De Gids. Jaargang 157

[p. 882]

Onno Kosters
Keer en terugkeer van Robinson: Weldon Kees en Simon Armitage

In het voorjaar van 1993 zag ik in een aflevering van het BBC-programma Bookmark de jonge Engelse dichter Simon Armitage een zoektocht ondernemen naar het leven en verdwijnen van een Amerikaanse dichter waar ik tot dan toe maar eenmaal van had gehoord: Weldon Kees. Armitage kende ik wel, zijn bundels Zoom! en Kid had ik onlangs met plezier gelezen. In het bijzonder de gedichten in Kid over ene Robinson raakten me, en ik vroeg me af wie die dichter zou zijn waar hij het in ‘Looking for Weldon Kees’ over had. Voor ik naar een antwoord begon te zoeken was daar Bookmark, en naar aanleiding van Armitages zoektocht besloot ik Kees' Collected Poems te lezen. Ik raakte gefascineerd - en in het bijzonder de gedichten over ene Robinson raakten me. Ik besloot Kees' en Armitages ‘Robinson-gedichten’ te vertalen, en schreef er van de weeromstuit zelf ook enkele...

wordt wakker, de smaak van Bourbon
nog in de mond, maakt met recensies de kachel aan,
zet koffie, koopt broodjes en een nieuwe krant,
ontdekt alweer het genoegen

van het verdwijnen: de kou,
sporen zonder condens op de ramen, een omrand bericht.
De stalen verschaling, door de verre maar
aanstormende warmte de deur
gewezen. Dat was
toekomstmuziek, zo 's nachts,
een fles Bourbon half om, de
kachel afkoelend, Robinsons voeten
kouder en kouder, er is geen haast

aan de kou en de eenzaamheid
van het oude genoegen niet meer
wakker te zijn en nog niet te slapen.

‘In het voorjaar van 1974 las ik in een boek met essays en poëzie van de Amerikaanse dichter Howard Nemerov een bespreking van de verzamelde gedichten van een dichter waar ik tot dan toe nog nooit van had gehoord: Weldon Kees.’ Zo blijkt J. Bernlef een stuk in Raster 37 uit 1986 te beginnen. Bernlef schrijft in dat verhaal over zijn groeiende enthousiasme voor de vergeten dichter, over zijn vertalingen, over zijn plan om een biografische roman over Kees te schrijven en over de door hem ondernomen speurtochten naar Kees, gevat in fragmenten van die ‘roman in wording’. In de loop van het verhaal slaat Bernlefs aanvankelijke overtuiging met ‘America's great forgotten poet’ te maken te hebben om in de wat treurige conclusie dat hij daar na het vertalen van zo'n twintigtal gedichten niet meer zo zeker van is. ‘Bijna ieder gedicht bevatte ijzersterke regels, sterke beelden, maar bijna geen enkel gedicht was volledig geslaagd,’ schrijft Bernlef. ‘De wat hysterisch aandoende toon van zelfbeklag, de iets te dik aangezette apocalyptische visoenen leken mij lang niet altijd voortgekomen uit de man zelf, maar uit zoiets als de tijdgeest [...]. Kortom, ik geloofde Kees na die twintig vertalingen niet meer op zijn woord.’

[p. 883]

Weldon Kees werd geboren op 24 februari 1914 in Beatrice, Nebraska. Over zijn jeugd, zijn ouders, is weinig bijzonders bekend. In 1930 gaat hij studeren aan de universiteit van Nebraska. Hij publiceert zijn eerste verhaal en doet een jaar mee met het Federal Writers Project, een ‘New Deal’-project dat tot doel had werkloze schrijvers reisgidsen over de verschillende staten te laten schrijven. In de vuistdikke studie die over dit project is geschreven, The Dream and the Deal, staat een prachtige foto uit 1941 waarop een zichtbaar poserende, peinzend kijkende Kees een krant zit te lezen waarvan de voorpagina vet kopt: hitler declares war on russia. Zo geposteerd, met zijn keurig achterovergekamde zwarte haar, zijn gesoigneerde snor en de haarscherpe vouw in de broek van zijn lichte pak ziet hij eruit als de ‘gentleman poet’ die met de echte wereld weinig van doen wil hebben - hij leest de achterpagina.

