De Gids. Jaargang 157

Klaus Siegel
Een kakelbonte Tar Baby

In de zomer van 1982 verscheen er een recensie door Tj.A. Westendorp over de roman Tar Baby in het toenmalige Literair Paspoort. Van een echte bespreking was nauwelijks sprake, het betrof eerder een navertelling van de inhoud. De recensent geloofde ‘dat Morrison erin geslaagd was dit interessante conflict met al zijn complexe psychologische en sociale verhoudingen overtuigend te dramatiseren’. Dit conflict lag volgens hem op raciaal/cultureel en op sociaal terrein, en ook was er sprake van een generatieconflict. Verder werd er, kennelijk als smaakmaker, melding gemaakt van het voorkomen van onze nationale oliebol op een Westindisch eiland. Had de bespreker bevroed dat Toni Morrison ooit de Nobelprijs ten deel zou vallen, hij had voorzeker andere accenten gelegd.

De navertelde inhoud was zo kleurrijk en beloofde zo veel spanning, dat ik besloot het boek mee op vakantie te nemen. Dat leek me voor een keer verfijnder dan mijn habituele Zuidfranse vakantielectuur zoals Forsyth, Le Carré, Ambler of Deighton, en ook sprak het me aan dat de inhoud toch even zenuwslopend-ontspannend beloofde te worden en dat me een Green-achtig Caraïbisch eilandenrijk in het vooruitzicht werd gesteld.

Maar het lezen werd een grote teleurstelling. De inhoud bleek kakelbont in plaats van kleurrijk en was daarenboven zo ambitieus dat ik er tureluurs van werd. Na een derde te hebben doorgeworsteld gaf ik de poging op tot een eventuele kern door te dringen. Nu deskundige en belezen Scandinavische dames en heren het oeuvre van Toni Morrison met de eerbiedwaardigste prijs aller prijzen bekroonden ben ik het boek gaan herlezen. Ik heb me trachten open te stellen voor mérites die me twaalf jaar geleden misschien ontgaan waren, maar het bleef een rotboek.

Maar daarmee ben je er helaas niet na twee eeuwen literatuurkritiek. In het begin raak je inderdaad gefascineerd door de detective-achtige aanpak, waarvan Amerikaanse schrijvers zoals Tom Wolfe (na zijn new journalism-periode) het geheim lijken te bezitten. De roman begint exact als een Ludlum-verhaal. Een geheimzinnige ‘hij’ springt vanaf een boot om onbekende reden de lauwwarme tropische wateren in, klimt aan boord van een willekeurig jacht en... de schrijfmachine ratelt als vanzelf verder. Maar het duurt niet lang of er vallen tussentonen op die buiten het normale detective- of spionagestramien vallen. Als liefhebber van het genre en als literatuurminnend lezer denk je: jakkes, weer eens suspense met pretenties: ‘Queen of France blushed a little in the lessening light and lowered her lashes before his gaze.’ Queen of France blijkt de haven van het eiland Dominique, dat men tevergeefs op de kaart van Westindië zal zoeken. Na enig passen en meten kwam ik tot de conclusie dat Morrison er Fort de France mee bedoelde. Als voornaamste plaats van handeling bedacht de schrijfster kennelijk een denkbeeldig eiland tussen Dominica en Martinique in. Deze kunstgreep stelt haar in staat een bonte melange van landschappen en legendes

[p. 421]

uit de Middenamerikaanse archipel de revue te laten passeren. Enkele pagina's verder, als de sinistere ‘hij’ aan boord is geklommen van een jacht waarop alleen vrouwen zijn, trakteert Morrison ons ook op de bij dit genre onontbeerlijke pikante agitatie. De engerd hoort voetstappen op de trap ‘and the swish of cloth - corduroy against corduroy, or denim against denim - the sound only a woman's thighs could make’.

