De Gids. Jaargang 151

Barber van de Pol
Alles in de wind

Misschien is het een nederlaag, misschien is het een overwinning, misschien allebei. In ieder geval is het iets halfslachtigs wat de verwerking van de boeken die ik als kind heb gelezen in mij heeft aangericht. Ik zal nooit dat conflict tussen droom en pragmatisme, tussen prinsen op witte paarden en het mikken op een best huisgezin de baas worden, maar ik lees door, op zoek naar een gelukscompromis. Ik doe het alleen, zonder hoger voorbeeld. Dat is me nooit gegeven en ik geloof er niet in.

Is het niet geruime tijd in welingelichte kringen zo geweest dat je eigenaardig, gek of fanaat moest zijn wilde je er geloof of religieuze gevoelens op nahouden? In die tijd ben ik groot geworden.

Ik heb blijvend iets met die tijd en verdraag slecht dat het gezond verstand nu weer minder in aanzien staat. Je bent een goed gedijend mens, je werk liegt er niet om, en dan kun je je af en toe, ik hoor het de zwakkelingen denken, een mijmerend gezicht veroorloven en diepgang en gevoeligheid suggereren door te zeggen dat er meer is onder en boven de zon, al weet je niet wat. Iedereen wil altijd meer. Waarom maakt dat indruk?

Ik wend me af en geloof alleen in de explosie van het zwarte gat. De krant staat vol over het ontstaan van het heelal en biedt genoeg gelegenheid tot de metafysische puzzlezucht die iedereen, ook mij, eigen is. Wie weet zijn we over een poosje, als we genoeg hebben gehoord over plekken waar tijd niet bestaat, verlost van de behoefte die bij kleuters het dwingendst leeft: weten wat er in de eeuwigheid het eerste was, met of zonder God. Dan worden tijd en eeuwigheid begrippen uit de fantastische literatuur, zoals Borges het in zijn werk al voorstelt.

Als kind zou ik zijn omgekomen in de emoties als mijn verstand me niet had vermaand en gestuurd. Ik bewonder kinderen bovenmate om het gevecht dat hun hoogstpersoonlijke verstand levert met hun gevoel. Ze lijden, wat dacht je, maar ze houden stand en soms worden het dank zij datzelfde verstand geen kliertjes of kruipers.

Herinneringen tot in mijn eerste levensjaar verklaren trauma's die door mij zonder Freud of God zijn bestreden met als enige wapen mijn trots, mijn afwijzing van iedere rugdekking. Mijn liefde gaf ik aan poppen en de waarheid zocht en vond ik in Teylersachtige musea en beelden en prenten die mijn pad kruisten.

Moeder een schipperskind, vader een boerenkind, nerveus en aardig, en ze geloven in niets. Alles in de wind. De was wappert, soms is de radio aan, het volkse avondblad ligt op tafel. Er wordt een appeltje op geschild. Veel tijd om te lezen is er niet. De boontjes moeten gedopt, vader moet naar de harmonie, soms is er iemand jarig. De literaire pijlers in huis zijn de omnibussen van De Arbeiderspers (Jan Mens, A. den Doolaard, A.M. de Jong en Willem Elsschot), en wekelijks de Margriet en voor de kinderen de Sjors van de Rebellenclub.

Mijn ouders verbieden mij niet om naar de zondagsschool te gaan voor de verhalen, die een geweldige illustreerlust opwekken. Alle voorvallen uit de bijbel die kinderen kunnen aanspreken heb ik via zelfbedacht toneelspel of op papier uitgebeeld. God bestond niet. Hem heb ik nooit gestalte gegeven, ook niet als wervelwind of als brandend braambos.

Er waren broers in mijn jeugd. Broers pesten elkaar en ze schaken en spelen gitaar, maar de mijne moeten ook gelezen hebben. Anders

[p. 614]

dan ik bezaten ze boeken. Arendsoog, alle delen, Pim Pandoer, idem dito, de eerste strips. Ik las alles. Tijd genoeg. In de Sjors van de Rebellenclub stonden verhalen over grote mijnrampen, en brave zelfgemaakte tweederangsverzinsels. Ze werden afgewisseld door feuilletons, bewerkingen van avonturenromans die later klassiek zouden blijken te zijn: Alleen op de wereld, Pinocchio, Don Quichotte en, het mooist, Tom Sawyer.

