De Gids. Jaargang 149

[p. 235]

Correspondentie

Vita Brevis van Maurice Gilliams

De uitvoerige kroniek van Ben van Melick over het werk van Maurice Gilliams (De Gids 1986, nr 1 pp. 39-46) wordt helaas ontsierd door een aantal onjuiste veronderstellingen en ongefundeerde beweringen. Enkele daarvan dienen te worden rechtgezet.

1. Van Melick stelt dat de derde editie van Vita Brevis (Meulenhoff, Amsterdam 1984) bezorgd zou zijn door Martien J.G. de Jong. Waar hij die bewering op baseert is raadselachtig, want aan de ‘bezorging’ van die uitgave heeft De Jong part noch deel gehad - al is het waar dat zijn monografie over Gilliams' werk gelijktijdig en in een gelijkvormige uitvoering is verschenen met Vita Brevis, en hij ook door de uitgever is geraadpleegd met betrekking tot de manuscripten van de daarin opgenomen Gregoria-fragmenten. De derde editie van Vita Brevis is uitgegeven volgens de wensen van Maurice Gilliams zelf, zoals ik die met hem besproken heb. Gilliams had eigenlijk een heruitgave voor ogen, in één band, en uitgebreid met Elseneur en Gregoria. Maar Gregoria kon naar zijn gevoel pas verschijnen als bepaalde omstandigheden dat zouden toestaan. Na Gilliams' onverwachte overlijden hebben zijn weduwe en enkele vrienden (waartoe ik mij reken) gemeend dat een fotografische heruitgave van Vita Brevis, aangevuld met de gepubliceerde fragmenten van Elseneur en Gregoria, het meest overeenstemde met de bedoelingen van de auteur.

De tweede editie van Vita Brevis (1975-1978) is door Gilliams zelf bezorgd; ook de grafische verzorging werd door hemzelf bepaald. Het is bekend dat Gilliams hechtte aan die verschijningsvorm van zijn werk, die dan ook ongewijzigd is gehandhaafd.

2. Van Melick beweert dat het door Gilliams ‘gesloten kunstwerk’ is verstoord door de toevoegingen, en dat de uitgave daardoor ‘geen Vita Brevis meer is’. De volgorde van de fotografisch herdrukte gedeelten van het boek (te weten pp. 11-990) is echter geheel identiek aan die van de tweede editie; niets is verstoord. Dat de door Gilliams zelf bedoelde toevoegingen nog fragmentarisch moesten blijven, is eveneens conform de wensen van de auteur. Van Melick zegt dat het opnemen van het dankwoord bij de aanvaarding van de Prijs der Nederlandse Letteren ‘een willekeurige ingreep’ zou zijn; blijkbaar is de chroniqueur onvoldoende bekend met de betekenis die Gilliams juist aan dit dankwoord hechtte. Het is dan ook absurd om het te willen vergelijken met ‘ontboezemingen van de auteur’, waarmee Van Melick o.a. doelt op door Gilliams zelf herschreven interviews. Interviews, die Gilliams corrigeerde en soms herschreef, beschouwde hij zeker niet als onderdelen van zijn eigen literaire werk. Het dankwoord daarentegen is wel een essentiële tekst van Gilliams' Vita Brevis.

3. Waarop baseert Van Melick de volgende bewering: ‘De Jong zal zeker zorgdragen voor “letzter Hand”-edities van Elseneur, Gregoria en Kroniek’? En waarom denkt hij dat het nodig is ‘te wachten tot de nalatenschap beheerd’

[p. 236]

wordt, alvorens er een heruitgave van Vita Brevis zou mogen verschijnen? Natuurlijk wordt de literaire nalatenschap allang zorgvuldig beheerd en bewaard. Wat is er trouwens tegen op een herdruk van een ‘verzameld werk’ dat door de auteur als een eenheid werd beschouwd?

4. De veronderstelling dat Gilliams niet ‘het juiste evenwicht tussen verhaal en beschouwing, tussen juiste gewaarwording en juiste uitdrukking’ heeft kunnen vinden toen hij bezig was met het schrijven van Elseneur en Gregoria (Van Melick heeft het over ‘sleutelen’) lijkt mij een miskenning van het creatieve proces zoals Gilliams dat opvatte. Voor Gilliams was publiceren immers geen onderdeel van het scheppen. De retorisch bedoelde vraag: ‘Was hij tot de overtuiging gekomen de hoge kwaliteit van dit werk (t.w. Elias) niet te kunnen evenaren?’ is dan ook een slag in de lucht.

