De Gids. Jaargang 157

Willem G. Weststeijn
Beloved
Afro-Amerikaanse liefde en dood

‘...A breathtaking novel of precise and sensuous language, sweeping narrative and the greatest boldness of imagination. [...] An American masterpiece, unquestionably one of the finest novels of the decade.’ Het zijn weliswaar citaten van het omslag, die niet al te veel geloof en vertrouwen verdienen, maar de schrijfster heeft wel de Nobelprijs gekregen. Serieuze aandacht is dus op zijn plaats. Contemporaine literaire meesterwerken zijn dun gezaaid, en wie weet, misschien gaat het hier werkelijk om iets bijzonders.

Ik had nog nooit iets van Morrison gelezen, hoewel me al enkele malen van verschillende kanten op het hart was gedrukt dat eens te doen. Haar literatuur was, zei men, heel anders dan die van door mij geprefereerde auteurs als John Barth, John Hawkes, Thomas Pynchon, William Gaddis en Robert Coover en paste bovendien beter in de hedendaagse culturele ontwikkelingen, waarin een weldenkend mens geacht wordt vraagtekens te zetten bij de vanzelfsprekendheid van de begrippen ‘wit’, ‘westers’ en ‘mannelijk’.

Nu is het verplicht vraagtekens zetten net zoiets als verplichte sociale contacten of de verplichte buitenlandse vakantie, iets waaraan je je bij voorkeur dus niet conformeert, maar met Morrisons literaire kwaliteiten hoeft dat natuurlijk niets te maken te hebben. Een van de meesterwerken van de wereldliteratuur is De ro-

[p. 417]

man van prins Genji van de rond het jaar 1000 levende Japanse schrijfster Murasaki Shikibu, iemand die men moeilijk zal kunnen beschuldigen van mannelijke, westerse vooringenomenheid. Goede literatuur staat altijd boven de ideologie.

In Beloved gaat Toni Morrison terug naar de negentiende eeuw. Ze laat haar verhaal beginnen in 1873 in Cincinnati, Ohio, waar in een alleenstaand witgrijs huis Sethe en haar dochter Denver wonen. Sethe is een zwarte vrouw van tegen de veertig en haar huis wordt geplaagd door de geest van een baby, haar dochtertje, die achttien jaar geleden de keel is doorgesneden. Het rondspoken van de geest van de baby heeft ertoe geleid dat de twee zoons van Sethe op dertienjarige leeftijd het huis zijn ontvlucht. Sethes toen nog levende schoonmoeder zag echter geen reden tot verhuizen: ‘Not a house in the country ain't packed to its rafters with some dead Negro's grief.’ Sethe en Denver zijn inmiddels aan de geest van de baby gewend geraakt; het is niet zozeer een kwade als wel een eenzame geest, wiens gezelschap hun niet onwelkom is.

Een nieuwe fase in het leven van moeder en dochter - de eigenlijke aanvang van de gebeurtenissen - breekt aan wanneer op een goede dag Paul D verschijnt en bij hen zijn intrek neemt. Paul D was vroeger slaaf op de boerderij Sweet Home in Kentucky, waar ook Sethe in dienst was. Ze was daar toen getrouwd met Halle, een van de andere negerslaven, en was in 1855, hoogzwanger, de boerderij ontvlucht. De komst van Paul D in het huis in Ohio maakt voorlopig een einde aan de spookverschijningen van de baby. Vooral Denver betreurt dat, het enige gezelschap dat ze, behalve haar moeder, had, wordt haar afgenomen.

