De Gids. Jaargang 156

[p. 588]

Vertaalgeschiedenis

Ton Naaijkens
Bij wijze van inleiding

München, begin 1993. Een half jaar na het verschijnen van de vertaling van Lawrence Norfolks Lemprières Dictionary, op een moment dat er al meer dan 100.000 exemplaren over de Duitse toonbanken zijn gegaan, verschijnt in de Süddeutsche Zeitung een ‘open brief’ van elf gerenommeerde vertalers waarin zij de vertaler van Norfolk, Hanswilhelm Haefs, ongewoon scherp, sans gêne, onderuit halen. Bij de bestseller van de jonge Engelse debutant zou het gaan om een ‘jammerlijk mislukte “poging” tot vertaling’, om een ‘gigantische verzameling cabareteske stijlbloemen’. Het persbureau dpa drukt er een etiket op: vertalersoorlog - een strijd op het scherp van de snede over de vraag ‘hoe je eigenlijk zou moeten vertalen’. Het is het zoveelste debat natuurlijk, zij het dit keer van ongekende hevigheid: altijd interessant voor vertalers en tegelijk vermakelijk voor het grotere publiek naarmate er ordinairder gescholden en gemener van leer getrokken wordt. Een zekere gezapigheid is echter ook aan deze papieren oorlog niet vreemd. Je zou willen dat de vertalers onderling elkaars keuze voor een afwijkende aanpak op z'n minst zouden respecteren. De discussie was dan gegaan om principes, fouten zouden verklaarbaar zijn geweest en niet in de vorm van overrijpe tomaten tegen het blazoen van een collega gesmeten.

In het Duitse debat valt één stem op, al weerklinkt zij in een niet bijster meeslepend artikel. Friedmar Apel, hoogleraar te Paderborn, relativeert de vertalersoorlog door aan de actuele meningsvorming een historische dimensie te geven. Apel wijst op de traditie van het vervreemdende vertalen waar Haefs een aanhanger van zou zijn: iemand die weigert het de lezer makkelijk te maken en in plaats daarvan de nukken en eigenaardigheden van het origineel accentueert. Gewoon een ander soort vertaler dus. Bovendien laat Apel zien wat er al niet aan ‘vertalersoorlogen’ aan deze zijn voorafgegaan: ‘Dat vertalers ruzieën is sinds de achttiende eeuw schering en inslag: de verlichte vertaler en scherprechter van de kunst Gottsched sloeg uit naam van de enig juiste hantering van de Duitse taal fors in op de Zwitserse Milton-vertaler Bodmer. Wielands wilde Shakespeare-vertaling stond de Homerus-vertaler Voss in het geheel niet aan. Op zijn beurt werd deze Voss weer door de gebroeders Schlegel voor plat, reactionair en onkritisch uitgemaakt. Wilamowitz-Moellendorf maakte ten behoeve van de propaganda voor zijn eigen Aischylos-vertaling Humboldt belachelijk. Zijn Aischylos-vertaling nu werd door Stefan George bekrompen en kleinburgerlijk geacht. Daarop riposteerde Karl Kraus door George te verwijten Shakespeare te hebben vertaald in een taal die hij zelf niet eens beheerste.’

[p. 589]

Over niets wordt blijkbaar zo geruzied als over vertalingen, zegt Apel bedaard, niets nieuws onder de zon, behalve dan dat nu een heel elftal klaar blijkt te staan om een concurrent een kopje kleiner te maken: met in de gemeenschappelijke vuist het inmiddels behoorlijk krakkemikkige wapen als zou een vertaling een onvertroebelde, ondubbelzinnige en volledige weerspiegeling kunnen zijn van het origineel. De vertaler Haefs werkte volgens Apel nota bene samen met de auteur Norfolk, die naar aanleiding van die gesprekken op verschillende plaatsen zijn eigen tekst ook veranderde - wat eerder voor een gelijke status van vertaling en origineel spreekt, of misschien zelfs voor het sinds enige tijd oplevende idee dat door een vertaling het origineel opleeft in een andere constellatie, in een andere hoedanigheid: als een door het lezen en vertalen veranderde en hernieuwde tekst.

