De Gids. Jaargang 147

[p. 825]

A. Komen
Over het jus primi occupantis

Men kan van mening verschillen over de betekenis of strekking van deze titel van het onderhavige opstel of de verhandeling uit het pak van (die) Sjaalman. Men kan de aanduiding op verschillende manieren vertalen, te meer daar deze in handboeken over rechtsgeleerdheid of rechtswetenschappen niet op deze wijze voorkomt. Voorts is het de vraag of Sjaalman bedoelde een redenering weer te geven met betrekking tot het ‘Recht van de eerste verkrijger’^1. in het algemeen, of dat hem vooral de bijzondere bevoegdheden (‘de rechten’ en ‘plichten’) voor ogen stonden die mensen plegen te claimen wanneer zij zich verdedigen met stellingen zoals ‘wie het eerst komt...’ of ‘opgestaan...’

Daar het artikel wordt genoemd in een werk dat handelt over het kolonialisme en in het bijzonder over het Nederlands bestuursbeleid in (het voormalig) Indië, kunnen we aannemen dat het hier gaat om de vraag of ‘grond’ toebehoort aan de ‘inheemsen’ of aan de ‘eerste verkrijger’, waarbij dan in dit geval gedacht moet worden aan het Nederlands gouvernement van destijds. (Een alternatief zou zijn dat Sjaalmans werk handelde over het recht van degeen die een wild beest vangt, een zwaan of een andere vogel neerschiet, een ‘schat’ vindt, en dergelijke.)

Wanneer men een standpunt met betrekking tot rechtmatig grondbezit baseert op ‘het recht van eerste verkrijging’, komt men in moeilijkheden zodra men zich afvraagt wie, waarom als eerste ‘gerechtigden’ kunnen of moeten worden aangemerkt.

In 1977 behoorden studenten te Paramaribo als verschil tussen het ‘voormalig Nederlands-Indië’ en Suriname (evenals het voormalig Demerary^2.) in elk geval óók te vermelden dat er, toen wij in Indië kwamen, aldaar reeds mensen woonden, hetgeen in het noordwestelijk deel van Zuid-Amerika niet het geval was; men leerde een onderscheid tussen zogenoemde ‘koloniën’ en ‘volksplantingen’^3.; ik heb nooit een Indiaan horen protesteren!

Volgens ‘de boeken’ was de oorspronkelijke zelfstandige macht of het gezag van Nederland in Suriname dan ook ‘nimmer’ zo problematisch, terwijl ‘onze positie’ in Nederlands-Indië regelmatig opnieuw rechtvaardiging behoefde. Dit onderscheid blijkt pijnlijk uit de Akte van souvereiniteit, respectievelijk de Akte van erkenning op grond waarvan Suriname in 1975 ‘zelfstandigheid’ verkreeg, vooral wanneer men deze ongemotiveerde verklaringen vergelijkt met het bloedvergieten dat aan het ontstaan van de republiek Indonesië voorafging:

‘Wij, de President van de Republiek Suriname, op heden de 25ste november 1975 in buitengewone plechtige vergadering van het Parlement van Suriname in de aula van de Universiteit van Suriname; Gelet op art. 62 van het Statuut voor het Koninkrijk der Nederlanden waardoor de statutaire band vanaf heden is beëindigd; Verklaren dat de Republiek Suriname (die tot op dat moment dus niet bestond, A.K.) vanaf heden de status van onafhankelijke en souvereine staat bezit;’ etcetera; respectievelijk: ‘Wij Juliana (zonder beroep, A.K.), op heden de 25ste november (zonder jaartal, A.K.); Gelet op het streven van de regering van Suriname om de onafhankelijkheid van Suriname te verwezenlijken; Gelet op art. 62 van het Statuut voor het Koninkrijk der Nederlanden, waardoor de statutaire band met Suriname vanaf heden is beeïndigd en gelet op de akte van souvereiniteit van Suriname, Verstaan, dat wij mitsdien op heden de 25ste november als een onafhankelijke en souvereine staat Suriname erkennen;’ etcetera. (Respectievelijk getekend te Paramaribo en te Den Haag.)^4. Geen woord dus over de ‘verkrijging’.