Al deze gegevens worden ons medegedeeld op de eerste bladzijden van de roman, die zeer nauwkeurig gelezen moeten worden om alles op de juiste wijze te reconstrueren. Heden en verleden blijven door elkaar heen spelen en van veel gegevens die in het begin worden aangeduid wordt pas langzamerhand de achtergrond en draagwijdte duidelijk, naarmate er meer en meer over de voorgeschiedenis wordt verteld. Zo blijkt in de loop van de roman dat Sethe zelf haar dochtertje heeft vermoord. Na haar vlucht uit Kentucky had ze haar intrek genomen bij haar schoonmoeder. Toen haar meesters haar daar na een maand kwamen halen besloot ze haar kinderen te vermoorden, liever dan ze aan de slavernij prijs te geven. Ze slaagde erin één kind om te brengen, de drie andere konden nog op tijd worden gered. Voor deze moord belandde Sethe een tijdlang in de gevangenis. Ook de achtergrond en directe aanleiding van Sethes vlucht worden geleidelijk duidelijk: een wrede geseling, waarvan ze de sporen haar leven lang op haar rug zal meedragen. Uitvoerig wordt ook stilgestaan bij de vlucht zelf en bij de erbarmelijke omstandigheden waaronder ze tijdens die vlucht haar dochtertje Denver ter wereld bracht. Op grond van deze en andere beschrijvingen - we worden ook geconfronteerd met schokkende gebeurtenissen in het leven van Paul D - krijgen we een beeld van de onmenselijke behandeling van de zwarten vóór de afschaffing van de slavernij. Morrison waakt er daarbij zorgvuldig voor het cliché goede zwarte - slechte blanke te introduceren. De slavendrijvers en zij die daarmee geassocieerd kunnen worden, blijven allemaal vaag en worden niet geïndividualiseerd. Blanken die wel een ‘gezicht’ krijgen, zoals het meisje dat Sethe helpt tijdens haar bevalling van Denver of de bestrijder van de slavernij, the ‘bleached nigger’ Edward Bodwin, de eigenaar van het huis waarin Sethe woont, zijn allemaal goed. De verdoezeling van het cliché is zo opvallend dat je je gaat afvragen wat de schrijfster precies beoogt met de scènes uit de tijd van de slavernij. Hebben ze een andere functie dan de - op zichzelf knappe en spannende - beschrijving van schokkende gebeurtenissen?

Paul D heeft de geest van de baby verjaagd en nodigt Sethe en Denver uit voor een bezoek aan de kermis. Wanneer ze terugkomen zit er een onbekende jonge vrouw op de stoep van hun huis. ‘Poorly fed, thought Sethe, and younger than her clothes suggested - good lace at the

[p. 418]

throat, and a rich woman's hat. Her skin was flawless except for three vertical scratches on her forehead so fine and thin they seemed at first like hair, baby hair before it bloomed and roped into the masses of black yarn under her hat.’ Zeker drie gegevens in deze passage: ‘younger than her clothes suggested’, ‘good lace at the throat’ en ‘baby hair’ geven een indicatie wie de vrouw kan zijn. Als ze haar naam noemt, Beloved, weten we het zeker, want dat was het woord (het laatste deel van ‘dearly beloved’) dat Sethe op de grafsteen van het door haar vermoorde dochtertje had laten beitelen. Na als geest door Paul D verjaagd te zijn is ze nu in levende lijve verschenen, Beloved, zo oud als ze had kunnen zijn als ze was blijven leven.

Al gauw neemt Beloved een centrale plaats in in het gezin van Sethe. Denver voelt zich onmiddellijk aangetrokken tot ‘haar oudere zusje’, maar Beloved richt zich in eerste instantie op Sethe. Ze probeert haar liefde te winnen, maar tegelijkertijd haar betaald te zetten voor wat haar in het verleden is aangedaan. In dit spanningsveld is Paul D, de minnaar van Sethe, een hinderpaal. Beloved probeert hem te verdrijven; haar invloed is zo sterk dat Paul D op een gegeven moment geen rust meer vindt in het huis en de woning verlaat.