Philadelphia 1992. Aan Temple University verzamelt Lawrence Venuti een aantal opstellen onder de titel Rethinking Translation. Venuti's bloemlezing is niet baanbrekend, niet eens in alle onderdelen interessant. Wel is zij een verademing vanwege de nieuwe mentaliteit tegenover het vertalen die eruit spreekt. De nadruk ligt op ideologiekritiek en op de culturele en sociale aspecten van het vertalen, maar zo'n invalshoek is slechts zijdelings debet aan de veranderde houding. Het imago van de vertaalwetenschap als zou zij louter en pietepeuterig naar de verschillen tussen teksten pluizen, wordt hier omgegooid. En de verruiming van het aandachtsgebied van de vertaalwetenschap heeft blijkbaar ook haar weerslag op de ideeën over het vertalen zelf. Je zou die ideeën emanciperend kunnen noemen. Wat lijkt te tellen is een overtuiging die je ook bij Apel aantreft. Misschien vat een motto, ontleend aan een klassiek essay van Maurice Blanchot, haar nog het bondigst samen: ‘De vertaler is een schrijver wiens enige originaliteit bestaat uit het feit dat hij daar geen aanspraak op lijkt te maken.’

Volgens Venuti blijft vertalen ondanks alles een onzichtbare praktijk, nog steeds niet op waarde geschat maar wel alom aanwezig. Zijn doel in de bloemlezing is dit schaduwbestaan van de vertaler te belichten, en wel door op culturele, institutionele en politieke effecten de nadruk te leggen. Venuti schrijft tegen wat je de verdwijntruc van de vertaler zou kunnen noemen. Altijd is deze hard aan het werk, bezig zich weg te cijferen ten gunste van de auteur, zich nauwelijks bewust van de sociaalculturele voorwaarden van zijn activiteit. Venuti staat een andere werkhouding voor ogen als hij het ideaalbeeld van de nieuwe vertaler schetst: die van een kritisch en zelfbewust ‘schrijver’, een die zich ontworstelt aan het hardnekkige en twijfelachtige vooroordeel ‘dat vertalen eerst en vooral een praktische activiteit is, die vooral los gezien zou moeten worden van theoretiseren, van reflectie over de culturele en sociale implicaties van methodologie’. Om vervolgens politiek te vervolgen: ‘en dit terwijl het vertalen tegelijkertijd een vooraanstaande rol speelt in het culturele elite-denken dat gevoed wordt door klasseverschillen in geavanceerde kapitalistische samenlevingen.’ De vertaler zou gestigmatiseerd zijn door de gelijkenis met handwerk, volgens goed marxistische leer iets geheel anders dan intellectuele arbeid. Zo'n stereotype tweedeling nu zou volgens Venuti op dit moment alom doorbroken worden. Wat voor de Verenigde Staten geldt geldt waarschijnlijk algemeen: er heersen onuitroeibare vooroordelen tegen theoretisch werk. Een van de gevolgen daarvan is volgens Venuti dat er maar doorgeromantiseerd wordt. Het origineel bloeit immer en in volle glorie voort, de vertaling sijpelt na ampel verloop van tijd weg naar de vergetelheid.

's-Gravenhage, afgelopen januari. Het Nederlandse taalgebied eert zijn Nijhoff-prijswinnaar, René Kurpershoek. Men is het erover eens dat hij een zware klus heeft geklaard. In zijn dankwoord gaat Kurpershoek opvallend genoeg niet in op zijn rol in de Rasoel-affaire - alsof hij als de vertaler van dit racistische

[p. 590]

pamflet niet meer dan een doorgeeffunctie had. Maar misschien sprak dit vanzelf. Hij blaast op die bewuste avond evenmin hard van de toren tegen de vertaalwetenschap, en dat terwijl hij eerder in de publiciteit rond de uitreiking in diverse dagbladen zijn afkeer van het fenomeen vertaalwetenschap geventileerd had (‘Dat hoeft voor mij helemaal niet,’ en ‘Waarom kan er niet gewoon een “vakopleiding” van gemaakt worden?’). Maar wat wel in het oog springt is de klakkeloze gelijkschakeling van vertaalwetenschap met wat Kurpershoek ‘vertaalbeschouwing’ noemt: alsof de vertaler, deze bij uitstek onnadenkende natuur, zodra hij reflecteert over zijn bezigheid buiten zijn boekje gaat en verraad pleegt aan wat Kurpershoek ‘het ambachtelijke, de combinatie van kennis en vaardigheid’ noemt. De prijswinnaar gebruikt hier bewust of onbewust een argumenteertruc. Hij schetst een onjuist beeld van de vertaalwetenschap en beweert terloops dat de vertaalkunde, blijkbaar iets geheel anders, ‘een allengs kwijnender bestaan’ zou leiden, iets dat dan weer ‘goeddeels te wijten is aan de povere resultaten van de vertaalwetenschap’. - Vindt u overigens ook niet dat de literatuurwetenschap eens iets moet doen aan het peil van de Nederlandse letteren? - Het schokkendst echter, althans schokkend voor een behoorlijk aantal toehoorders, is het voor de zoveelste maal van stal halen van die dooddoener waar Karel van het Reve de Nederlandse vertaalbeschouwing mee heeft opgezadeld en waarmee ogenschijnlijk het gehele spectrum van ons vaderlandse denken over vertalen bestreken wordt - dat je moet vertalen wat er staat.