Kees was een veelpoot. Zijn literaire werk bestaat uit poëzie (The Last Man, 1947; The Fall of the Magicians, 1948; Poems 1947-1954, 1954) en verhalen. Hij was een tijd kunstredacteur bij The Nation in New York en na zijn vertrek naar San Francisco (1951) stortte hij zich op het componeren en spelen van jazz. Ook hadden experimentele film en fotografie, en opnieuw de schilderkunst (Kees exposeerde vlak na de oorlog samen met onder meer Willem de Kooning) zijn aandacht. Samen met de psycholoog Jürgen Ruesch maakt hij een aantal documentaires, onder meer Approaches and Leavetakings en The Child Who Does Not Speak. Ook maakten hij en zijn vrouw met Ruesch het boek Nonverbal Communication, dat een jaar na Kees' verdwijning uitkwam. Voor dat boek maakte hij honderden foto's die honderden manieren illustreren waarop mensen non-verbaal met elkaar communiceren.

Op 18 juli 1955 verschijnt in The New Republic een door Kees geschreven recensie getiteld ‘How to Be Happy: Installment 1053’. Daaruit de volgende passage: ‘In de huidige atmosfeer van wantrouwen, geweld en onredelijkheid, waarin zovele mensen zichzelf vermoorden, zij het letterlijk of symbolisch...’ Diezelfde dag (maar misschien ook twee dagen later, de documenten spreken elkaar tegen) wordt Kees' auto leeg aangetroffen bij een oprit van de Golden Gate Bridge. Zijn lichaam is nooit gevonden, niemand heeft ooit meer van hem gehoord. Spoorloos, maar ook vanaf dan louter sporen. En misschien wel niet dood, slechts verdwenen - hij zou in Mexico zijn gesignaleerd, het land waar hij zich naar eigen zeggen ooit wilde vestigen.

Wanneer je met de wetenschap van Kees' verdwijning en waarschijnlijke zelfmoord zijn poëzie leest, lijken sommige gedichten profetisch van aard. De inderdaad zware toonzetting en apocalyptische breedvoerigheid van beelden en woorden in veel van zijn gedichten lijken verbonden met het kille, naoorlogse Amerika en te verwijzen naar een toekomstige zelfmoord - zij het letterlijk of symbolisch: ‘Wij presenteren hedenavond / een vertoning des doods: zie wat / 't Verknipte celluloid van deze scènes / Ongesponsord en belastingvrij te zeggen heeft. [...] Geen einde aan de film, tenzij / Het slot uw eigen einde is’ (‘Ondertitel’, vertaling Bernlef in Raster). Soms springt ook een soort grimmige, bittere ironie naar voren: ‘Toen de kolen / op waren, begonnen we / de boeken te verbranden, een voor een’ (‘Het einde van de bibliotheek’); ‘Ik lees als ik in mijn dochters ogen kijk / onder de onschuld van haar jonge lijf / verstopt, suggesties des doods die zij niet begrijpt [...] Ik heb geen dochter. Ik wil er geen’ (‘Voor mijn dochter’). Kenneth Rexroth schreef: ‘Anderen hebben zichzelf Apocalyptici genoemd, Kees leefde in een permanente en hopeloze apocalyps.’

