De Gids. Jaargang 153

[p. 225]

Ton Naaijkens
Een glosse over de vraag of na de val van de Muur ook de ddr-literatuur op instorten staat

De jonge dichter Thomas Rosenlöcher uit Kleinzschachwitz bij Dresden (1947) gebruikt in zijn aangrijpende dagboek over de roemruchte oktobermaand 1989 (zie p. 229 e.v.) het beeld dat zich ook aan anderen opgedrongen heeft: dat van de stroomversnelling. Zonder zich op de cultuurhistoricus Jakob Burckhardt te hoeven beroepen stelt Rosenlöcher vast dat de tijd, die veertig jaar heeft stilgestaan, het ineens op een hollen heeft gezet. Wanneer het uur gekomen is ‘en tevens de ware stof’, heeft Burckhardt volgens commentatoren in onder meer Die Zeit en Der Spiegel gezegd, dan grijpt de ‘besmetting’ met ‘elektrische snelheid’ om zich heen en bestrijkt dan in een mum van tijd honderden mijlen en bevolkingsgroepen van de meest uiteenlopende soort. Interessant is behalve de stroomversnelling natuurlijk ook de toestand van bevriezing die eraan voorafging. Voor Rosenlöcher gold het veertigjarige stokken van de tijd - al de tijd van zijn leven - blijkbaar als een onafwendbare en publieke levenservaring. Vandaar dat hij verkoopsters in het warenhuis met hun ‘verstarde gezichten’ tot figuren uit het dodenrijk bestempelt. Vandaar dat hij op zo veel gezichten die beruchte, niet alleen door hem gesignaleerde Oostduitse stuursheid constateert. Hij zegt: de stuursheid die daar in ‘gegrift’ was. En Rosenlöcher zou geen dichter zijn als hij de talige metafoor van het griffen niet koesterde en als het te pas kwam herhaalde. In een cruciale passage van zijn Dagboek uit Dresden laat hij doorschemeren wie hij de schuld geeft van de stilstand: zij die het ‘Kaderwelsch’ hanteerden, de functionarissen die met hun koeterwaals de eigendomsverhoudingen ‘vastpinden’. Welnu: is het voor een dichter die zich tegen het Rosenlöcherse ‘partijlatijn’ wil (moet) afzetten, een ramp als de machtstaal wegvalt? Sterker nog, als de vesting van die taal geslecht is? Als de geschiedenis zo sarcastisch was om als een ware service aan al wie beeldend denkt, de symbolische taalvesting in werkelijkheid op te trekken, als die afzichtelijke betonnen Muur omringd door aangelijnde herdershonden en onzichtbare mijnenvelden?

Rosenlöcher is bevreesd: wat als die dodelijke spraak van de functionarissen niet meer in zijn gedichten rondruist? Een andere veelbelovende jonge dichter, Rainer Schedlinski (1956, Magdeburg) is dat minder. Schedlinski schreef in september 1989 een belangrijk essay over de toen al schrijnende kwestie ‘of de ddr nou echt wel bestond’. Schedlinski stelt eveneens vast dat de (niet-affirmatieve en dus interessante) ddr-literatuur bloeide bij de gratie van de bovengenoemde, pikante spanning. Haar taal was zogezegd per definitie ‘oppositioneel’. Zodra je je voorneemt origineel te zijn, een sine qua non van de kunstenaar, gebruik je in een land met een opgelegd systeem en een opgelegde taal ‘een soort verboden taal’, zegt hij. Maar Schedlinski nuanceert deze opvatting op een opvallende manier. Anders dan in de andere Oosteuropese staten (hij noemt Tjecho-Slowakije en de Sovjetunie) ontstond de afwijkende taal niet ‘uit eigen reflectie’ en dus vanuit een zeker existentieel isolement, maar met de hulp van vreemde reflectie: concreet, die van het Duits van het Westen. Ik ben geneigd Schedlinski's opvatting te verkiezen boven die van Rosenlöcher, al was het alleen maar omdat de zaak er gecompliceerder door wordt - dan weerklinken er heel wat stemmen in een ddr-gedicht en is er geen in principe louter ideologisch tweegevecht tussen macht en individu. Maar het lijkt me historisch gezien ook juister. Veertig jaar is per slot van rekening niet veel meer dan een periode, en dus nimmer los te zien van wat eraan voorafging.

