De Gids. Jaargang 149

Menno Kraan
Eduard Limonov

Eduard Venjaminovitsj Savenko werd in 1943 geboren in Dzerzjinsk bij Gorki. Hij groeide op in de Oekraïense industriestad Charkov, waar hij zijn jeugd doorbracht en een universitaire opleiding volgde. In 1967 vertrok hij naar Moskou en raakte betrokken in het niet-officië-

[p. 717]

le literaire circuit. Onder het pseudoniem Eduard Limonov schreef hij gedichten, die door hemzelf in bundels à vijf roebel, in samizdat-vorm, werden verspreid. Limonov voorzag onder meer in zijn onderhoud door het naaien en verkopen van kleding. In 1974 emigreerde hij naar de usa en woonde enige tijd in New York, alvorens hij naar zijn huidige woonplaats Parijs vertrok.

Limonov ging in het Westen voort met het publiceren van proza en dichtwerk. Lag het accent in de Sovjetunie vooral op poëzie, in het Westen schrijft Limonov hoofdzakelijk proza. Zijn gedichten zijn gepubliceerd in Russische emigrantentijdschriften als Grani, Kontinent en Kovtsjeg, zijn prozawerk verscheen bij uitgeverijen in de usa en Frankrijk. Een antologie uit Limonovs dichtwerk uit zijn Moskouse periode is te vinden in de bundel Roesskoje (‘Russisch’), verschenen in 1979, waarin behalve poëzie ook prozafragmenten staan.

De toon van deze bundel is vooral scandaleus en avantgardistisch. Limonov volgt hier de lijn van de Russische avantgardistische stroming ‘Oberioe’ (± 1930), vooral wat betreft het integreren van diverse literaire genres en het doorbreken van logische verbanden tussen realistische delen. Eveneens in 1979 kwam de roman Eto ja - Editsjka uit, tevens het enige werk van Limonov dat in het Nederlands vertaald is, onder de titel De Russische dichter houdt van grote negers (Bert Bakker, 1981). In 1982 verscheen de bundel prozafragmenten Dnevnik Neoedatsjnika (‘Dagboek van een mislukkeling’) en in 1983 zijn tot dusver laatste werk, de roman Podrostok Savenko (‘De jongen Savenko’).

Eduard Limonov is een schrijver die een zeer aparte plaats inneemt binnen de Russische emigrantenliteratuur van de laatste tien jaar. In de eerste plaats omdat hij zich niet meer als emigrant beschouwt, in de tweede plaats vanwege de zeer uiteenlopende reacties die zijn werk in emigrantenkringen heeft opgeroepen. Limonov voelt zich gestigmatiseerd door de benaming ‘emigrant’. Dit impliceert volgens hem dat hij als schrijver zou moeten beantwoorden aan de eisen die aan de geëmigreerde schrijver worden gesteld: hij moet zich als dissident opstellen, als iemand die anti-Sovjet en pro-westers is, anders gezegd, hij dient mee te huilen met de wolven in het emigrantenbos. Kritiek op iemand als Sacharov en in mindere mate Solzjenitsyn is dan ook ondenkbaar. Als er iets is dat Limonov niet wil is het wel zo'n typische geëmigreerde intellectueel annex schrijver zijn. Limonov is dan ook een vreemde eend in de bijt, vooral als we hem naast illustere mede-emigranten plaatsen als Amalrik, Maksimov en Aksjonov. Niet alleen Limonovs verzet tegen het brandmerk ‘emigrant’, ook zijn literair werk zelf plaatst hem buiten de reeks emigrantenklassieken.