Wat ik mis bij Kurpershoek - met alle respect voor zijn blijkbaar tegen de nijpende pressie van de vertaalwetenschap in ontwikkelde vertaalvaardigheid - is wat zowel in het Amerikaanse academische debat als in de Duitse vertalersoorlog naar voren komt. Dat zijn twee zaken: een allesbehalve onderdanige houding tegenover het vertalen die zich uit in een gebrek aan allergie voor theorie, en ten tweede een historisch besef, een dat verder teruggrijpt dan het moment waarop Van het Reve zijn aforisme bezigde. We missen hier een idee van traditie, een bewustzijn van een vertaalhistorische ontwikkeling die geen willekeurig verloop kende en zeker niet beperkt bleef tot die ene roemruchte ontdekking: vertaal maar wat er staat. Bij Kurpershoek ontbreekt de zelfbewuste houding van een ambachtsman die de reflectie over zijn vak niet kapittelt als complicerende factor. Maar goed, we kunnen wel alles willen. Een andere mentaliteit, het is makkelijker gezegd dan gedaan. En voor die andere eigenschap, het historisch besef, is voorwerk nodig, iets dat bovendien niet op de schouders van de vertalers hoeft te worden gelegd.

Deze misschien wat lange inleiding brengt mij dan ook tot het punt waar het hier om gaat: een pleidooi voor een geschiedenis van het vertalen in het Nederlandse taalgebied, echter niet alleen om de blik van de vertaler te scherpen, maar doodeenvoudig omdat deze tak van de vertaalwetenschap (de historische vertaalbeschrijving) tot op heden nauwelijks van zich heeft laten horen. Daar zijn verklaringen voor. Ten eerste is er nauwelijks onderzoek gedaan. Bovendien is de cultuurhistorie van het vertalen bijvoorbeeld sterk verweven met andere geschiedenissen, met die van de literatuur om te beginnen, maar ook met de sociologie en de mentaliteits- en ideeënhistorie. Dat maakt de zaak er niet eenvoudiger op. Vreemd genoeg wordt in de genoemde verwante wetenschapsgebieden de vertaalhistorische lacune niet (of nauwelijks, om precies te zijn) gevoeld. Toch is de Nederlandse literaire geschiedenis ondenkbaar zonder vertalingen. De vertaalbeschouwing zoals die tot op heden bij ons bekend is, zou je een reflectieketen kunnen noemen waarbij telkens begonnen werd met het aaneenklinken van de allereerste twee schakels. Het zou al heel wat uitmaken als we ons bewust zouden zijn van wat er - bijvoorbeeld in deze eeuw, nemen we het tijdsbestek tot 1940 - in een min of meer vergeten tijdschrift als Den Gulden Winckel al voorgedacht is, of als de ‘georganiseerde strijd tegen minderwaardi-

[p. 591]

ge vertalingen’ door de in 1933 opgerichte Vereniging Nederlandse Vertalingen niet uit ons geheugen verdwenen was, of als de namen Andries de Rosa en Maria L. Hora Adama evenzeer zouden aanspreken als hun collegavertalers Kloos en Van Deyssel, of als wij ten slotte althans enig idee zouden hebben van de vertaalkritieken zoals die door Martinus Nijhoff voor de oorlog en Paul Rodenko erna zijn geschreven. We zouden niet telkens van voren af aan hoeven te beginnen en tegelijk beseffen dat het denken over vertalen steeds in het hart van onze literaire wereld thuishoorde.

