De Gids. Jaargang 157

[p. 492]

Ondeugden

Klaus Siegel
Kuisheid

In de turbulentie op de looppaden tussen marktkramen waarvan geuren en kleuren de sombere hemel uitdagen, maar ook tussen de drukke mensenmassa op zonovergoten pleinen, omgeven door historische, toerisme trekkende bouwwerken, zie je hoe als het oog van een cycloon soms een soort vacuüm door de menigte drijft. In het middelpunt tref je doorgaans een man of vrouw in habijt aan: een dominicaan in witte pij, waarover de wijde zwarte mantel met kapoets golft, een franciscanes in grauw, ruw geweven nonnengewaad, het gerafeld koord om haar middel slingerend. Het cordon sanitaire dat zich om de gewijden vormt wordt geenszins ingegeven door eerbied voor de gewijde status van de voortschrijdende. Nee, het valt duidelijk aan de rilling waardoor de passanten getroffen worden, aan de uitdrukking van intense afschuw op hun gezicht af te lezen dat gevoelens van onlust en afgrijzen de boventoon voeren. Zo ongeveer moet in vroeger tijden de reactie van een menigte er hebben uitgezien als een melaatse, voorafgegaan door het geluid van zijn ratel, zijn weg erdoorheen zocht. Tot voor enkele decennia zag je dit tafereel alleen in Noord-Europa maar langzamerhand is het ook rond de Middellandse Zee gewoon geworden.

Wat doet de flaneurs zo gruwen bij de verschijning van een gewijde voorbijganger? De manier van leven in een commune, het bedelaarsbestaan, de contemplatieve instelling, de eenvoud van het bestaan van de religieuzen kunnen het niet zijn. Flower power, new wave, de milieubewuste groenteman, de aanhangers van Baghwan, wie gunt deze verschijningsvormen van ‘het afzien’ hun plaats onder de zon niet? Wat is er zo speciaal aanstotelijk aan deze mensen?

Welnu: ze geven zich over aan de zonde der kuisheid! En dat is in onze dagen een onvergeeflijke ondeugd.

De veronderstelling ligt voor de hand dat de moderne hoofdzonden absolute pendanten vormen van de zeven kwaden zoals Gregorius de Grote die aan het eind van de zesde eeuw in zijn catechese te boek stelde. De zaak ligt echter heel wat ingewikkelder. Oppervlakkig gezien lijkt bijvoorbeeld de moderne zonde die eruit bestaat dat een individu zich onttrekt aan de plicht tegenover de maatschappij voortdurend etenswaar naar binnen te werken het tegendeel van de oude hoofdzonde van de gulzigheid zoals die zo prachtig door Andreas Alciatus ter afschrikking verbeeld werd in zijn embleem van de Gulo, de vetgebuikte man met in de ene hand de meeuw en in de andere de kropgans. Maar tegelijkertijd moet iedere aanduiding van een gezellige mannelijke embonpoint door onmenselijk, veelal tot een vroege dood leidend joggen worden bestreden. Innemende vrouwelijke molligheid wordt tenietgedaan door gelegaliseerde, maar daarom niet minder neurotische vormen van anorexia. Wat betreft de moderne hoofdzonde van de weldoorvoedheid is er weliswaar sprake van een zekere bipolariteit, maar niet van een zuiver antithetische morele opvatting.

Wat de eigentijdse hoofdzonde van de kuisheid aangaat ligt de zaak veel eenvoudiger. Want in dit geval is er inderdaad sprake van een

[p. 493]

zuivere antithese tegenover de corresponderende middeleeuwse zondeopvatting. De onkuisheid wordt tot deugd verheven en de kuisheid tot hoofdzonde. Bij nader inzien wekt dat geen verbazing. De kuisheid vloekt met alle geboden van het consumentisme. De obediënte erotische afnemer kent nieuwe gruwelwoorden: eerbaarheid, gaafheid, maagdom, pudeur, decentie, modestie. Lucretia is tot schertsfiguur geworden, Jozef tot softie, en Suzanna tot een eitje, onbekend met de geneugten van de trio- en gerontofiele seks.