Zijn roman Eto ja - Editsjka sloeg in als een bom, zowel vanwege de gewaagde thematiek als het voor Russische begrippen zeer onconventionele taalgebruik. In Editsjka wemelt het van jargon, amerikanismen, slang en vulgarismen. Voor de westerse lezer is dit niet zo opzienbarend, maar voor de Russen is het gebruik van zogeheten ongecensureerde taal verre van vanzelfsprekend. De Russische literatuur kent geen coryfeeën als Henry Miller, Reve of Genet, schuttingtaal en drieletterwoorden waren tot voor kort een volstrekt onbekend verschijnsel in de Russische literatuur. Limonovs literaire primeur riep dan ook felle reacties op. Velen beschouwden zijn boek als smerig en pornografisch, een minderheid accepteerde het als iets nieuws, dat lang bestaande taboes eindelijk doorbrak.

Even schokkend als Limonovs taalgebruik is de thematiek van zijn roman. Centraal in Editsjka en ook het ‘Dagboek van een mislukkeling’ staat namelijk de mislukte, aan lagerwal geraakte en gefrustreerde emigrant uit de Sovjetunie, Eduard Limonov, Editsjka. Hoewel het gevaarlijk is schrijver en held met elkaar te identificeren, is het in dit geval gerechtvaardigd, omdat Limonov expliciet heeft gezegd dat al zijn werk autobiografisch is. De thematiek van de mislukte emigrant was ook nieuw voor de geëmigreerde lezer. Hun werd het

[p. 718]

beeld voorgeschoteld van een mislukkeling uit Rusland, die niet met open armen werd ontvangen in het Westen, die bovendien van dat Westen geen spaan heel laat. Om een en ander te verduidelijken volgt hier een korte inhoud van Editsjka en het ‘Dagboek’.

In Editsjka wordt ons een beeld gegeven van een schrijver op de bodem, de naar New York geëmigreerde Rus Limonov, die op zoek is naar liefde. Zijn grote liefde, Jelena, heeft hem verlaten, waardoor de held diep ongelukkig is geworden. Op zijn zoektocht door New York komt hij allerlei mensen tegen die, net als hij, aan de zelfkant van het leven zitten. De held heeft vele baantjes om toch maar iets te verdienen, ook al omdat de sociale voorzieningen in de usa minimaal zijn. Zo passeert een grote reeks zeer uiteenlopende figuren de revue: modellen, fotografen, artiesten, zwarten, homoseksuelen, leden van de Workers' Party en, wat je noemt, glamorous people. Bovendien komen we Russische emigranten tegen, die in feite stuk voor stuk ook mislukkelingen zijn. Ze worden beschreven als onaangepast, niet-geïntegreerd en vaak spreken ze niet eens Engels. Limonov leidt een miserabel leven in armoedige hotels, drinkt goedkope wijn, kortom, hij is het prototype van de Amerikaanse loser.

In scherp contrast met de banale realiteit van het leven als armoedzaaier staan de gedachten en idealen van de held. Hij is vervuld van afgunst: het zien van rijkdom brengt hem er slechts toe zelf ook rijk te willen worden, om zichzelf omhoog te stoten tot de bezittende en leidende klasse. Editsjka voelt zich misleid, vooral door dissidenten als Sacharov en Solzjenitsyn, die, evenals de Amerikaanse regering, het Westen idealiseren en daardoor ten onrechte verwachtingen wekken bij potentiële emigranten. Daarbij analyseert Editsjka de maatschappij van de Sovjetunie en Amerika haarscherp. Enerzijds de allesoverheersende ideologie, anderzijds de even zo dominante commercie. ‘Het leven op zich is een zinloos proces,’ zegt Editsjka. Zinloos lijkt zijn leven zeker, er is geen enkel perspectief, maar toch laat Editsjka het er niet bij zitten. Zijn frustraties over het verlies van zijn geliefde en zijn maatschappelijk ondergeschikte positie zet hij energiek om in daden. Zijn zoeken naar liefde en het verdrijven van de eenzaamheid staan hierbij centraal.

