De Gids. Jaargang 147

Hella S. Haasse
Kakawin Manusasámpur^1. (een ‘Javaanse krijgszang’)

(De held van dit slechts in enkele korte vertaalde fragmenten bewaard gebleven epische verhaal is gedurende enige tijd opgetreden als plaatsvervanger en/of afgezant van een Vorst. Zijn pogingen om door wijs bestuur diens prestige te vergroten zijn mislukt tengevolge van intriges van andere gezagsdragers. In ongenade gevallen, is hij ten prooi aan verbittering en diepe neerslachtigheid)

(...) Hevige smart beving hem, te veel om te dragen
Het was hem alsof zijn hart werd gekerfd
- Ach, een ongeluk heeft mij getroffen
Verraden ben ik door de groten des Rijks
Jegens mij is een misdaad begaan!

De roem van de Koning wilde ik dienen
Met glorie kronen de kroon van mijn heer
Niet door strijd, gelijk Gajah-Mada^2. deed voor Ayam Wuruk,
maar in zijn naam wéldoend het nederig volk.
Een vorst zij als Dasa-Ratha, de vader van Rama^3.
‘vrij van hartstocht, hoogmoed en toorn’
Vredebrengend, beschermend en altijd rechtvaardig.

Opdat alzo 's Konings naam zou worden geprezen
Heb ik, zijn dienaar, mijn plichten vervuld.
Hovelingen, door domheid en eerzucht verblind
brachten met laster ten val mij, die nimmer hen schaadde.
Wat ik bezat is teloorgegaan, mij ontnomen!

1. Kakawin: Oud-Javaans episch verhaal in proza of strofen. Manusa: Oud-Javaanse vorm van het woord manusia: mens. Sámpur: sjaal, sjerp, belangrijk onderdeel van het mannengewaad in de klassieke Javaanse dans. ‘Krijgszangen’ zijn in de Oud-Javaanse literatuur meestal episoden waarin de strijd tussen de held(en) en demonische tegenstanders (dat wil zeggen tussen Goed en Kwaad) beschreven wordt.

2. Gajah-Mada, de eerste minister die onder andere door bekwame militaire operaties de macht van het rijk Majapahit uitbreidde tijdens de regering van Rajasanagara, genaamd Ayam Wuruk (1350-1389).

3. Rama, legendarische held, volgens de Indische mythologie de zevende incarnatie van Vishnu.

[p. 841]

 

Welk lot is mij voorbeschikt, wat brengt de toekomst?

 

Zo ik moet sterven, wat baat mij verzet?

 

De gemoedsrust der onverschilligen meet ik mij aan

 

Niets beroert mij meer, 't is mij al om het even

 

Als kluizenaar trek ik mij terug, van de wereld vervreemd. -

 

 

 

Aldus sprak de zwaarbeproefde droef tot zijn gade.

 

Door liefde bewogen wenste zij mét hem te wenen

 

Maar wist, dat haar tranen voorgoed zouden breken zijn moed.

 

Zij wendde zich af en veinsde verwijten:

 

- Terugtrekken wilt ge u, oudere broeder?^4.

 

Weggaan, terwijl ge nog aan uw taak moet beginnen?

 

De tijger verbergt zich niet als er gevaar dreigt

 

Het wilde zwijn zet zich schrap wanneer men het aanvalt! -

(Tot bezinning gekomen door de woorden van zijn vrouw, besluit de held de hulp in te roepen van een jeugdvriend, die hij in lang niet meer heeft ontmoet. Maar de eertijds vertrouwenwekkende kameraad blijkt onherkenbaar veranderd in een zelfgenoegzaam, inhalig persoon, die de oude tradities van zorg en eerbied voor het rijstgewas verloochent, en zich door uitbuiting verrijkt)

(...) Deze dan bezat als erfgoed een akker
Hij ploegde niet, plantte niet, het land lag verlaten
Een uitgestrekt stoppelveld, droog en verschroeid
Door stekelig rietgras alom overwoekerd.
Dor en lalis^5. was helaas ook zijn hart:
- Wie is die man, die wacht in de voorhof
gehuld in zijn sampur als heeft hij het koud?
Zijn houding is die van een mens die door zorg wordt gekweld
Radeloos lijkt hij, zo mager en mat als een zwerver.
Ik ben op mijn hoede, wellicht heeft hij zich vermomd
Zint hij op diefstal en schuilt er list in zijn woorden.

(De held maakt zich bekend en vertelt wat hem is overkomen. De ander reageert met verachting en spot)

4. Broeder, zuster of zusje: in vele Oud-Javaanse epische verhalen de gebruikelijke aanspreekvorm tussen echtgenoten.

5. lalis: oud-Javaans woord, waarvan de betekenis niet vaststaat, maar dat volgens Dr. Prijono (Sri Tanjung, Leiden, 1938) door zijn klank associaties oproept aan ‘onbarmhartig’, ‘niet tot helpen bereid’.