Tom Sawyer was het enige boek waar een meisje in voorkwam dat belangrijk was. Tenminste, dat dacht ik en dat denk ik, tegen beter weten in. Als je het in percentages zou uitdrukken komt ze nog niet op een honderdste van de bladzijden voor. Maar die bladzijden kleurden alle andere en maakten dat ik me bij de avonturen van Tom en Huck op een afstand aanwezig waande. Tom en Huck wisten van mijn bestaan af, dat was zeker. Mijn sympathie was onvoorwaardelijk.

In de verhalen in de Margriet kwam minstens vijftig procent vrouw voor, maar ik keek en kijk vreemd aan tegen dames die hun hoed verliezen en een half uur later smachten in de armen van de vinder, een weduwnaar met een verkommerend hart. Ik houd van realisme en van psychologie als die 18-karaats zijn. Iedere vleug sentimentaliteit is funest. Zie de film. Wie pinkt er niet een traan weg bij Kramer versus Kramer of bij Love Story? Ik pink een traan weg en bal mijn vuisten.

Mijmeren en zwijmelen kun je beter dan via anderen rechtstreeks doen, bijvoorbeeld moedig en avontuurlijk als Mick, de vrouwelijke hoofdpersoon uit The heart is a lonely hunter, van Carson McCullers, die door het teveel aan praktische zin om haar heen dreigt te worden gemangeld. Mick, een opgroeiend, spichtig meisje, is verliefd, op Mozart, op zichzelf, later ook op een jongen, maar ze wil hogerop en staat na een eerste vrijpartij ernstig op. Geen traan, geen gebalde vuist; het leven gaat door.

Buiten zie ik mijn dochter met overgave knikkeren. Ze heeft geen weet van het buurjongetje dat, kop kleiner maar jaar ouder, in haar buurt drentelt en een bal op zijn hoofd laat stuiteren, gezicht haar kant uit. Precies zo sloofde Tom Sawyer zich uit voor het nieuwe meisje Becky, die maakt dat een zekere Amy Lawrence uit zijn hart verdwijnt en zelfs geen herinnering achterlaat. Het vrijblijvende koppel Tom en Becky heeft me bij eerste lezing voorgoed gewonnen voor boeken die op school spelen, misschien omdat ik alle zeilen heb moeten bijzetten om het vreselijke verschijnsel school te romantiseren. Terug tot Ina Damman, Ivoren wachters, de kostscholen van Dickens, The Catcher in the Rye, Schoolidyllen; daarin gebeurde wat ik wilde meemaken of, korter gezegd, daarin gebeurde tenminste wat.

Er komt ook een nieuwe jongen in het leven van Tom Sawyer. De scène die daarover gaat is minstens zo mooi met zijn verkennende bewegingen, zijn dramatisch hoogtepunt (‘Ik kan je best aan!’) en de afwikkeling in de vorm van veel verbale bluf en wat geknok.

Toch onthoud ik Tom en Becky beter dan Tom en die nieuwe jongen of de beroemde bladzijden waarop Tom de stelling illustreert dat werk bestaat uit al wat men verplicht is te doen, en dat spel bestaat uit al wat men niet verplicht is te doen, en zijn vrienden overhaalt tot het hem als straf opgelegde schilderen van tante Polly's schutting. Hij bewerkstelligt dat door te doen alsof schuttingen opverven de benijdenswaardigste bezigheid van de wereld is.

Ook aan het moment dat Tom, doodgewaand, zijn eigen uitvaartdienst achter een pilaar in de kerk meemaakt, denk ik nooit terug, al zal ik het niet vergeten. Soms denk ik dat Toms vriendje Huck, later geëerd met een boek dat zijn naam draagt, me even lief is als Tom zelf, maar dat is verraad. Ik weet niet zeker of ik Becky ben, maar door de koppigheid waarmee ik me haar wil herinneren ben ik het gaan denken.

Ik herlees Tom Sawyer en maak uit aantekeningen op dat ik dat vijf jaar geleden al eens eerder heb gedaan. Dat was ik vergeten. Het is, ook nu, een paar dagen na laatste lezing, of ik het maar één keer, op mijn elfde, heb gelezen. Dat ik nu vast meer begrijp van Mark Twains satire en zijn aanvallen op culturele,

[p. 615]

sociale en religieuze misstanden, doet niets af aan het feit dat ik het die eerste keer voor eens en altijd heb gelezen.