Als bij de koper de statistische kromme van de prijs van het goed en de kromme van de beperking die het gezamenlijk inkomen der voordeurdelers aan hem oplegt optimaal zijn samengevallen in de aanschaf van bijvoorbeeld een Toyota-automobiel, breekt het moment aan waarop de hoogte van het maandelijks afbetalingsbedrag verder materiële behoeftebevrediging onmogelijk maakt. Dit is een onverdraaglijke toestand voor de consument die van jongsaf aan geconditioneerd is tot een constant koopgedrag. Hoe gaat de maatschappij met deze frustratie om, die slechts lijkt te kunnen worden opgelost door moord, doodslag, roof of diefstal. Tegen een relatief geringe vergoeding stelt zij zogeheten poets- en glansmiddelen ter beschikking waarmee de bezitter wekelijks uren achtereen aan een soort eredienst aan zijn verworven goed kan wijden en bovendien door de aangebrachte glans op het idee wordt gebracht dat hij een meerwaarde aan zijn Toyota-automobiel heeft toegevoegd.

Wie vandaag de dag toevallig getuige is van het pracht- en materieel vertoon dat de gemiddelde huwelijksvoltrekking omringt - geen slagersbediende, geen uitzendsecretaresse ‘kan het maken’ onder te doen voor Lodewijk xv - kan zich niet onttrekken aan de indruk te worden geconfronteerd met een neo-sacrament. In de uiterlijke vorm van een hoogtepunt van consumentendom wordt de komende consommatio der echtelijke lichamen aangeduid en gewaarborgd. De conjugale lichaamsdelen zijn tot consumptiegoederen verheven. Ik trek de vergelijking met de Toyota-aanschaf even door: de prijs voor Pietje en Marietje is betaald, nu dient de meerwaarde aan het gehuwde lijf te worden toegevoegd, nu komen de poets- en glansmiddelen.

Ook de uit vreemde culturen overgewaaide geplogenheden van de avond voorafgaande aan de huwelijksvastlegging wijzen in die richting. In Amsterdam althans voeren vriendinnen de gekochte bruid met een bord rond haar nek dat neerkomt op een ‘grijp nu uw kans - totale uitverkoop’ langs de mannelijke voorbijgangers, die vanaf de volgende dag een consumptieve kans armer zullen zijn.

Hierboven was sprake van de ‘komende consommatio der echtelijke lichamen’. Dat was niets dan een hypocriete revérence naar gewoonten uit het verleden. In werkelijkheid heeft de consommatio al jaren geleden plaatsgevonden op het zanderige strand van Benidorm, of bunny'tje rep je in het pluche van bar-dancing Bourbon Club (‘Wat zeg je, de muziek is zo hard... Hè, natuurlijk vond ik het lekker, oen’). Het partycenter xyz-Surprise of Marriott Hotels Carter Services Amsterdam - heeft zoëven de huwelijkscadeaus afgeleverd; de jonggehuwden zijn eindelijk alleen. Slechts de goede feeën Beate Uhse en Christine le Duc waken met hun 1001 presentjes nog ter weerszijden van het waterbed. Marietje ligt als anderhalve ons verpakte voorgekookte bloemkool in een moderne supermarkt uitgestald in haar transparante sekslingerie, keurig gedeodoreerd. Ach, en onze Piet is nadat hij een pornocassette op de s-vhs heeft gestart aan het worstelen met een framboosachtig verlengstuk (met authentieke geur!) voor zijn eikel. De lichamen zijn die middag in eigendom verworven. Via een lening bij de Postbank nv (het doorlopend krediet bleek niet genoeg, dus kwam er een afbetalingsregeling). De toevoeging aan meerwaarde kan een aanvang nemen. Alras leren de jongelieden via het scherm dat het niet slechts hulpmiddelen zijn die de waarde van het verworven lichaam verhogen. Het lijf zelf kan veel intensiever worden geëxploiteerd. De man bijvoorbeeld be-