Niet alleen bij vrouwen zoekt hij zijn heil, ook bij mannen, en nog wel negers. In zeer expliciete bewoordingen wordt de liefdesdaad met de neger Chris beschreven, evenals zijn seksuele escapades met vrouwen. Het thema homo- of biseksualiteit wordt hier op een zeer verrassende wijze aangestipt, zeker binnen de context van de Russischtalige literatuur bezien. Editsjka probeert voortdurend de grenzen te verleggen: hij gebruikt provocerende taal, heeft revolutionaire en terroristische gedachten en wil zich verzetten tegen het establishment. Het is echter duidelijk dat Editsjka zichzelf overschreeuwt. Deels om zijn eigen verdriet, teleurstelling en eenzaamheid te onderdrukken, deels als pure provocatie. Editsjka profileert zich als uiterst links, maar dit kan men niet anders zien als pose, als resultaat van de jaloezie op mensen die het gemaakt hebben in het leven. Hij wil zich afzetten tegen zijn omgeving, tegen de Amerikanen, tegen zijn mede-emigranten, maar vooral tegen de rechtse massa. Het streven naar uitzonderlijkheid, naar het bewijzen van zichzelf zit er diep in. Hier en daar krijgt de held daardoor ietwat megalomane trekken.

Van dezelfde teneur is het ‘Dagboek van een mislukkeling’ (ondertitel: Het geheime schrift). Dit boek, bestaande uit kortere en langere prozafragmenten met dezelfde avantgardistische elementen als de bundel Roesskoje, is opgedragen aan de mislukkelingen. De thematiek is niet veranderd. Het gaat opnieuw over de geemigreerde en in New York woonachtige Rus Eduard Limonov. We komen en passant te weten dat de held de roman Editsjka probeert te publiceren, wat niet lukt. Ook hier treffen we dezelfde seksuele obsessies aan als in Editsjka, ook hier is sprake van homoseksuele contacten. Opnieuw duikt het verzet op tegen Solzjenit-

[p. 719]

syn, die de held het liefst ‘in de plee zou laten verzuipen’ vanwege zijn kamphelden, die slechts met eendimensionale gedachten behept zijn. Limonov droomt van opstand, revolutie en volledige verwoesting van de beschaving. Zijn leuze zou kunnen luiden: ‘Mislukkelingen aller landen, verenigt U.’ Hij levert verzet, maar zijn doel is niet een verbeterde wereld, alleen maar, net als in Editsjka, persoonlijke macht en rijkdom. Het volgende fragment is tekenend daarvoor. ‘“Ik ken jou, Limonov, ik ken jou. Jij wilt op het mausoleum staan met een persianer muts op,” zei een scherpzinnige vent uit Simferopol tegen mij. O, dat wil ik, op 't mausoleum wil ik staan!’

De vraag rijst meteen of de papieren Limonov en de echte identiek zijn. Limonov heeft zelf diverse keren gezegd dat niets in zijn boeken verzonnen is, dat Editsjka echt bestaat, dat er veel meer is gebeurd, maar dat zijn geheugen hem in de steek laat. Limonov zegt: ‘Ik schrijf over mijzelf, want mijzelf ken ik het beste.’ De papieren Limonov wil weg uit zijn emigrantenbestaan, de echte ook. In Rusland moet je over arbeiders schrijven, in het Westen moet je dissident zijn, maar Limonov wil geen van beide, hij wil niet vermalen worden tussen twee molenstenen. Bovendien wil hij niet in een Russisch literair getto zitten, dat wil zeggen, Limonov zoekt erkenning buiten de gevestigde emigrantenuitgeverijen, buiten het Russischtalig lezerspubliek, om zodoende, naar zijn zeggen, ‘het normale publiek te bereiken en niet alleen slavisten’.