De lezer verwacht op deze manier het stramien van een bepaald genre, maar nu haalt de schrijfster gemeen uit, ze switcht naar een postmodernistisch romantische stemming opwekkende natuurbeschrijving à la Der Deutsche Märchenwald revisited met een ecologisch uithaaltje. Dat is haar goed recht: je mag je lezer als het maar een artistiek doel dient naar hartelust frustreren. Maar nadat ze de zoveelste draai in haar narratieve aanpak heeft genomen, ga je je afvragen of het allemaal wel zo bewust gebeurt, of dat het uit het onvermogen van een intellectueel die te veel gelezen heeft voortspruit, en die nu geen keuze kan maken in zijn vertelstrategie of eens even wil laten zien dat hij van alle markten thuis is. Zoals ik al zei: hoorndol word je ervan. Als Morrison ons in hoofdstuk 7 plotseling van Dominique in New York doet belanden, schakelt ze moeiteloos op een Dos Passos-patroon over waarin the big apple zelf de hoofdrol speelt.

Het is heel goed mogelijk dat ik op de stoel naast de bestuurster gezeten gehandicapt word door een mannelijk beperkt evenwichtsorgaan. Volgens Pound of zo iemand is onze schedel immers voor het grootste deel gevuld met een upspurt of sperm. Dat zou een verklaring kunnen bieden voor de duizelingen die me bevangen in de bochten waar Morrison me voortdurend doorheen sleurt. Heb ik soms te maken met een typisch vrouwelijke manier van vertellen? Houd ik, vooringenomen door mijn fallogocentrisch denken, vast aan een rechtlijnige, rigide vertelstructuur en sta ik onvoldoende open voor de bewuste rijkdom aan zachte vormen die vrouwelijk proza volgens sommigen zou kenmerken? In dat geval ware het betamelijk als ik een toontje lager zong. Maar ik vrees dat Morrisons verteltechniek ook in de ogen van een vrouw wat kwabbig is.

Bleef het nu maar bij het genre-switchen, maar Morrison kan geen moment van stuur en versnelling afblijven. Vol vaart wordt er telkens een nieuwe vertelweg ingeslagen, maar het is of het landschap haar gauw verveelt, en hup daar gaan we alweer links- of rechtsaf zonder dat we aan de weet komen waar de weg heen voerde. Om deze dooltocht uit te zetten schakelt de schrijfster een groot aantal handelingdragenden in. Als we de vertelstrengen onttwijnen tot hun essentie kunnen we de volgende draden onderscheiden.

Een door zijn afkomst tot snoepfabrikant en dus tot uitbuitende kapitalist veroordeelde Amerikaan heeft zich na zijn pensionering teruggetrokken op het Caraïbische Dominique. Bij zijn geboorte is er al een snoepje (Valerian) naar hem genoemd: ‘a dollar selling fagot candy’ dat alleen aftrek vindt bij jigs, bij roetmoppen. (O, welk een diepe symboliek!) Hij is gehuwd met een uit een woonwagenkamp afkomstige schoonheid. In een parade is ze hem als ‘looking like the (red and white) candy that had his name’ opgevallen. Narcissistisch trouwt hij haar. Zoiets is niet alleen onwaarschijnlijk maar ook makkelijk, want de conflicten en the big laugh liggen daardoor voor het oprapen: het mooiste meisje van Maine leert natuurlijk nooit tafelmanieren en is er alleen maar op uit haar schoonheid van a principal beauty of Maine, die haar tot ongekende luxe gebracht heeft, intact te houden. Het echtpaar, dat toch een modus vivendi heeft gevonden: ‘Naturally they bickered and taunted one another. Naturally. Normally even. For they were decent people’, heeft uiteraard een homoseksuele zoon die het vertikt kapitalist te worden en in stede daarvan na impresario, schaapherder, strandwacht et cetera te zijn geweest, op dit moment als welzijnswerker in een reservaat de Indianen helpt hun identiteit te bewaren.

Gebruikmakend van de receptuur van de

[p. 422]

klassieke komedie voorziet Morrison het echtpaar op een tweede niveau van een bediendenpaar, waarvan Von Hofmannsthal nog iets had kunnen leren. Niet alleen becommentariëren ze de gebeurtenissen van uit hun eigen originele visie, maar ze zijn in wezen natuurlijk ook veel beschaafder. Vooral Sidney, de zwarte butler, beschikt over manieren waartegen die van de vrouw des huizes lelijk afsteken. Ik moet toegeven dat ik liever bij hen voor een dinertje zou worden uitgenodigd dan bij hun werkgevers, die lang zo lekkere gerechten niet voorgezet krijgen als zij zelf in hun souterrain-keuken verorberen.