5. De opmerking (in noot 2) over de in 1985 uitgegeven vijfde druk van de dichtbundel Het verleden van Columbus bewijst Van Melicks onbekendheid met de geschiedenis van het werk van Gilliams. Toch had de tekst op de binnenflap van het omslag van de herdruk hem voor deze flater kunnen behoeden. Van Melick schrijft: ‘Met deze editie wordt de indruk gewekt dat het om alle Gilliams-gedichten gaat, terwijl er 23 ontbreken waaronder bijvoorbeeld de complete afdeling “Bronnen der slapeloosheid”.’ Waar is die indruk dan wel gewekt? Is het Van Melick niet opgevallen dat de titel Het verleden van Columbus ontbreekt in de tweede en derde edities van Vita Brevis, en dat er sprake is van een andere ordening?

Gilliams, die een estheet was van de ordening, heeft in 1933 een deel van zijn poëzie samengebracht onder de titel Het verleden van Columbus, een bundel die hij enkele malen wijzigde en aanvulde. De definitieve vorm van de bundel geeft een heel andere ordening te zien dan van de poëzie-afdeling van Vita Brevis. Juist het verschil in ordening rechtvaardigt de afzonderlijke heruitgave van Het verleden van Columbus. Omstreeks 1980 stelde ik Maurice Gilliams voor om naast Vita Brevis ook deze dichtbundel te herdrukken; hij stemde daarin toe, maar het had geen haast.

Laurens van Krevelen

Naschrift van Ben van Melick

1. Van Krevelen heeft gelijk. Ik bleek in de veronderstelling dat De Jong ‘bezorger’ was, niet alleen op grond van de tegelijkertijd en in gelijkvormige uitvoering verschenen monografie, maar ook door de publikatie van een Gregoria-fragment naast De Jongs beschouwing De postume roman en de hogere principes van het auteursrecht in een en hetzelfde nummer van De Gids (146, 1); in de tijd dus dat de derde editie in voorbereiding was. Een editie toch mede met de hulp van De Jong tot stand gekomen. Ik richtte verwijtende opmerkingen op de verkeerde: excuses hiervoor.

2. Ik blijf bij mijn kritiek op deze derde editie. Vita Brevis. Tweede, herziene en vermeerderde uitgaaf van het verzameld werk is de laatste door de auteur zelf samengestelde uitgave. Wie de derde editie ook bezorgde, Gilliams blijkbaar niet. Nieuwe edities berusten op een interpretatie van Gilliams' verzameld werk en zijn daarom geen Vita Brevis, of ze nu van vrienden of van de uitgever zijn.

Ik refereerde aan interviews, ik had onder meer ook kunnen noemen Vita Brevis. Een portretalbum, gedichten en schetsen onder andere onder het pseudoniem Floris van Merckem of specimina van niet in de tweede editie opgenomen literaire journalistiek. Overigens geeft Van Krevelen niet aan waarom het dankwoord zo essentieel is: een beroep op kennis voortspruitend uit vriendschappelijke omgang met de auteur is geen argument.

4. Volgens De Jong (De Gids 146, 1) schreef Gilliams in een brief d.d. november 1977: ‘Ik krijg mijn werk niet af. Ik ben moe.’ In de week voor zijn overlijden bleek hij bezig aan de achtste versie van Gregoria. Het werk nam dus niet de vorm aan die hij wenste. In mijn kroniek

[p. 237]

heb ik een beredeneerde verklaring voor zijn ontevredenheid willen geven. Men mag toch nog van mening verschillen over de kwaliteit van werk van een auteur, ook als het een godenzoon als Gilliams betreft.

5. Ik sprak het vermoeden uit dat de argeloze koper denkt de poëzie van Gilliams in handen te hebben. Aanleiding daarvoor zijn de ondertitel Gedichten - ik weet ook wel dat de tweede en derde druk die ondertitel hadden - en de zin op de binnenflap ‘De gedichten van Maurice Gilliams (1900-1982) zijn tot dusver alleen in een aantal privé-drukken gepubliceerd, afgezien van hun plaats in Vita Brevis.’ Het is geen flater van de veronderstelling uit te gaan, dat de gemiddelde lezer niet op de hoogte is van de ingewikkelde drukgeschiedenis van Gilliams' werk en denkt met deze bundel de gedichten van de dichter te kopen. Hoe moet hij weten van het bestaan van latere bundels als Tien gedichten en Bronnen der slapeloosheid, die hij, bijna zeker, nooit in winkel of bibliotheek heeft gezien.