[p. 842]

 

- Scheer je weg, armzalige dwaas, ik wil je niet helpen

 

Je eigen schuld is 't, heeft een ramp je getroffen

 

Wat meng je je ook in regeringszaken?

 

Wou je wijzer zijn dan de groten des Rijks?

 

't Gemene volk, als stofkorrels talrijk

 

werd door de goden geschapen om dienstbaar te zijn.

 

De machtige echter, die doelbewust voortschrijdt

 

maalt niet om gruis dat knerpt onder zijn voet.

 

Een gelar^6. komt je toe, menslievende gek

 

Manusasámpur moet je voortaan maar heten

 

tenzij het Manusaselèndang^7. mag wezen

 

want je bent als een meisje zo mild en meewarig! -

(na vergeefse pogingen aandacht te krijgen voor zijn standpunt, antwoordt de held verontwaardigd:)

- Ook voor jou een gelar ter meerdere glorie!
Sang Ladang Keríng^8. noem ik je na deze stonde
Heer Droogstoppel van de bedorven akker
Vervloekt door de geesten van het gewas!
Een ràksasa^9. kijkt mij aan uit jouw ogen!

Hoonlachend, dreigend, sprak nu de ander:
- Goed geraden, man, tovermacht heb ik verworven
Ràksasa ben ik, je zult er van lusten! -
En zie, daar rijzen als duizend krijgers
rijststoppels omhoog uit de rits'lende akker
Schimmen, gewapend met messcherpe halmen.

De held staat versteld: zijn het schijngestalten?
Reeds suizen hun pijlen hem om de oren
Zelf spant hij zijn boog, doet de voorste rij vallen
Maar boze toverkunst roept steeds opnieuw
Gelederen stoppelsoldaten te voorschijn!
Het veld is een zee van priemen en pieken
Sang Ladang Keríng wordt pikzwart,^10. dikbuikig
Zijn ogen als kogels zo bol schieten vuur
Zijn bloedrode tong is een lekkende vlam
De ràksasa zwelt tot reuzengedaante.

6. gelar: een eretitel, verworven door dappere daden.

7. selèndang: sjaal, gewoonlijk die bij het vrouwengewaad hoort.

8. Sang: heer, prins. Ladang: akker. Keríng: droog (de twee laatste woorden zijn van Maleise oorsprong).

9. ràksasa: reus, demon, belichaming van het grove en kwade, in staat steeds andere gedaanten aan te nemen.

10. zwart is bijvoorbeeld voor wajangfiguren de kleur van het demonische.

[p. 843]

 

- Waar blijf je nu, dappere Manusasámpur?

 

Je boog maakt geen kans, neem liever je selèndang!

 

- Sang Ladang Keríng, die raad zal ik volgen!

 

Getooid met mijn sjaal ben ik fier als een danser

 

Die de Prang Bambang Lan Buta^11. vertolkt

 

Mijn waaiende sjerp maakt mij tot Gatut-Katjah^12.

 

De enige die 't monster Sakipu kon vellen

 

En, slippen òptippend, verbeeld ik Arjuna^13.

 

die over de duivelse reus zegeviert.

 

Nu ik mijn toorn kleed in nobele dansvorm

 

Mijn droefheid zo kunstig en sierlijk vermom

 

Wijken de schimmen, verschromplen de stoppels

 

zijgt zelfs het vlijmende rietgras ter aard'! -

 

 

 

Sang Ladang Keríng, tóch benauwd, buldert spottend:

 

- Je lijkt volgens mij meer op Raden Marmôjô^14.

 

Die als hansworst zijn vijanden tart.

 

Voor iedere tien van mijn knechts die bezwijken

 

Staan er terstond honderd nieuwe paraat! -

 

 

 

De held, door een vonk godd'lijk inzicht bevlogen

 

Weet dat zijn strijd wellicht eeuwig zal duren.

 

Standhouden moet hij, steeds dansend, steeds alus^15.

 

Alleen zó worden dor-domme stoppels ontkracht...

(hier breekt het handschrift plotseling af)

11. Prang Bambang Lan Buta: ‘de strijd tussen een jongen edelman en een reus. Deze dans stelt een gestyleerden strijd voor tussen het Fijne en het Grove van het menschelijk gemoed’ (Th.B. van Lelyveld, De Javaansche danskunst, 1931).

12. Gatut-Katjah, een dapper krijgsman, zoon van de held Bima (broer van de grote Arjuna). Gatut-Katjah kon geen onrecht verdragen, en streed (hoewel zelf van halfdemonische afkomst) onverdroten tegen reuzen en monsters.

13. Arjuna, de belangrijkste figuur uit het Bharata Yuddha epos, dat talloze ‘krijgszangen’, beschrijvingen van de strijd tussen Pandawa's en Kurawa's, bevat.

14. Raden Marmôjô, personage in het Javaanse geschrift ‘Achir-ing-djaman’, die zich met grollen en groteske dansbewegingen tot zijn tegenstanders richt.

15. Alus: edel, fijnzinnig, beheerst.