Afwijkend van klassieke regels verschaft Morrison deze bedienden op hun beurt een subaltern bediendenechtpaar, waarmee ze weer een volgend vertelpad inslaat. Ze dienen slechts gedeeltelijk wat voor de hand zou liggen als the niggers nigger, maar ze zijn beiden dragers van een subplot dat op zichzelf voldoende inhoud heeft om twee complete romans te vullen. De man is een tot zijn roots teruggekeerde Amerikaanse immigrant en diens vrouw vertegenwoordigt de volgens de legende bij het aanschouwen van Dominique blind geworden uit Afrika aangevoerde slaven, die zo veel meer zien dan de zienden.

Het eerstgenoemde echtpaar droeg de zorg voor een verweesd nichtje, maar het kapitalistenechtpaar ontfermde zich met zulk een inzet over haar dat ze aan de Sorbonne promoveerde en tegelijk als fotomodel op de cover van Elle prijkte. De jongedame zit natuurlijk tussen twee stoelen. Ze is solidair met de black power, maar tegelijk een dochter van de westerse beschaving. De beschrijving van haar afschuwelijke crisis is het geslaagdste element van Tar Baby, en je zou willen dat de schrijfster zich daartoe had beperkt.

Maar nee, de voor haar zo kwellende, tot dusver latent gebleven vraag tot welke cultuur ze behoort, wordt op overdramatische wijze actueel door de komst van de hiervoor beschreven engerd, die ook alweer voorzien is van een uitgebreid eigen levensverhaal: hij is natuurlijk Vietnamveteraan, houdt van pianospelen maar ook is hij een fugitive of law die enkele jaren daarvoor met zijn auto zijn slaapkamer is ingereden waar zijn vrouw juist met een jochie van dertien de bijslaap bedreef. Zijn tank explodeert, hij tracht nog zijn vrouw uit de vlammenzee te redden, maar alleen het minnaartje, singed bald, but nothing more, ontsnapt aan de dood.

Jade, zo heet het geleerde fotomodel, wordt uiteraard op onweerstaanbare wijze bevangen door laaiende passie voor de kwalijk riekende en ongecultiveerde indringer en daarmee op een voor haar existentiële problematiek teruggeworpen. De naamsymboliek blijft trouwens intrigeren, zonder zinnig resultaat overigens: waarom de Chinese meisjesnaam Jade, waarom heet de vrouw van de Butler Ondine, ze is aquafoob, waarom de heer des huizes Valerian, afgeleid van valere, terwijl hij juist ziekelijk is. Kennelijk grappig bedoeld.

Bijzonder irritant bij alle geschakel is Morrisons gewoonte in haar verhaalstroom niet te vertellen wie er aan het denken is. Daardoor moet je soms pagina's opnieuw lezen om erachter te komen met wiens gedachten je op een gegeven moment te maken hebt. Deze vervreemdingstechniek kan natuurlijk zeer functioneel als literair middel worden gebruikt, zoals bijvoorbeeld Uwe Johnson dat deed. Maar in dit geval blijft er alleen een vervelende nasmaak van buitenissigheid over. Hetzelfde geldt voor het voortdurende gepeuter aan voeten. Het is voor de indringer het meest begeerde lichaamsdeel van Jade, maar ook de andere personages peuteren er duchtig op los. Onmiskenbaar een bizar voortborduren op een fetisjistisch gegeven in de Japanse roman.

Ondanks dit alles vormt Jades tragische dilemma het sterkste deel, maar tegelijk vormt haar wedervaren opnieuw een bron van frustratie. Steeds weer terugkerend in Jades identiteitscrisis is een belevenis in een Parijse supermarkt, die mij wil voorkomen als gebaseerd op een authentieke ervaring van plaatsvervangende schaamte van Morrison zelf. Daar koopt een

[p. 423]