[p. 494]

schikt over aanzienlijk meer uitsteekselen die tot exploitatie noden. Je moet maar op het idee komen. Op de kathodestraalbuis blijkt een slangemensachtige artiest in staat vier vrouwen tegelijk te gerieven (‘Agwh, agwh, no vibrator matches the quaver of your tongue, John’). Ook de vrouwelijke sterren bieden aanzienlijk meer openingen dan men gemeenlijk van zijn ouders verneemt. (Onlangs ving ik iets op over een succesrijke prostituée met een uitneembaar glazen oog, die een grote virtuositeit in het knipogen zou hebben verworven, maar dat zal wel een fabel zijn, ofschoon het verhaal wonderwel strookt met de visie van de universele bruikbaarheid en inzetbaarheid van het consumptiegoed lichaam.) Hoe het ook zij: tot de bruiloftspartij is afbetaald kunnen Marietje en Pietje voort.

Terug naar het schouwspel aan het begin van dit essay. Na het voorafgaande wordt het ontstaan van het vacuüm rond de man of vrouw misschien wat duidelijker. Nog geen eeuw geleden had hun celibataire instelling niets aanstootgevends. Afstand doen van de seksualiteit werd niet als ergernisgevend ervaren. Iedereen was gewend aan vergelijkbare resignaties, bijvoorbeeld ten aanzien van materialistische zaken. Berusting in een relatief gebrek aan materiële goederen, een gelaten instelling tegenover de onbereikbaarheid van een geliefde, zoals die van der arme Spielmann in Grillparzers onsterfelijke novelle, werden de gewoonste zaak van de wereld gevonden. (Verbeeld ik het me, of zien ook anderen dit soort mimosa-achtige muzikale randfiguren weer in ons straatbeeld opduiken?)

De figuren in hun ordekleed die we in het begin zagen lijken te spotten met alle geboden van onze consumptiemaatschappij. In plaats van hun lichamen zoals dat hoort te exploiteren, ontkennen ze het bestaan van hun geslachtsinstrumentarium. Laat die dominicaan die het zo goed met zijn medemens meent, desnoods onbetaald, als nuttig lid van de ‘zorgzame maatschappij’ weduwen gaan troosten en die kloostervrouw eenzame allochtone mannen bijstaan in hun nood. Daar komt de boodschap van onze postmarxistische ideologie op neer.

Een veelzeggende demonstratie van wat je met the fuck must go on zou kunnen aanduiden vind je in het aan door aids getroffenen opgelegde cohabiteer-ethos. Wie zou het in zijn hoofd halen een barbecue-festijn te organiseren in de tuin van het brandwondencentrum, aan een aan levercirrose lijdende patiënt een glaasje aquavit of een maagkankerpatiënt een lekker verbrand toastje te offreren? Maar de rubberindustrie staat klaar voor de hiv 'er.

Je kunt je afvragen of de ethiek van de zonde van de kuisheid alleen maar gebaseerd is op economische principes, op het onvervreemdbaar recht van de huidige burger op materiële gelijkberechtigdheid ten aanzien van de consumentieve topgroep. Of heeft de seksuele herijking die sedert de late jaren zestig plaatsvindt ook zijn invloed op de afschuw tegenover vrijwillig celibatairen?

Ik denk dat hetgeen we als de ‘seksuele revolutie’ aanduiden niets anders is dan het doordruppelen in de gemeenschap van nieuwe inzichten in de seksualiteit zoals die door Freud, Von Krafft-Ebing, Havelock Ellis en anderen werden ontwikkeld. Net zoals de maatschappelijke toepassing van de grote vernieuwende filosofische visies, zoals de herontdekking en hergeboorte van de klassieke ideeën of de beweging van de Verlichting altijd eeuwen en op zijn minst decennia in beslag hebben genomen, arriveren ook deze denkbeelden met grote vertraging bij de gewone man. De historie leert dat dit met grote balansverstoringen gepaard gaat. Op het seksueel victorianisme moest noodzakelijkerwijs een doorslag naar het tegenovergestelde volgen. Maar dat verklaart nog niet waarom de heer De Leeuw in zijn neurotische cabaret een aantal blote piemels ten tonele voert. Er moet meer aan de hand zijn. Daarom ben ik nog eens te rade gegaan bij wat voor mij de oerbron van alle seksuele verandering is: het werk van Freud. Zou er bij hem iets te vinden zijn over de hedendaagse priapistische levensinstelling?