Ik maak een ruwe, onvolledige schets van de bovengenoemde periode, bij wijze van proef: In Den Gulden Winckel, een tijdschrift waarvan de redactie regelmatig verzocht beweringen over ‘verkeerde’ vertalingen met voorbeelden te staven, kun je in 1908 van ene Simon B. Stokvis lezen dat ‘artistiek vertalen in dit land heel vaak onmogelijk is, daar men er niet voor betalen wil’. In hetzelfde tijdschrift, dat (volgens Hella Breedveld) niet erg op de hand van de Tachtigers is, wordt de vertaler Van Deyssel met zoveel woorden een terrorist genoemd, een ‘illuster maar tevens bedenkelijk, oneerlijk en belachelijk voorbeeld voor jongere menschen’. Terzelfdertijd legt Isaac van Dijk in een brochure getiteld De heer Willem Kloos en de ‘Exacte Waarheid’ haarfijn uit op welke 58 plaatsen Kloos er bij zijn Thomas-à-Kempis-vertaling naast zat. Hoe schilderachtig de levens en de ideeën waren van De Rosa, die onder andere Flauberts Salammbô vertaalde, of van Hora Adama, de vertaalster van het Spaansch Liefdesleven (Palacio Valdes), is ons tot op heden onbekend. Nijhoffs vertaalkritieken in de jaren twintig zijn van een ongekend niveau als je ze vergelijkt met die van vandaag de dag. Paul Rodenko, die in 1954 een vertaalnummer van Maatstaf samenstelt en dat ‘ook als een hulde aan de dichter Nijhoff beschouwt’, merkt bij die gelegenheid verfrissend op dat compromis en subjectiviteit, van oudsher de nadelen van het vertalen, ook als voordelen kunnen worden gezien: ‘Hiervoor is echter een Umwertung van de kant van het vertalen nodig, die hierop neerkomt dat men niet meer “beschrijvend” vertaalt, maar “analyserend”, niet statisch, maar dynamisch, niet in de breedte van het oppervlak, maar in de diepte - een soort freudisme dus van het vertalen.’ Het lijkt erop dat die Umwertung van Rodenko, waarvan de kiem al door Nijhoff en wellicht al door een aantal van zijn voorgangers is gelegd, niet tot bloei gekomen is: in de Verenigde Staten niet als we Venuti willen geloven, in Duitsland niet, getuige de hetze van de elf georganiseerde vertalers tegen die ene ongeorganiseerde, en in het Nederlandse taalgebied niet als we de laatste Nijhoff-prijswinnaar als representatief beschouwen.

Er lijkt een heel onderzoeksgebied braak te liggen, zowel voor de vriendelijk-archivistische vertaalwetenschapper als voor een narratief cultuurhistoricus of liever nog: een combinatie van beiden. Er valt te twisten over de aanpak. Je zou een langzame, empirische weg kunnen bewandelen waarbij het bijeensprokkelen van gegevens vooropstaat die daarna behoedzaam in een wetenschappelijk kader worden gepresenteerd. Het kan ook gewaagder, op een minder boekhoudkundige manier waar als bij het bekijken van schoonheid de zinnelijke ervaring telt. In zo'n geval hoeft de beschrijving niet vanaf een hiërarchisch hogere positie plaats te vinden, hoeft de beschouwer zich minder los te maken van het door hem aanschouwde. Natuurlijk, nederigheid past de wetenschap. Een schrijver kan nog meer vertellen, een schilder biedt vrijelijk zijn beelden aan, terwijl de wetenschapper moet uitgaan van een integere aanpak en een zorgvuldige weging van de feiten. De laatste kan wachten tot de verhalen van de schrijver gedaan zijn of het oeuvre van de schilder voltooid is. Hij kan ook tegen zijn geproclameerde natuur ingaan en een gooi doen naar de achtergronden van de kunstwerken, naar de technieken, naar de gedachten waaruit ze ontsproten. Bij voorbaat wellicht, maar met evenveel, zij het ander recht van spreken als de kunstenaar. Daarom past ook moed de wetenschap. En moed past de vertaalwetenschap in het bijzonder. Niet in

[p. 592]

de vorm van dienstbaarheid aan de vertalers die vragen om feilloze modellen die ze klakkeloos kunnen hanteren. Maar ook niet als dienstbode van de neerlandistiek of de literatuurwetenschap die materiaal aandraagt voor de receptiegeschiedenissen of studies over de unilaterale beïnvloeding door anderstalige schrijvers. De raakvlakken met andere takken van wetenschap zijn evident, en de autonomie van de vertaalwetenschap moet blijken uit een eigen verhaal.