Alleengebleven met Sethe en Denver domineert Beloved het huis en maakt vooral Sethe, die zich tegenover haar probeert te rechtvaardigen, aan haar groeiende eisen en verlangens ondergeschikt. Denver probeert de ban te breken en zoekt werk in de omgeving. Goede buren geven haar regelmatig eten, zodat ze haar moeder en Beloved kan verzorgen. Omdat Denver onder de mensen komt, raakt ook bekend wat er zich bij haar thuis afspeelt, en onder leiding van een van de zwarte vrouwen besluit de buurt Sethes huis van de kwade geest te verlossen en de duivel uit te drijven. Wanneer de groep vrouwen zingend het huis nadert en Sethe en Beloved in de deuropening verschijnen, komt plotseling ook de blanke eigenaar van het huis, die daar al dertig jaar niet meer naar had omgekeken, aanrijden. Sethe herbeleeft haar verleden, meent dat de blanke man haar en haar dochter weer in slavernij wil voeren en vliegt hem aan met een ijspriem. Met moeite kan ze van een moord worden weerhouden. Als de opschudding voorbij is blijkt Beloved spoorloos verdwenen. De vloek is opgeheven. Paul D probeert Sethe met het verlies van haar dochter te troosten en een nieuw leven met haar te beginnen: ‘Sethe, me and you, we got more yesterday than anybody. We need some kind of tomorrow.’

In haar vijfde roman (aan Beloved, bekroond met de Pulitzerprijs, gingen vooraf Sula, Song of Solomon, The Bluest Eye en Tar Baby) is Morrison goed op dreef. Haar sterkste punten zijn zonder twijfel haar taalgebruik en de evocatieve en ook vaak spannende manier waarop ze afzonderlijke scènes weet te beschrijven. Voorbeelden van het laatste zijn de ontmoeting en haast vanzelfsprekende herkenning van Sethe en Paul D nadat ze elkaar achttien jaar niet hebben gezien en de episode van Sethes bevalling tijdens haar vlucht. Opmerkelijk door de hele roman heen is de expressieve manier waarop Morrison zich uitdrukt. Er is bijna geen zin te vinden waarin niet een of andere vorm van klankherhaling, meestal alliteratie, een rol speelt. De functie van die klankherhaling heeft niets te maken met betekenisverdichting, zoals dat in poëzie dikwijls het geval is, maar is louter het vergroten van de uitdrukkingskracht. In de volgende zin, waarin Sethes toestand beschreven wordt nadat ze haar baby's keel heeft doorgesneden, is het eerste deel vooral gebaseerd op de herhaling van de lettercombinatie st, het laatste deel op de herhaling van del: ‘...but those ten minutes she spent pressed up against dawn-colored stone studded with star chips, her knees wide open as the grave, were longer than life, more alive, more pulsating than the baby blood that soaked her fingers like oil.’

Maar ook in beschrijvende passages van minder schokkende inhoud is klankherhaling een opvallend stijlkenmerk: ‘The day she forgot was the day butter wouldn't come or the brine in the

[p. 419]

barrel blistered her arms’ (b); ‘In lamplight and over the flames of the cooking stove, their two shadows clashed and crossed on the ceiling like black swords’ (l, k en s). In de geciteerde zinnen zit ook allerlei beeldspraak, een tweede kenmerk van Morrisons proza dat haar duidelijk onderscheidt van de ‘gemiddelde’ romanschrijver (‘the closer the roses got to death, the louder their scent’).

Morrison is hoog geprezen, onder meer omdat ze in haar romans aspecten van een Afrikaans of Afro-Amerikaans wereldbeeld laat zien. In Beloved is dat de dodencultus, het geloof in het idee dat gestorvenen, zeker als ze met iemand nog een rekening te vereffenen hebben, niet uit het leven verdwijnen, maar daar een rol in blijven spelen, dikwijls als een kwade geest. Het is echter juist op dit punt dat Morrison haar hand overspeelt. De dodencultus, althans de manier waarop Morrison die hier introduceert, in de vorm van een reële verschijning van een reeds lang gestorven wezen, zou misschien passen in een min of meer etnografische roman, waarin een buiten het verhaal staande verteller naar de gebeurtenissen kijkt en die vanuit zijn eigen optiek interpreteert. Hij laat dan bijvoorbeeld zien hoe iemand, of een hele gemeenschap, in iets gelooft, zonder zelf in dat geloof te delen. Er is in dat geval een onderscheid tussen zijn werkelijkheid en die van de personages.