‘veel te grote vrouw’ in een kanariegele jurk met daaronder ‘te veel heup en te veel buste’ drie krijtwitte eieren. Jade kan alleen nog maar slikken ten aanschouwe van zo veel ‘transcendente schoonheid’ van ‘that woman's woman, that mother/ sister/she, that unphotographable beauty’. In elk van haar wangen waren twee omgekeerde V's gekerfd. Als de vrouw opkijkt zien de klanten iets in haar ogen zo ‘powerful it had burnt away the eyelashes’. Ze verlaat de winkel en Jade ziet haar voor de etalage voorbijschrijden. En dan ‘just before the cataclysm when all loveliness and life and breath in the world was about to disappear - the woman turned her head sharply around to the left and looked right at Jadine. Turned those eyes too beautiful for eyelashes on Jadine and with a small parting of her lips, shot an arrow of saliva between her teeth down to the pavement and the hearts below’. Hebben we hier te maken met bewuste écriture féminine: een travestietenhoer die zijn minachting voor de ‘gewone’ vrouw uitdrukt en Jades ontzetting daarover of is het zuiver naïveteit? De hulpeloosheid waarmee Jade tegenover het steeds weer terugkerende beeld staat doet vrezen voor het laatste. In Parijs ‘there were three count three gorgeous and raucous men to telephone you or screech up to your door in Yugoslavian touring cars with Bordeaux Blanc and sandwiches and a little C...’. Met een ervan, Rijk, wil ze wel trouwen, ‘but I wonder if the person he wants to marry is me or a black girl who looks like me, talks and acts like me, what will happen when he finds out that I hate earhoops, that I don't have to straighten my hair, that Mingus puts me to sleep, that sometimes I want to get out of my skin and be only just the person inside me - not American - not black - just me’. Mooier kun je het niet zeggen, dunkt me, maar dat vindt Morrison ook en daarom kan ze het niet laten haar vondst van de mens binnen in zijn mensenhuid ook nog een keer voor de fabrikantenvrouw Margaret te gebruiken: dat en niet zijn geld stelde haar gerust ‘and made her feel of the consequence under the beauty, back down beneath it, where the Margaret-hood lay in the same cup it had always lain in - faceless, silent and trying like hell to please’.

Het meest ergerlijke in het boek is de metaforiek. Je kunt er in het besef dat de quintessence van vrouwelijke beeldspraak niet invoelbaar is akkoord mee gaan dat Morrison Jade haar passie voor de glimlach van de indringer laat beschrijven als tussen haar tanden zittende leidsels waaraan small dark dogs galloping on silver feet vastzitten. Maar wat als de indringer het nu vijftigjarige mooiste meisje van Maine beschrijft als ‘net een marshmallow, die zichzelf warmde, maar niet toastte’, ‘that inside the white smooth skin was liquid sugar, no bones, no cartilage - just liquid sugar, soft and a little pulley.’? Twee regels later vermoedt hij dat de puntjes van haar borsten in tegenstelling daarmee kleine koperen knoppen zijn zoals de sierdoppen op Jades schrijftafel. Dat is te veel van het slechte. Dat geldt ook voor de telkens terugkerende bontjas die vriend Rijk Jade uit het verre Parijs als kerstgeschenk heeft toegestuurd. Aanvankelijk word je gecharmeerd door het beeld. Het cadeau is immers volstrekt nutteloos op een tropisch eiland. Dus de dood van de negentig baby-zeehondjes die hun vel voor de jas hebben afgestaan is totaal zinloos geweest. Er zit nog een doordenkertje ook aan de bontmetafoor: Jade, op een gegeven moment de koperen Venus genoemd, drukt nu eens in ons Sacher-Masochloze tijdperk haar naked body, dan weer haar tepels en dijen in de jas die even zwart en glanzend is als haar haren. We herinneren ons de beelden van de aandoenlijke witte diertjes die in Alaska doodgeknuppeld worden. Dus het glanzende zwart van het bont is nog onecht ook. De zinledigheid valt niet over het hoofd te zien. Maar in plaats van het beeld als een leidmotief te hanteren, dreunt Morrison als een litanie de dood van de negentig martelaartjes te pas en te onpas op. Symboliek met de platte boender. Tegenover het gekleurde bont is het haar van de indringer die haar onverwacht via de spiegel in haar bontjas gadeslaat echt: ‘his hair looked overpowering - physically overpowering, like bundles of long whips or lashes that could grab

[p. 424]

her and beat her to jelly. And would. Wild agressive, vicious hair...’ Het was bij een andere Nobelprijswinnaar waar ik voor het laatst zulk een opeenhoping van kitsch tegenkwam. Dat was in Narziss und Goldmund van Hermann Hesse, maar die schreef daarnaast ook echte meesterwerken. En daarvan ga ik vooralsnog in het geval van Morrison ook maar uit.