Met Schedlinski kan op de boven deze glosse geopperde vraag dus stante pede een ontkennend antwoord worden gegeven. Daar komt nog bij dat een andere vraag, namelijk wat nu

[p. 226]

eigenlijk ddr-literatuur was, van begin af aan en vooral sinds het midden van de jaren zeventig evenmin zo een-twee-drie kon worden beantwoord. De coryfeeën van de jaren vijftig en zestig - Brecht en Becher, Arendt, Bobrowski en Huchel, Fühmann en Seghers - hadden hun wortels in andere gronden en tijden. En toen Kunert, Kirsch en Schädlich in de jaren zeventig hun land verlieten, hoorden ze niet van de ene op de andere dag bij een andere literatuur. De Muur hield een bevolking bijeen, geen literatuur. Anderzijds zou men met een lichte, maar niet eens zo schromelijke overdrijving kunnen zeggen dat de Muur het leven en het land versteende. De Oostduitse literaire inspanning is mijns inziens daarom steeds zo groot, intens en cruciaal geweest omdat elke schrijver de last van dat leven op zijn schouders en in zijn pen voelde. - En ik probeer me van het intellectualistische van mijn westerse overwegingen bewust te zijn; vooral nu (eind januari) in Leipzig, de stad waar het allemaal begon, anti-intellectualistische leuzen geroepen worden als ‘was nützen uns Studenten?’ - heel begrijpelijk dat gezien de bruinkooldampen, de rattenplaag, het epidemiegevaar, de ruïneuze toestand van de huizen door de ‘doorsneeburger’ naar het heilmiddel Westgeld wordt gevraagd in plaats van naar utopische, in studentenraden te ontwikkelen maatschappelijke modellen.

Literatuur werd in de ddr verslonden, misschien is die tijd voorbij en belandt alles op de bondsrepublikeinse grote hoop. Dat valt zeer te betreuren. Laatst las ik weer zo'n spotgoedkoop ddr-Reclam-pocketje, wonderbaarlijk intens uitgegeven door de vooraanstaande dichteres en vertaalster Elke Erb (1938): autobiografisch proza uit de jaren dertig van Marina Tsvetajeva. In het Duits heet het bundeltje Das Haus am Alten Pimen. Als er één twintigste-eeuwse dichter door de tijd en door zijn land is klemgezet, dan is dat Marina Tsvetajeva. Stalinistische, historische, persoonlijke insnoering, inkapseling, inperking bij uitstek - zie haar biografie en haar gedichten. Elke Erb schetst in haar nawoord (van 109 bladzijden!) hoe je, zo klemgezet, nog schrijft. Enkele woorden aan het begin van dat nawoord las ik in een actueel verband met die tegenstellingen die ik in het voorafgaande probeerde aan te duiden. Erb schrijft over Tsvetajeva: ‘Ik bewonder de moed, ik werd gegrepen door haar wijze van binnendringen in een wereld waarmee je je niet kunt identificeren. Dat kwetsbare doordringen in de ijskoude stompzinnigheid van dat leven, een doordringen waartegen je je (en mij als lezer) niet eens meer met de overgeleverde middelen van de satire of de ironie of de verbittering kunt wapenen.’ Waarna Elke Erb van tekst tot tekst de paradox beschrijft waarmee Tsvetajeva, die haar dochtertje, haar man en haar land (en dus haar leven) verloor, toch schreef. Het is dezelfde paradox waaronder Paul Celan schreef in de taal van degenen die zijn moeder vermoordden. Vergelijkt men die realiter doorleefde kloof tussen totalitaire taal en poëtische individualiteit, dan lijkt de ddr-situatie kinderspel. Dan komen die Duitstalige Roemeense schrijvers uit de Banaat en uit Transsylvanië, van wie bij ons Herta Müller enige bekendheid geniet, als eersten in aanmerking om zich te beroepen op het oppositionele karakter van hun literatuur. De dichter Rolf Bossert (1952) uit Resjitza in Roemenië pleegde anderhalve maand na zijn aankomst in Frankfurt zelfmoord: poëzie en leven, door dictatuur op de spits gedreven.

Elke Erb is een goed voorbeeld. In zijn recente en spannende dissertatie Die ‘Sächsische Dichterschule’, over de poëzie in de ddr van de jaren zestig en zeventig, citeert Gerrit-Jan Berendse Erbs metafoor voor die belangrijke groep dichters die zich rond Adolf Endler en haarzelf verzamelden: die van een ‘muurloze werkplaats’. Buiten die werkplaats heerst volgens Berendse de ‘monosemie’, daarbinnen is het een komen en gaan van dialogen en stemmen. Hij gebruikt daarvoor het begrip ‘dialogiciteit’. In de werkplaats of ‘binnen de school’ wordt het gedicht als het ware ‘opengesteld als een voor ieder en alles vrij toegankelijk communicatiecentrum en -medium’. Bij de recente

[p. 227]

verdediging van het in die zin optimistische proefschrift, dat een prachtig beeld schetst van de drukte en intensiteit van de ddr-literatuur in die jaren, stelde de Utrechtse schrijver en denker Helmut Lethen mijns inziens terecht vast dat een dergelijke stelling alle ddr-literatuur onmiddellijk tot een fossiel zou maken. Als de muurloze werkplaats werkelijkheid is voor iedereen, zijn de dichters hun tegenstem en enige voedingsbodem kwijt. Gelukkig blijkt uit de vier portretten die Berendse vervolgens presenteert dat niet alleen de verkondigde ‘monosemie’ doelwit, tegenpool of uitgangspunt van het literaire scheppen is geweest.