Kees' veelzijdigheid is geprezen, maar ook een vorm van onmacht genoemd, onmacht om in een of twee disciplines rust te vinden, en perfectie. Wie zich in Kees verdiept, raakt gefascineerd door de vierkante fotootjes uit Nonverbal Communication die (mij althans) net zoveel zeggen over de oubolligheid van Amerika begin jaren vijftig als over ‘non-verbale communicatie’. Wel zijn de vele fotootjes van interieurs erg

[p. 884]

Keesiaans; kamerinterieurs komen regelmatig voor in zijn gedichten en illustreren de gedachte dat mensen zich uiten in de sporen die ze achterlaten, niet zozeer in hun aanwezigheid. Tegelijkertijd leent de term ‘non-verbale communicatie’ zich, paradoxaal genoeg, uitstekend voor een karakterisering van Kees' poëzie.

Kees' veelzijdigheid (niet direct de kwaliteit ervan) doet je zoeken naar relaties tussen de verschillende vormen waarin hij zich uitte. Een ervan zou je kunnen vinden in de motieven zwijgen en verdwijnen, in ‘er niet zijn’ en de sporen die daarvan overblijven. Daar komt bij dat het mysterie van zijn verdwijning een meerwaarde lijkt te geven aan al die vormen - geschilderde, gefilmde, gefotografeerde, geschreven - die zijn sporen zijn. Maar vooral de poëzie, ondanks alle gebreken, blijft, en vier gedichten blijven er uitspringen, de ‘Robinson-gedichten’.

Kees' Robinson, die zijn oorsprong naar alle waarschijnlijkheid vindt in Defoe's Robinson Crusoe, is een gestrande, voor altijd zonder Vrijdag (pace Bernlef). We zien zijn kamer nadat hij is verdwenen, we zien hem zwerven door de nacht, keurig gekleed; hij kaart, hij verzeilt met ene mevrouw Morse in bed. We zien hem thuis, slapend, dromend, en in zijn laatste optreden zien we Kees Robinson (maar is het Robinson wel?), of Kees zichzelf (misschien is hij Robinson wel) tegenkomen. Donald Justice, bezorger van de Collected Poems, noemt Kees' Robinson diens ‘typical man’, waarin bitterheid en afkeer wat worden verzacht door een graadje (zelf)medelijden.

Simon Armitage werd geboren in 1963 in West Yorkshire. Hij debuteerde met Zoom! (1988) en wordt sindsdien als een lichtpunt in de betrekkelijke duisternis van de ‘nieuwe’ Engelse poëzie gezien. Hij is reclasseringsambtenaar in Manchester. In zijn ‘Robinson-gedichten’, zeven in getal, heeft Armitage als het ware Kees' Robinson geadopteerd en hem naar Engeland overgebracht. Daar zwerft Robinson nu rond, nog steeds eenzaam, nog steeds zonder Vrijdag, maar, zo lijkt het, iets minder desperaat dan toen hij nog in Kees' wereld gevangen zat. Robinson herboren, dat wel, maar of hij zich ook zo voelt is de vraag. Hij neemt aldus afscheid: ‘Dit is mijn laatste woord. Wordt niet vervolgd.’

Literatuur

Simon Armitage, Zoom!, Bloodaxe, Newcastle 1988.

Simon Armitage, Kid, Faber & Faber, Londen 1992.

Simon Armitage, Book of Matches, Faber & Faber, Londen 1993.

J. Bernlef, Laatste sporen van de laatste man. Over Weldon Kees', in Raster 37, p. 68-87, 1986.

J. Bernlef, ‘Een prachtig akkoord op een slechte piano’, in Het ontplofte gedicht, Querido, Amsterdam 1978, p. 73-77.

Jim Elledge (ed.), Weldon Kees: A Critical Introduction, Scarecrow 1985. Met 11 verloren gewaande gedichten.

Mark Ford, ‘The Least Deceived’, recensie van Weldon Kees, Collected Poems en Dana Gioia, Can Poetry Matter?, in PN Review, juli/augustus 1993, p. 61-62.

Weldon Kees, Collected Poems, introd. Donald Justice, herdr., Faber & Faber, Londen 1993; oorspr. uitg. University of Nebraska Press 1962.