Al even grof is de uitwerking van de intrige. De komst van de indringer leidt, voorbereid door de reeds lang smeulende tegenstellingen, tot een uitslaande brand. Zoals na het voorafgaande enigszins te verwachten, ensceneert Morrison de explosie aan de feestelijke kerstdis. Zonder enige psychologische voorbereiding ontpopt de humane Valerian, die zoëven nog de indringer gastvrij in zijn huis heeft opgenomen, zich uiteindelijk tot een smerige kapitalist. Zijn schuld is des te groter omdat hij de blinde wasvrouw heeft ontslagen omdat ze appels heeft gestolen, terwijl een andere zwarte wasvrouw de enige echte troost was nadat hij als klein jongetje zijn vader had verloren. Ook de vrouw des huizes blijkt niet de overbezorgde moeder, maar een sadistische bitch. Het valt je koud op je dak.

Nog bonter maakt de schrijfster het echter wanneer ze ons op haar visie op de westerse en in het bijzonder de Amerikaanse decadentie vergast. Maar misschien is het ook parodistisch bedoeld want de culturele beschouwing wordt ‘gedacht’ door de onontwikkelde indringer op het moment dat hij toeziet hoe Valerian een plakje ham tussen zijn kaken vermaalt, ‘his head-of-a-coin profile content, approving even of the flavour in his mouth although he had been able to dismiss with a flutter of the fingers the people whose sugar and cocoa had allowed him to grow old in regal comfort; although he had taken the sugar and cocoa and paid for it as though it had no value...’ De uitbuiter denkt dat hij beschaafd is, maar hij is nog minder dan een wild dier of dan de mensen die in huizen van vodden wonen. Die ontlasten zich tenminste niet op de plek waar ze eten. De dierbaarste plekjes van de beschaafde mensen zijn de plaatsen waar ze kakken. Ze voeren oorlogen voor het bezit van beerputten. ‘And especially the Americans who were the worst because they were new at the business of defecation spent their whole lives bathing bathing washing [...] as though pure soap had anything to do with purity.’ En dan krijgen we natuurlijk de milieuramp voorgehouden die de westerse mens over zichzelf afroept. Cultuurfilosofie van de koude grond.

Ik ben Tar Baby met een behoorlijk vooroordeel voor de tweede keer gaan lezen. Ik ben geen element in het boek tegengekomen waardoor ik tot een milder na-oordeel ben geraakt. Integendeel, bij de eerste keer waren me de pretenties nog niet zo opgevallen. Ik heb het boek vast onrecht aangedaan door veel uit het verband te rukken en geen enkele geslaagde passage of gedachte - die zijn er ongetwijfeld - te citeren. Maar ik ben een bespreek-sauriër, afkomstig uit de jaren zestig, adept van Susan Sontag, wier aversie ik deel tegen interpretaties die ervan uitgaan dat de eenheid van een heilig letterkunstwerk ooit ‘meer dan de som der delen’ zou kunnen voorstellen, dat er meer achter het oppervlak schuilt dan er te lezen staat. Misschien bevalt Tar Baby me ook zo slecht omdat Morrison kennelijk de emancipatie van de Afro-Amerikaan via de letteren nastreeft. Maar daarbij gebruikt ze de literaire middelen van de onderdrukker. Zulk een aanpak echter vraagt in mijn ogen om een andere, een eigen vorm. Ik meen halverwege de jaren zestig de meest adequate gestalte van een zwart emancipatorisch taalkunstwerk te hebben gevonden. Je kunt hem beluisteren op een plaat met de titel The Last Poets. Abiodun Oyewole, Alafia Pudim en Omar Ben Hassan reppen er hun krachtige gedichten op vol belofte voor de dag die gaat komen. Hoe prachtig Morrison ook de schoonheid van haar hoofdfiguur Jade beschrijft, haar woorden zinken in het niet bij het hartstochtelijk Hooglied op de zwarte vrouw door de reppers avant la lettre.

Tenslotte moet ik bekennen dat ik er ook bij mijn tweede aanloop niet in geslaagd ben het boek ten einde te lezen. De verzoening tussen de

[p. 425]

fabrikantenvrouw en de zwarte kokkin die haar een nooit te vergeven oorvijg heeft gegeven werd me te veel.