Het is mijns inziens een illusie de vertaalgeschiedenis te zien als een constructie van vaststaande gegevens, als je ervan uitgaat dat die ‘gegevens’ (vertalingen en opvattingen over vertalen) al in de zin van Eco interpretaties van de ‘tweede graad’ zijn. Voortbordurend daarop is wat de vertaalwetenschap te bieden heeft slechts een van de ‘lezingen’ van een fenomeen dat op zijn beurt niets anders is dan een lezing van andermans lezingen van de werkelijkheid. Zo lijkt er geen beginnen aan, tenzij je een ander uitgangspunt neemt, een waarbij eerder een reeks ‘documentaire schetsen’ (Cees Koster) een aanzet tot beeldvorming, tot een soort mozaïek vormt. Hier is gekozen voor een in feite willekeurige periode, 1900-1940, waarin sprake is van een ‘toenemende belangstelling voor het vertalen’ (Luc Korpel). Let wel, er wordt geen synthetiserend overzicht geboden; wat dat betreft heeft de vertaalgeschiedenis het toch al moeilijker dan de literatuurgeschiedenissen, die doorgaans voortbouwen op bestaande studies. Bij de hier gepresenteerde, eo ipso onvolledige, schetsen is ook niet gekozen voor een beeldvorming via de uitgevers en hun fondsen, via de broodvertalers of via de vertaalde auteurs, maar voor een aantal schrijververtalers - één invalshoek onder vele. Wat beoogd wordt is niet de afbakening tegenover andere takken van wetenschap (dat is een ander debat), maar een kleine en bescheiden bijdrage aan het antwoord op een gerichte onderzoeksvraag: welke ideeën heersten in de genoemde periode in het Nederlandse taalgebied over vertalen. De beperkingen liggen voor de hand: dat hier enkel de vertalers Israël Querido, Martinus Nijhoff en Karel van de Woestijne worden voorgesteld, wil niet zeggen dat portretten van de vertalers P.C. Boutens, Albert Verwey en Carry van Bruggen hier misstaan hadden. Hetzelfde geldt voor de vertalers Aegidius Timmerman, Willem Kloos en Lodewijk van Deyssel. Zij blijven allen helaas noodgedwongen onbehandeld. Het laatste woord over genoemde vertalers is nog lang niet gezegd. Zolang hun vertalingen zelf niet bestudeerd zijn, blijft maar één kant van hun vertaalopvattingen belicht, de expliciete. Daarnaast zal het steeds nodig blijken te zijn de literaire en talige poëtica's te koppelen aan de vertaalpoëtica's. Voorlopig blijven de gebreken de gebreken. Hopelijk weegt de winst van een eerste stap tot beeldvorming ertegen op: drie portretten is natuurlijk veel te weinig, te weinig ook om conclusies te trekken.

De hier bijeengebrachte essays geven niet meer dan een indruk van een veelzijdig cultuurhistorisch onderwerp. Bij de beschrijving van onze literaire en culturele geschiedenis is vertalen een onderbelicht fenomeen. Het is goed te beseffen dat deze gedachte allesbehalve oorspronkelijk is, dat velen dit vinden, dat velen dit vonden. Zo is in dezen Albert Helman representatief als hij in 1939 (in De Amsterdammer) een vertaling van Sandfort uit 1932, die overigens in 1993 nog altijd te koop is, aan de vergetelheid probeert te ontrukken. Het gaat om Gargantua en Pantagruel van Rabelais: ‘Ik kom er gaarne op terug, omdat ik meen dat de heer Sandfort lang niet de eer geoogst heeft die hij daarvoor verdiend heeft. Het boek is niet zo erg gegaan, geloof ik; maar ik heb een sterk vermoeden dat over een eeuw of zo, dit een van de bronnen zal zijn waarnaar men grijpt om de Nederlandse taalrijkdom uit het begin van de twintigste eeuw te leren kennen.’ We kunnen ons de misser niet veroorloven dit soort momenten in de ontwikkeling van onze taal en literatuur over het hoofd te hebben gezien.