Weldon Kees, The Ceremony and Other Stories, introd. Dana Gioa, Graywolf Press 1984.

Weldon Kees, Reviews & Essays, 1936-1955, introd. Howard Nemerov, University of Michigan Press 1988.

Weldon Kees, Fall Quarter, Story Line 198?.

Robert E. Knoll (ed.), Weldon Kees and the Midcentury Generation, University of Nebraska Press 1986.

Toby Litt, ‘Disappearing Act’, recensie van Weldon Kees, Collected Poems, in Literary Review, mei 1993, p. 45-46.

Jerre Mangione, The Dream and the Deal: The Federal Writers' Project, 1935-1943, Little/Brown & Co., Boston/Toronto 1972.

Sharon Mayer Libera, ‘The Disappearance of Weldon Kees’, in Ploughshares 5, 1979, p. 147-159.

William T. Ross, Weldon Kees, Twayne Publishers, Boston 1985.

Jurgen Ruesch, Weldon Kees, Nonverbal Communication: Notes on the Visual Perception of Human Relations, University of California Press, Berkeley 1956.

[p. 885]

Weldon Kees
Gedichten

Robinson¹

Zodra Robinson voorbij is stopt de hond met zijn geblaf.
Zijn spel is uit. De wereld een grauwe wereld,
niet zonder geweld en hij schopt onder de vleugel,
de schrikbarende jacht al ruimschoots op komst.

De spiegel uit Mexico, geplakt aan de muur,
weerspiegelt geen moer. Het glas is zwart.
Louter Robinson levert het Robinsoniaans beeld op.

Hetgeen de hele kamer is - muren, gordijnen,
kast, bed, de ingekleurde foto van Robinsons eerste vrouw,
kleden, vazen, panatella's in hun doos.
Ze zouden de kamer vullen als Robinson binnenkwam.

De bladzijden in de boeken zijn blanco,
de boeken die Robinson las. Dat is zijn lievelingsstoel,
of waar de stoel zou staan als Robinson er was.

De hele dag gaat de telefoon. Misschien is het Robinson wel
die belt. Het ding gaat nooit als hij er is.

Buiten, witte gebouwen worden geel in de zon.
Buiten, cirkelen de vogels onafgebroken
waar bomen echt zijn en er niet tussenuit gaan.

1 Dit gedicht werd ook vertaald door J. Bernlef en gepubliceerd in Raster 37.

[p. 886]

Kanten van Robinson

Robinson aan het kaarten in het Algonquin; weer
valt dun blauw licht achter de markiezen neer.
Grauwe mannen in overjassen: spoken waaiend langs de deur.
Taxi's op de brede wegen: gele, oranje en rode strepen.
We zijn bij Grand Central, Mr. Robinson.

Robinson op een dak met uitzicht op de Heights; de schepen
rouwen als verdoolden. Leigrijs water, in de diepte.
Geluid van ijsblokjes in een glas terwijl een osteopaat
in golfkleding over een oude Intoerist-tour vertelt.
- Hier sprong die ouwe Gibbons vanaf, Robinson.

Robinson die in het park wandelt, de olifant bewondert.
Robinson die de Tribune koopt, en de Times koopt. Robinson
die zegt, ‘Hallo. Ja, met Robinson. Zondag,
vijf uur? Graag. Best, best. En met jou?’
Robinson alleen te Longchamps, en hij staart naar de muur.

Robinson die bang is, dronken, Robinson snikkend
in bed met ene Mrs. Morse. Robinson thuis;
wat te doen: Toynbee of luminol? Waar de zon schijnt,
Robinson in fleurige zwembroek, gezicht naar de
branding. Waar de nacht stopt, Robinson in East Side-cafés.