Morrison kiest voor een andere aanpak. Ze beschrijft de gebeurtenissen, en ook de centrale figuur Beloved, vanuit de verschillende personages, zodat Beloved een onderdeel wordt van de romanwerkelijkheid, dat wil zeggen Beloved wordt net zo reëel als de andere personages van de roman. Deze realiteit wordt door de auteur nog versterkt doordat er een apart hoofdstuk aan Beloved is gewijd waarin ze haar gedachten uit (in woorden die niet verder komen dan het gebrabbel van een tweejarige). We hebben dus als lezer niet de mogelijkheid het bestaan van Beloved (in de romanwerkelijkheid) te ontkennen, terwijl de vraag of ze al dan niet de reïncarnatie van Sethes dochter is niet relevant is. ‘In feite’ kan ze Sethes dochter natuurlijk niet zijn, die is immers dood, maar haar plotselinge verschijnen, haar hele optreden en haar even plotselinge en onverklaarbare weer verdwijnen laten ons eigenlijk geen andere keus dan dat toch aan te nemen. Morrison biedt ons te weinig gegevens voor een andere verklaring, voor ‘onzekerheid’ ten aanzien van Beloveds existentie. Met andere woorden, we blijven gevangen binnen het perspectief van de personages, maar aangezien we dat perspectief niet delen worden de gebeurtenissen onwaarschijnlijk. De schrijfster had er beter aan gedaan haar verhaal zo te presenteren dat de volwassen Beloved uitsluitend voor Sethe haar ‘teruggekeerde’ dochter was geweest. Als behalve Gregor Samsa zelf ook al zijn familieleden er werkelijk van overtuigd waren geweest dat hij in een insekt was veranderd (dit zou Kafka hebben kunnen aangeven door vanuit hun perspectief de gebeurtenissen te beschrijven), dan zou van het beklemmende effect van Die Verwandlung weinig zijn overgebleven. Morrison heeft een kans gemist door Beloved niet als het (waan) denkbeeld van een individu te presenteren, maar als realiteit binnen een bepaald wereldbeeld. Wie dat wereldbeeld niet deelt blijft onbevredigd: hij blijft steken in het onwaarschijnlijke en wordt niet geconfronteerd met het universele. Een echt grote roman is Beloved daarom niet.

Van Morrison is ook dikwijls gezegd dat ze behalve een Afro-Amerikaans ook een typisch vrouwelijk perspectief representeert. Dat zou ik ten aanzien van Beloved niet willen beweren. Weliswaar zijn de meeste personages vanuit wie de gebeurtenissen worden beschreven (Sethe, haar schoonmoeder, Denver, Beloved) vrouwen, maar dat geldt niet voor alle. Sethes mogelijk ‘redder’, Paul D, speelt een niet onbelangrijke rol; ook vanuit zijn standpunt wordt verteld en hij komt er niet minder vanaf dan de vrouwelijke hoofdfiguren. Bovendien zijn, zoals al eerder is gezegd, de relaties tussen de personages op een knappe manier geschetst. Op dit punt overstijgt Morrison wel degelijk de beperkingen van één bepaalde visie.

De indruk die achterblijft na lezing van deze

[p. 420]

ene roman van Toni Morrison is tussen mislukt en geslaagd in. Morrison kan prachtig schrijven, maar neigt in haar taalgebruik tot het exuberante - je kunt je afvragen of dat altijd functioneel is. Diezelfde vraag kun je stellen over alle episodes die ze introduceert en over de ingewikkelde manier waarop de voorgeschiedenis in de geschiedenis wordt vervlochten en het verleden aan het heden wordt gekoppeld. Het lijkt soms of de literaire procédés met haar op de loop gaan en of ze die niet goed in de hand kan houden. Dat breekt haar op in Belovedbij de veelheid van perspectieven waar ze mee werkt, op zichzelf een boeiende vertelwijze met veel interessante mogelijkheden, maar voor deze roman nu juist niet geschikt.