Ik herlees voor het eerst het dagboek van toen ik zestien, zeventien was. Ik weet er niets meer van, alleen dat het veel over jongens ging, vooral over prins Do, die eenentwintig was, leek op de schaker Kick Langeweg, mijn absolute idool op het gebied van mannelijk schoon, en onbereikbaar was omdat hij al lang en breed een ander had. Ik schreef dat dagboek zonder belangstelling voor het emblematische, dat weet ik nog wel en dat blijkt ook bij herlezing. Willekeur, leugens en overdrijving vormen samen het enige ordenend principe. Dat dit principe niet helemaal opgewassen was tegen de echtheid van die puberdagen, verrast en ontroert me, nu.

Halverwege dit dagboek van een jongensgek vindt een dramatische wending plaats. Na een rommelige reeks op papier beleden liefdes met Do hors concours als vaste hartstocht draaft een vrijer op die een verloofde wordt. De woordkeus is vanaf dan clichématig en niet te tillen. De Margriet-verhaaltjes spelen op. Maar mijn gerichtheid staat haaks op die van de fictieve dames in dat blad die in dezelfde boot zitten. Zij schenken hun hart weg en ik haat mijn Karel. Ik ben bijna zeventien en mijn leven is nu al overbodig. Ik lig na het lichte Tom en Becky-achtige begin, na weken van stellige hoop op beweging, op vleugels, stil in de armen van een ander. Ik lig stil en hij, de bink van het dorp, drukt mij stevig tegen zich aan.

Dus dit was liefde. Ik wist niet precies hoe ik voor mezelf, laat staan voor anderen, die intellectuele en artistieke aspiraties die ik omschreef als ‘naar Amsterdam willen’ moest verdedigen. Mijn ouders zagen met lede ogen mijn verloving aan want zij hadden, net als ik, gehoopt dat ik het anders zou doen. Soms huilde mijn moeder, zoals ze jaren later terneergeslagen zal huilen bij de mededeling dat ik een kind verwacht. Mijn vader gaf geen krimp maar was niet meer zo trots op me. Wat hadden zij voor recht van spreken?

Ruim een jaar duurt die eerste verloving. Het is een saai jaar met aanstellerij, zoals angst om over tijd te zijn en angst voor de schoonmoeder, een dame bij wie ik mij niet durf te verroeren. Gelukkig raakt het in het dagboek zelf nog uit tussen Karel en mij, maar wat de weergave van een mooi staaltje van overmoed en kwetsbaarheid tegelijk had kunnen zijn, een simpele, persoonlijke avonturenkroniek, is halverwege verziekt door de intrede van valse ernst en veel ge-‘ik hou van jou’.

Het is vijfentwintig jaar later. Ik luister nogal gedreven naar muziek en probeer daarbij niet altijd aan mannen te denken. Harmonieleer helpt.

Ik ben inmiddels vele malen gelukkig verloofd geweest. Ik had iets met Horacio, de eeuwige veertiger van Cortázar, uit zijn Rayuela, dat ik heb vertaald. Ik was la Maga, de leukste geliefde uit het boek. Dat mag idioot klinken, maar ik ben een keer om half één in de nacht opgebeld door Cortázars ex-vrouw, die me toevoegde dat ze ‘de indruk had dat ik meer afwist van die la Maga’. Toen Cortázar la Maga bedacht was ik zeventien.

Verloofd is een mooi woord. Er zit iets aanlokkelijks, iets van verleiden en van loven in. Ik kijk verbaasd naar paren die naar symbiose verlangen en niet naar continuering van de eerste periode van fantastische verliefdheid. Geef mij maar een desnoods verre prins op een wit paard.

Ik wil niet weten hoe het met Tom Sawyer is afgelopen. Hij komt vast als groter mens in Huckleberry Finn voor maar ik ben dat boek vergeten en wil het niet herlezen, al is het, iedereen zegt het, het beste wat Mark Twain heeft geschreven. In Het leven op de Mississippi van Twain, dat ik pas drie jaar geleden las, was nergens sprake van Tom Sawyer. Maar hij bestaat. In mijn hoofd.