[p. 495]

Zowel in mijn Standard- als in mijn Fischereditie komt de kuisheid negentien keer ter sprake. Dat wil zeggen, kuisheid was voor Freud uiteraard geen operationeel begrip. Bij hem heet de deugd?/ondeugd? Sexualverzicht en ook wel sexuelle Abstinenz. Het is zonneklaar dat hij geen hoge pet op heeft van kuisheid in het algemeen en van het celibaat in het bijzonder. Ze leiden in de ogen van de bezorgde arts Freud maar al te gemakkelijk tot neuroses.

Tegelijkertijd echter is de man die sommigen zo graag een apodictische houding voor de voeten werpen uiterst bescheiden in het uiten van zijn visie. In zijn essay Die kulturelle Sexualmoral und die moderne Nervosität uit 1908 onderwerpt hij het culturele gewin dat seksuele beperking kan opleveren aan een beschouwing. Negentiende-eeuwer die hij is, gaat hij uit van bijna natuurkundige wetmatigheden en mechanismen in het zieleleven. Plaats je een deksel op de seksualiteit, dan zie je als het ware hoe in een belendend corresponderend retort waaronder een vuurtje gestookt wordt de aldus vrijgekomen libido in het broze glaswerk zo explosief gestuwd wordt dat je blij bent dat hij kan ontsnappen naar een derde glazen buis waarin je een vloeistofkolom sublimatie langs een gradenverdeling omhoog ziet schieten. Freud zegt dan: ‘Ik verklaar mezelf niet in staat winst en verlies hier op de juiste manier tegen elkaar af te wegen, al zou ik ter inschatting van de debetzijde nog wel het een en ander aan kunnen voeren.’ Dat is heel wat anders dan de totale afwijzing van de kuisheid die nu normaal is geworden. Ook valt het op dat Freud het bijna altijd heeft over gezwungene Abstinenz. Dat wil zeggen dat hij vrijwillige seksuele onthouding op zijn minst uitsluit van totale afwijzing.

Op het moment dat dit essay in abstracte bespiegelingen dreigt te verzanden reikt mijn (deugdzaam geklede) vrouw me een ingezonden brief van Antoine Bodar in het NRC Handelsblad (van 28 december 1993) aan. Het handelt over opgave en ideaal van het celibaat en doet me weer op vaste grond belanden. Het essay zelf is me te metafysisch en te ijdel, maar het laat me terugdenken aan een merkwaardige demonstratie van wat Freud met sublimatie door abstinentie bedoelde.

De priester-kunsthistoricus Bodar had of heeft een of ander praatprogramma op de buis. Op zekere avond was mijn oude vriend Johan Polak - welke God dan ook hebbe zijn lieve ziel - er te gast. Zelfs ten aanschouwen van een aanzienlijk deel van intellectueel Nederland kon hij het niet laten zich aan de adembenemende fysieke en intellectuele schoonheid van Bodar te vergapen. Hij stelde hopeloze pogingen in het werk zich op de een of andere manier binnen te wurmen in de gunsten van de celibataire interviewer, voerde zijn onbesnedenheid aan en zelfs een geruime tijd geleden overleden oom werd op het tapijt gebracht die zou kunnen getuigen dat Johan een zekere mate van katholiciteit bezat. Alles tevergeefs. De classicus herkende, verblind door de schittering van de studiobelichting (opnieuw) niet de tot vlees geworden zoon van de riviergod Kephissos. Een karikatuur, ik sluit het niet uit, maar ik weet uit eigen ervaring een beetje waarover ik het heb. Maar waar blijft de sublimatie van de onderdrukte driften der beide van nature hartstochtelijke heren? Ik kan de neerslag ervan heel concreet in mijn hand nemen. Johan heeft hem me ooit toegestuurd. De veredeling der lage driften draagt de titel Nexus. Zou ook de Griekse wortel een rol gespeeld hebben in de naamgeving van het tijdschrift?