Robinson in geruite wollen jasje, whiskybruine schoenen aan,
zwarte stropdas om, gesteven oxford overhemd,
horloge met juwelen, geruisloos, zelf-opwindbaar, koffertje,
gedekte jas, lentekledij, dat alles over zijn
bedroefde en gewone hart, dor als een winterblad.

[p. 887]

Robinson thuis

Gordijnen open, de deur op een kier.
Het leek gedurende de hele winter
donker te worden. Maar nu zweren maanlicht en straatgeur
samen en vormen een verbintenis.

Dit zijn Robinsons kamers.
Verbleekt, vaal, en kleurloos dit licht, alsof
alle troebele dageraden van het voorjaar
hier hun toevlucht vonden, louter misschien voor Robinson

die slaapt. Als door de etages meer muziek zou filteren
en het maanlicht andersoortig was
werd hij wellicht wakker voor het journaal,
dat aangrijpend zal zijn, min of meer.

Deze slaap komt door uitputting, maar zijn oud verlangen
zo te sterven is er minder op geworden.
Nu is er alleen deze kou die hij moet dragen.
Maar niet als hij slaapt. - Scherpzinnig geleerde, reiziger,

of onguur bebaard figuur, op zijn hurken in een grot,
scherpziende sluipschutter op de versperringen,
ketter in catacomben, veelbesproken martelaar,
bedelaar op straat, vertrouweling van menig Paus -

Allen zijn slapende Robinson, die zich omdraait en mompelt,
‘Iets symboliseer ik in dit gekkenhuis -
deze stad - nachtmerrie - zwart -’
Zwetend wordt hij wakker
in het gruwelijk maanlicht en wat misschien stilte
is. Het zoemt als kabels ver over de daken
en de lange gordijnen waaien de kamer in.

[p. 888]

Met betrekking tot Robinson

Ergens in Chelsea, begin van de zomer;
en op een wandeling tegen de avond naar de haven
dacht ik Robinson in de verte te ontwaren.

Op een eerste verdieping zonder gordijnen klonk
uit een radio There's a Small Hotel; een vlieger
dartelde boven donkere daken en traag zwevende vogels.
We waren er alleen, hij en ik,
bewoners van de lege straat.

Onder een uithangbord voor Natural Bloom Cigars,
terwijl in de schemer lichtjes zachtjes op groen sprongen,
hield hij stil en keek verwonderd in een etalage
waar een gipsen Venus, mannequin met trosje vruchten,
neerzag op het oostwaarts gaand verkeer. (Maar Robinson,
wist ik, was de stad uit: 's zomers zit hij ergens in Maine,
soms op Vuureiland, soms aan de Kaap,
hij vertrekt zo in juni en komt na 1 september terug.)
En toch, ‘Robinson!’, riep ik bijna uit.

Geen kans. Op het moment dat ik voorbij ging
en omkeek om zijn gezicht goed te zien
draaide zijn hoofd met het mijne mee
en staarde me aan met opengesperde, angstaanjagende ogen:
bloedstollend. Zijn stem
kwam tot me als een echo uit de nacht.

‘Ik dacht dat de draaikolk zich opende.
Schopte de hele nacht tegen slot en grendel.
Je bent me vast gevolgd vanaf het Astorplein.
Een leeg blad zweeft neer op het eind.
En toen rolde in al zijn gruwelijkheid
een dag enorm als gisteren, zich over mijn gezicht,
tot het stokte -’ Opgejaagd, voortrazend
naar de haven keek ik om
om nog eenmaal te zien. Ik wist niet zeker,

[p. 889]

 

daar in het donker, of het Robinson was

 

of een ander.

 

Bij de huizen geen teken van leven. De Venus

 

die baadde in blauw blinkend licht

 

staarde naar de rivier. Ik spoedde me naar het westen

 

en de lichtjes langs de oever gingen aan.

 

De schepen deinden zachtjes en de diepe scheepshoorns bliezen.

 

 

 

vertaling Onno Kosters