Ook Limonovs recentste werk, Podrostok Savenko, is autobiografisch. Het is een roman die niet meer over het emigrantenbestaan gaat, maar één dag, te weten 7 november, de verjaardag van de Oktoberrevolutie, beschrijft uit de jeugd in de jaren vijftig van Eduard Venjaminovitsj Savenko, een achternaam die de vijftienjarige jongen niet bevalt en hem daarom ook wil veranderen. Het boek beschrijft de tocht van Eddie-baby, zoals zijn vrienden hem noemen, door Saltovka, een voorstadje van Charkov, waar hij woont. Hij is op zoek naar de tweehonderdvijftig roebel die hij nodig heeft om zijn geliefde, Svetka, mee te nemen naar een illustere buurtbewoner, Sasjka Plotnikov. Het is een grote eer in zijn gezelschap te mogen zijn. Eddie-baby is allesbehalve een keurig fatsoenlijk jongetje. Hij houdt zich intensief bezig met het bendeleven, dat welig tiert in het stadje. De arbeiders, die de hoofdmoot van de bevolking vormen, worden afgeschilderd als een kudde willoos, grauw en afgestompt vee, waarop men slechts met verachting kan neerkijken. Er zijn twee soorten mensen in Saltovka: het proletariaat en de straatbendes, die de buurt op alle mogelijke manieren onveilig maken, en een enkele intellectueel, die niet meetelt. Op cynische, meedogenloze en vaak wrede wijze wordt er een beeld geschetst van een tot dusver onbekende kant van het leven in de laagste regionen van de Sovjetmaatschappij. Berovingen, vechtpartijen, alcohol- en drugsmisbruik, seksuele mishandeling en een perspectiefloze toekomst hebben een schokkend effect. Alles wat officieel niet bestaat in de Sovjetunie is te vinden in Saltovka.

Net als in Limonovs overige werk is hier geen sprake van verheven prediking van al even verheven idealen. Zonder exuberante romantiek en pathos wordt het arbeidersmilieu van binnen uit beschreven, soms op een manier die wijst op hartstochtelijke betrokkenheid bij alles, dan weer op koel-objectieve wijze. Eddie-baby is een gangster en een snob, kortom, het is de jonge Editsjka, alleen is de setting nu niet Amerika maar de Sovjetunie. Onaangeraakt door de Sovjetpropaganda laat Eddie voortdurend blijken hoever alles hem de keel uithangt. Alles veracht hij, niet alleen de arbeiders, maar bovenal de regering die die arbeiders gewetenloos manipuleert. Eddie streeft naar uitzonderlijkheid, exclusiviteit, door in de misdaad te vluchten, in het risicovolle leven, door het streven naar macht en door de dictatuur van de bende te prediken, in plaats van de dictatuur van het proletariaat. Verrassend is de relatie die tussen de boeven en de arbeiders van Saltovka wordt gelegd. Vroeger waren de

[p. 720]

arbeiders ook boeven, ze zijn in de loop der tijd alleen maar geconformeerd aan het systeem. Voor het arbeidersbestaan in de Sovjetunie heeft Limonov geen goed woord over: het is een leeg, goddeloos en vooral zielloos bestaan. Eigenlijk zou men dit boek moeten lezen vóór Editsjka, omdat Podrostok Savenko zo veel verklaart met betrekking tot de persoon van Limonov, in het bijzonder wat betreft zijn frustraties en geldingsdrang.

Toch is hier de toon anders dan in Editsjka. Dit blijkt vooral uit de stijl en compositie, die aantonen dat hier een rijpere schrijver aan het werk is geweest. Limonov maakt optimaal gebruik van de korte tijd die zijn roman beslaat, namelijk één dag. De qua compositie ietwat rommelige indruk die men eventueel krijgt bij het lezen van Editsjka ontbreekt hier volledig. Ook ontbreekt het al te provocerende vocabulaire, de scherpe kanten zijn eraf.

Men zou kunnen zeggen dat hier de Russische, niet-geëmigreerde Limonov aan het woord is, zoals die ook in de bundel Roesskoje naar voren komt. De faalangst, de zwakheid, de obsessie voor de dood en de gelijktijdige gebondenheid aan het leven, het kaleidoscopische beeld van het leven, al deze elementen vinden we in beide boeken terug. Limonov is met zijn laatste werk weer terug in Rusland, hetgeen de cirkel rond maakt. Van zijn positie als eeuwig mislukkende outcast heeft hij als schrijver optimaal gebruik gemaakt, doordat hij zijn eigen falen heeft omgezet in artistiek succes.