De Gids. Jaargang 149

[p. 387]

Buitenlandse literatuur
Literatuur uit Spaans-Amerika

Maarten Steenmeijer
In de schaduw van de boom. Inleiding

Het is niet ongebruikelijk om de enorme belangstelling die de literatuur uit Spaans-Amerika ongeveer twintig jaar geleden plotseling over de hele wereld kreeg toe te schrijven aan een komplot tussen een handjevol schrijvers (met voorop García Márquez, Vargas Llosa, Cortázar en Fuentes) en een aantal machtige westerse uitgeverijen. De auteurs staken de loftrompet over elkaar in vooraanstaande tijdschriften, de uitgeverijen zorgden voor effectieve reclame en ziedaar de verklaring voor het grote succes.

José Donoso heeft in Historia personal del ‘boom’ gesuggereerd dat het voor een belangrijk deel juist aan deze komplottheorie te danken is dat de indruk ontstond van een duidelijk afgebakende groep schrijvers, de boom-auteurs. Uit angst of rancune, omdat ze meenden buitengesloten te worden van een (niet bestaande) exclusieve groep, zorgden schrijvers, critici en academici in Spaans-Amerika er alsnog voor dat die groep ontstond, althans voor de buitenwereld. Want de auteurs die tot de boom worden gerekend hebben nooit gepoogd zich als een groep of als een beweging te manifesteren: zij hadden tamelijk geïsoleerd jarenlang aan een oeuvre gewerkt waarvoor plotseling grote belangstelling bleek te bestaan.

Ik vind het verbazingwekkend hoeveel macht de verkondigers van een dergelijke samenzweringstheorie toeschrijven aan auteurs en aan literaire uitgevers, en hoeveel minachting voor de lezer eruit spreekt. Vriendjespolitiek (als jij lovend over mij schrijft schrijf ik lovend over jou), een flinke investering in een grote reclamecampagne en je krijgt het publiek wel zo gek al die dikke boeken te kopen. De werkelijkheid is aanmerkelijk ingewikkelder.

Aan de andere kant is het naïef om te menen dat het alleen aan de Spaans-Amerikaanse literatuur zelf te danken is geweest dat er in de loop van de jaren zestig internationaal grote belangstelling voor ontstond. Want Borges had in de jaren veertig al Ficciones en El Aleph geschreven, in de jaren vijftig schreef Rulfo Pedro Páramo en De vlakte in vlammen, Cortázar en García Márquez hadden al een indrukwekkende reeks romans en verhalen op hun naam staan voor zij doorbraken, evenals Juan Carlos Onetti. De lijst is moeiteloos uit te breiden en maakt duidelijk dat de Spaans-Amerikaanse literatuur al lang voor het grote succes iets bijzonders te vertellen had.

Maar dat was in Spaans-Amerika zelf niet eens bekend. Er bestond nauwelijks zoiets als een Spaans-Amerikaanse literatuur, er bestond een Mexicaanse literatuur, een Colombiaanse literatuur, een Argentijnse literatuur, enzovoort. Afgezien van een handjevol klassieke romans uit de eerste decennia van deze eeuw (waaronder de door Slauerhoff vertaalde gaucho-roman Don Segundo Sombra van Ricardo Güiraldes) was de belangstelling van de uitgeverswereld uitsluitend gericht op de nationale literatuur. Men kon dus alleen maar Spaansta-

[p. 388]

lige literatuur uit eigen land lezen, en daarvoor gold al heel lang dat ze zo helder en sober mogelijk de werkelijkheid moest beschrijven.

De boom zou ondenkbaar geweest zijn als er in de loop van de jaren vijftig niet op vele plaatsen in Spaans-Amerika min of meer onafhankelijk van elkaar vele schrijvers aan het werk waren die geen vrede hadden met dit gezapige provincialisme. Zij zochten hun inspiratie in het buitenland: Proust, Faulkner, Joyce, Hemingway, Sartre, Camus, Woolf en nog veel meer grote namen vormden het levendige bewijs dat er anders geschreven moest worden.

Aan het begin van de jaren zestig stelden deze geïsoleerd werkende schrijvers tot hun vreugde vast dat zij niet alleen stonden: de boeken van buitenlandse collega's die in dezelfde taal schreven, die zij via-via in handen hadden gekregen, en de persoonlijke ontmoetingen bij diverse gelegenheden deden het besef groeien dat er al een tijdlang iets aan de gang was. En het is tekenend voor het weinig stimulerende uitgeversbeleid in Spaans-Amerika dat de erkenning hiervan uit het buitenland kwam: in 1962 kreeg de toen vierentwintigjarige Mario Vargas Llosa de Premio Biblioteca Breve de Novela van de Spaanse uitgeverij Seix Barral. De toekenning van deze prestigieuze literaire prijs markeert het begin van de boom. Seix Barral bleef als uitgever van de belangrijkste boom-schrijvers een grote rol spelen bij de verspreiding van de moderne literatuur uit Spaans-Amerika.