Natuurlijk moet men een literair werk van geval tot geval bekijken. Maar daarom hoeven globale beschouwingen nog niet slecht te zijn. De veertigjarige ddr-literatuur zal door de deskundigen binnen afzienbare tijd ongetwijfeld in drie gelijke parten en perioden ingedeeld worden: van de oprichting van de republiek in 1949 tot de bouw van de Muur in 1961, van 1961 tot de ‘Ausbürgerung’ van Biermann in 1976, van 1976 tot het jaar van de revolutie 1989. Deze ‘geschiedkundige’ indeling is zo gek nog niet, want er zijn ook specifiek literaire correspondenties, maar dat is een ander verhaal. In boeken als Ole Bienkopp (Erwin Strittmatter), Der geteilte Himmel (Christa Wolf), 22 Tage oder die Hälfte des Lebens (Franz Fühmann) of Schichtenflotz (Adolf Endler) kan men het een en ander nalezen over de chronologie van de socialistische hoop, de existentiële wanhoop, de Duitse angst en de onmacht tegenover de absurditeit van het leven van alle dag. De roman over de zesde november 1989 zal ongetwijfeld komen, misschien geschreven vanuit het perspectief van een moeder die met een baby in haar armen over het hek van de Westduitse ambassade in Praag klom, naar het beloofde land mocht trekken om daar op het beeldscherm te mogen aanschouwen hoe haar man (die zij wel of niet wilde verlaten) huilend en lachend het Brandenburger Tor door trekt. De situatie is door een literair vakman verder te compliceren met tegengestelde levensbeschouwingen, omringende familie en vrienden, voorgeschiedenissen etc. Aan stoffen voor ‘traditionele’ verhalen ontbreekt het niet. Zo zal de ddr-literatuur (of al weldra: de Duitse literatuur met een Oostduitse inslag?) voor velen relevanter over het leven kunnen praten dan bijvoorbeeld Botho Strauss (westerser kan het niet, zou je zeggen). Maar op den duur? Wat houdt er stand?

Laten we ook de jongste literatuur weer in het betoog betrekken. Als het zo is dat ‘de hermetische geslotenheid zó absoluut en perfect was’ (Christa Schuenke, zie p. 222) en dat de literatuur louter en alleen een uitweg zocht in de marge en in de tijdschriften die deze marge belichaamden, dan is dat probleem sinds oktober opgeheven. Waar het centrum ontbreekt, ontbreekt de periferie. Het enige bestaansrecht voor het perifere fenomeen, bij mij bekend onder de naam ‘prenzlauer connection’, kan dus niet alleen in het hermetiserende centrum gelegen (geweest) zijn. Als men de jonge groep van Kolbe en de zijnen, die heterogener is dan door Christa Schuenke wordt voorgesteld (Schedlinski, Kolbe en misschien Igel zijn voor mij van een andere orde), even hermetisch vindt als de taal van de macht was, dan bestaat de poëzie van de groep nu niet meer. Het verwijt van het hermetisme doet me bovendien denken aan een verwijt dat de grand old man van de ddr-poëzie Erich Arendt (1903-1984) altijd werd gemaakt: onbegrijpelijke gedichten zou hij schrijven, alleen te lezen door weinigen en die weinigen moesten ook nog eens over de juiste encyclopedieën beschikken. Celan werd hetzelfde verweten. Het tegenargument is in zekere zin vanzelfsprekend: hermetisch is het verkeerde woord, de (goede) gedichten zijn in feite helder, maar geven die helderheid niet onmiddellijk en nooit definitief prijs. Voor de goede verstaander was de ‘oppositionele’ poëzie explosief door de codering. Het felle gedicht ‘Nach dem Prozess Sokrates’ ging bijvoorbeeld voor wie Arendt wilde lezen niet over Sokrates maar over Slansky en dus over al wie aan stalinisme te gronde ging. Het boekje van Walter Janka,

