een kartonnen bordje voor een kroket, door de zwierige omschrijving, suggereren dat het voorwerp onbekend is. Maar wie zulke taal gebruikt herkent uiteraard ook al die voorwerpen. Hij probeert tegelijk in en buiten de cultuur te staan. Het is alsof de enigszins dichterlijke taal die Meister hanteert daardoor zelf een nieuwe, vreemde adem krijgt. Door allerlei voorwerpen aandachtig waar te nemen en te beschrijven met eenvoudige beelden toont Meister iets wonderlijks: die eenvoudige beschrijving is bijna ontwrichtend naast de eenvoud van het ding zelf. We zien zelf wel wat een kopje, een dweil, een prop zilverpapier, een stuk piepschuim betekenen; maar Meister beschrijft ze zo accuraat en tegelijk zo ‘universeel’, dat we ze de eerste ogenblikken niet herkennen in de beschrijving.

De aandacht voor die kleine, zorgvuldig geselecteerde trivia krijgt daardoor de pathetische schijn van een ontwaken, en net daardoor wordt het ook weer dodelijk ironisch. Want de retorische beschrijvingen - zo weggelopen uit een of andere roman van Thomas Mann, als Meister goed op dreef is - parodiëren niet alleen elk zorgvuldig realisme, ze brengen van de weeromstuit een bijna microscopische hymne op gang die louter en alleen ontstaat door de botsing van die voorwerpjes met de taal, die precies door haar accuratesse vervreemdend werkt. Vaak zoekt Meister dan nog naar een licht archaïsche zinsbouw, die nog hulpelozer lijkt tegenover de nietigheid van het beschreven voor-

[p. 6]

werp zelf. Het grappige is dat de beschouwer op die manier ook oog krijgt voor de archaïsche techniek en constructie van de dingen zelf, voor de manier waarop bijna ontroerend eenvoudige gebruiksvoorwerpen in elkaar zitten.

De ironische ontmaskering van retorische taal die hierdoor ontstaat, lijkt tegelijk echter ook een dwingend memento: zonder die taal kan de geheime kracht en betekenis van het onooglijke ook niet worden gedetecteerd.

Als een te grote huls, een verkreukeld omhulsel, leggen deze deels prozaïsche, deels poëtische regels een vergeten gevoel van revelatie over de dingen, dat hen onwezenlijk en epifanisch naar voren laat treden. Zo eenzaam, verheven en wezenloos als de taal rond deze voorwerpen hangt, zo eenzaam zijn ook die dingen zelf.

Zodoende begint de toeschouwer/lezer na enkele stappen in deze rebusgang te beseffen hoezeer achter de retoriek een grote economie schuilgaat, een uiterst zorgzame en ascetische zuinigheid in woorden. Wat Meister beschrijft lijkt op het eerste gezicht gewoon een grappige vorm van overstatement, maar bij nader toezien gaat het om een gigantisch understatement, een ellips, een gesuggereerde teloorgang van het kijken. De onbevangenheid van de eerste blik transformeert zich in een vorm van uiterst gesofisticeerde aandacht, zodat we beseffen: dit is niet de nostalgische blik van iemand die een voorwerp als voor het eerst wil vatten. Het gaat niet om de eerst blik. Het gaat om de laatste. Het is de blik van iemand die urenlang heeft gekeken en die deze voorwerpen, die tot zuivere vormen woorden verheven, nu, in deze vergeten retorische stijl als voor het laatst wil zien, ze naar de oppervlakte van zichzelf wil roepen. Het licht van de scherpzinnige observatie, die ze voor ons oog onthult, is ook de sublimerende sluier waardoor ze des te naakter, ontstellend bijna, hun alledaagse en tegelijk diep-rituele vormentaal prijsgeven.

Ulrich Meister (Schaffhausen, 1947) leeft en werkt in Düsseldorf. Opgemerkte bijdrage o.m. aan Documenta ix, Kassel 1992.

Tentoonstellingen in Frankfurt, Düsseldorf (1988-1989), New York (American Fine Arts Co., 1987), Keulen, Temse (1990), Thiers, Madrid, Antwerpen (1991), Gent (1993).

Zijn werk bestaat voor het grootste gedeelte uit ready mades die begeleid worden door korte teksten. In Artefactum van herfst 1994 omschreef Jean-Charles Massera hem als een ‘artiste-poète’.