Maar de belangstelling voor deze literatuur had nooit zo'n hoge vlucht kunnen nemen als het toeval niet wilde dat in de jaren hierna schrijvers die al veel indrukwekkends op hun naam hadden staan met hun magnum opus kwamen. In korte tijd verscheen het ene lijvige werk na het andere: in 1962 De dood van Artemio Cruz van Carlos Fuentes, in 1963 Rayuela van Julio Cortázar, in 1964 Het groene huis van - alweer - Vargas Llosa, in 1966 Paradiso van José Lezama Lima en in 1967 Honderd jaar eenzaamheid van García Márquez, dat in één klap de beroemdste Spaanstalige roman na Don Quichot werd en de belangstelling voor de Spaans-Amerikaanse literatuur in een stroomversnelling bracht. Het aangename gevolg was dat ook oudere auteurs als Alejo Carpentier, Ernesto Sábato, Juan Carlos Onetti en Jorge Luis Borges grotere bekendheid kregen.

Misschien zijn de verschillen tussen de romans die verzameld zijn onder de noemer boom wel groter dan de overeenkomsten, waarmee de critici die beweren dat er nauwelijks van een groep of beweging gesproken kan worden gelijk krijgen. Maar hoe verschillend ook, al deze romans staan in schril contrast met de realistische literatuur die al tientallen jaren lang de toon aangaf in Spaans-Amerika. De fantasie, het experiment, de psychoanalyse, de erotiek en de barok manifesteerden zich bovendien op een wijze die ook voor Europa en de Verenigde Staten tamelijk nieuw was. Hier verloor de literatuur zich steeds meer in het detail, terwijl er in Spaans-Amerika plotseling een groep schrijvers bleek te bestaan die er niet voor terugdeinsde een totaalroman te schrijven. En in die zin is er wel degelijk sprake van zoiets als een beweging of een groep: de boom van de nieuwe Spaans-Amerikaanse roman.

Een bindende factor tussen deze schrijvers vormde ook hun gemeenschappelijke sympathie voor de Cubaanse revolutie. Aan het begin van de jaren zeventig trad een dramatische scheiding der geesten op naar aanleiding van de Padilla-affaire. Dat een dichter in Cuba niet de vrijheid had te schrijven wat hij wilde, was voor sommigen aanleiding scherpe kritiek op de Cubaanse revolutie te leveren (Vargas Llosa, Octavio Paz), voor anderen om er het zwijgen toe te doen (José Donoso) en voor slechts enkelen om solidair te blijven (García Márquez, Cortázar, Benedetti). Aan de hechte vriendschap tussen de grote vier (García Márquez, Fuentes, Cortázar en Vargas Llosa) kwam snel een einde. De Sandinistische overwinning enkele jaren geleden heeft de polemiek weer in alle hevigheid doen losbarsten.

De politieke consternatie bleek een gestage voortzetting van de reeks lijvige romans uit de

[p. 389]

jaren zestig niet in de weg te staan. Het is zelfs zo dat twintig jaar later nog steeds dezelfde namen de toon aangeven: García Márquez, Vargas Llosa, Borges en Cortázar (begin 1984 overleden) zijn nog steeds de meest vertaalde auteurs. Ook in Nederland worden hun namen nog steeds het eerst genoemd als het over Spaans-Amerikaanse literatuur gaat.

Het is daarom nu misschien nog verleidelijker dan destijds om te beweren dat jongere generaties schrijvers geen kans krijgen hun stem te laten horen, maar minder dan ooit is dat waar. Want in het kielzog van de grote namen is er zowel binnen als buiten Spaans-Amerika enorm veel nieuwe - en oude - literatuur gepubliceerd. Zonder het succes van García Márquez c.s. zouden auteurs als Antonio Skármeta, Jorge Ibargüengoitia, Manuel Scorza, Eduardo Galeano, Osvaldo Soriano en Manuel Puig hier bijvoorbeeld nooit vertaald zijn, zouden het Meulenhoff-fonds (met auteurs als Arguedas, Bioy Casares, Sábato, Benedetti en Onetti) en de Derde Sprekerserie van de Novib en het Wereldvenster er aanmerkelijk kaler hebben uitgezien, zou de serie poëzievertalingen van De Populier (Juan Gelman, Ariel Dorfman, Benedetti) waarschijnlijk niet tot stand zijn gekomen en zouden de bloemlezingen niet zo talrijk zijn geweest. Dat er van al deze auteurs die na García Márquez, Vargas Llosa, Cortázar en Borges zijn geïntroduceerd maar één in de schaduw van hun succes kan staan en dat het dan nog om een roman gaat die als plagiaat van Honderd jaar eenzaamheid wordt beschouwd (namelijk Het huis met de geesten van Isabel Allende) bewijst naar mijn gevoel maar één ding: dat het vooralsnog niet aan kansen maar aan kracht heeft ontbroken om uit de schaduw van de boom te treden.

Voor dit nummer is een aantal mensen uitgenodigd over het werk van auteurs te schrijven waarmee zij affiniteit hebben en die niet in strikte zin tot de boom behoren. Daaruit moge blijken dat er niet alleen na, maar ook voor en tijdens de boom (voor wie graag wat vakjargon wil zien: de proto-boom, de boom-junior, de mini-boom, de petit-boom, de sub-boom) veel belangwekkends is geschreven.