[p. 228]

ook bij ons opgemerkt, bevestigt het belang van dat soort poëzie. Voor de jonge generatie gelden andere maatstaven, en het kan bijvoorbeeld al terugblikkend zijn dat het ontbreken van zingevende verbanden in de ddr-maatschappij van de jaren tachtig (of het accepteren van die ‘sinnhinterfraglosigkeit’) een reëlere weerslag in ‘connection-poëzie’ vond dan op het eerste gezicht vermoed en vastgesteld kan worden. Een poëticale en dus principiële kwestie is dat die aansluit bij het denken en schrijven van Elke Erb en in een groter verband wellicht bij de discussies om avantgardeliteratuur die in de jaren twintig en vlak na de oorlog bij ons plaatsvond en vroeg naar ‘de inhouden’. Die jonge ddr-avant-garde moet men dus, zou ik zeggen, historisch zien en niet in het absolute, tijdloze, abstracte kader zoals dat alras blijkt uit zinnen die het esoterische van de zo geschreven poëzie bevestigen. Want wat is glasnoster, dat is de vraag.

Er valt niet veel over de toekomst van de ddr-literatuur te zeggen, en wij hebben gemakkelijk praten. Vooral als we de Muur en de open grenzen zo pardoes op de tegenstelling tussen glasnost en totalitarisme en in een moeite door op de tegenstelling tussen wel of niet hermetisch schrijven projecteren. Maar we stellen vast dat het gebeurt, bij Berendse, bij Rosenlöcher en bij mezelf. De jonge debutante Kerstin Hensel (1961) uit de kring van het tijdschrift Temperamente deed dat in de zomer van 1988 ook: ‘Als men de dichters voor onbeperkte tijd en met een onbeperkt aantal deviezen de wereld in zou sturen, valt het nog te bezien of hun literatuur er welthaltiger door zou worden. Ik zou zeggen van niet. Wellicht legt het ontbreken van grenzen juist grenzen op aan de literatuur, met andere woorden: waar de druk ontbreekt, wird nichts dicht.’ De clou laat ik in het onvertaalde zitten. Bij ons ontbreekt de druk permanent, dunkt me, en het levert her en der heel wat wereldvreemds en willekeurigs op (iets als Gimmick! of De psychologie van de zwavel). In het Oostduitse geval is (of was) er impliciet sprake van body, op veel vlakken en met evenzovele variaties. Het verschilt zoals steeds per schrijver.

De Muur is gevallen. De niet bijster anticommunistische auteurs als Stefan Hermlin, Heiner Müller en Volker Braun reageren met stilzwijgen, met bijtende zelfkritiek of met aperte onzekerheid. Kritische (en belangrijke!) schrijvers als Christa Wolf (door De Groene heel riskant geafficheerd als ‘geweten van de natie’, terwijl ze oneindig veel behoedzamer lijkt te zijn geweest dan de natie in de beslissende uren moest zijn) en Stefan Heym (een kritisch auteur met een voor veel Oostduitsers behoorlijk verwesterde levensopvatting) lijken niet in staat het momentele (eind januari) opinievacuüm te vullen. Adolf Endler zegt terecht dat het geen tijd voor poëzie is. De kunst is in de ddr als het ware op z'n westers op zichzelf teruggeworpen. Terwijl de uitgevers evenals de kerken, de theaters en diverse bedrijven en sportverenigingen zichzelf als het ware al wiedervereinigen, blijkt hoe de satire van Adolf Endler (1930) met zijn ‘kritisch-decoratieve methode’ door de werkelijkheid achterhaald wordt. Op den duur is eens te meer absurd dat ooit tussen de talloze prutteltrabantjes zwartglimmende partijlimousines voorbijgleden, of dat die smoezelige kranten schreven wat de limousinerijders bedachten en vastlegden. Endler - lees hem - had gelijk, wat voor een satiricus in zekere zin dodelijk is. Maar alle beelden die de Oostduitse revolutie tot nu toe opleveren, liggen voor Endler klaar. Zodat het weer wordt wat het was: iets dat wordt vervolgd.

Literatuur

Gerrit-Jan Berendse, Die ‘Sächsische Dichterschule’. Lyrik in der ddr der sechziger und siebziger Jahre, Peter Lang, Frankfurt am Main/Bern/New York/Paris 1990.

Walter Janka, Schwierigkeiten mit der Wahrheit, Rowohlt, Reinbek 1989.

Ulrike Bresch et al., Oktober 1989. Berlin ddr: Neues Leben/Temperamente. Elefanten Press, Berlin (West) 1990.

Marina Zwetajewa, Das Haus am Alten Pimen. Eine Auswahl. Übersetzt und herausgegeben von Elke Erb. Mit einer Monographie der Herausgeberin: Ich blicke mich um - in die Zukunft. Maria Zwetajewas Gedicht-Werkstatt. Reclam, Leipzig 1989.