Toen de Ambonezen in 1950 in kort geding ten overstaan van de President van de Recht-

1. Vgl. J.A. Ankum en A.S. Hartkamp, Romeinsrechtelijk handwoordenboek, Zwolle 1973; occupare: in beslag nemen, in bezit nemen, in civiele of praetorische eigendom verkrijgen van aan niemand toebehorende zaken (res nullius) door deze in bezit te nemen; innemen, verkrijgen, iemand vóór zijn bij het instellen van een actie of het verkrijgen van een vonnis, (iemand) bezighouden.

2. Een stichting van de Westindische Compagnie op de noordkust van Zuid-Amerika; was van 1620-1796 in Nederlands bezit. Werd in 1815 met Essequibo en Berbice definitief afgestaan aan Engeland (Guyana).

3. Vgl. A.J.A. Quintus Bosz, ‘De weg tot invoering van de nieuwe wetgeving in 1869 en de overgang van het oude naar het nieuwe burgerlijk recht’, in: Een eeuw Surinaamse codificatie, gedenkboek 1869-1 mei 1969, Paramaribo 1969.

4. O.m. afgedrukt in: Encyclopedie van Suriname, Amsterdam-Brussel 1977, blz. 692.

[p. 826]

bank te 's-Gravenhage eisten dat Nederland zou helpen voorkomen dat zij door hun landgenoten, tegen wie zij aan de zijde van Nederland hadden gevochten, zouden worden bedreigd met ernstige represailles tegen hun leven en vrijheid, (welke procedure zij telkens tot en met de Hoge Raad - voor het grootste gedeelte - wonnen), werden door Nederland ogenblikkelijk de rijstmaaltijden ingetrokken, en verweerde de Nederlandse Staat zich onder meer door te wijzen ‘op de veranderlijkheid van de Oosterse mentaliteit, die het mogelijk maakt, dat men met de vijand, die men gisteren heeft bevochten, vandaag vriendschappelijk een wedstrijd speelt’.^5.

Het is naïef te denken dat de problematiek met betrekking tot ‘het’ recht van eerste verkrijging tegenwoordig niet meer zou bestaan. Een ieder die de internationale verhoudingen volgt, weet dat rechtvaardigingen voor eventuele bijzondere bevoegdheden in dit verband nog steeds, nu eens alleen met woorden, dan weer onder dreiging met geweld, worden opgeëist: denk bijvoorbeeld aan het verschil tussen het gedrag van het Verenigd Koninkrijk ten tijde van de Falkland crisis en ten tijde van de ‘verovering’, ‘bezetting’ of ‘hulpverlening’ van of ten behoeve van (de bewoners van) Grenada.

In een beschouwing van Rousseau (1762) over ‘de grenzen van de soevereine macht’ spreekt hij de volgende waarschuwende woorden: ‘Oplettende lezers, beschuldigt mij hier alstublieft niet te vlug van tegenspraak. Ik heb haar niet kunnen vermijden in de woorden, vanwege de armoede van de taal; maar hebt geduld.’^6. Dit laatste wordt nog steeds van ons allen verwacht, en dit niet alleen vanwege de ‘onduidelijkheden der woorden en zinnen’.

Alvorens hierna enige relevante momenten uit de geschiedenis te vermelden, voor zover deze van meer of minder directe invloed zijn geweest op het Nederlandse en (ten dele), algemener: Westerse denken met betrekking tot het ‘ius primi occupantis’ zoals hier omschreven, moet ik stellen dat een eenduidig standpunt niet bestaanbaar is. Hoewel in 1870 het beginsel van de onvervreemdbaarheid van de grond officiëel voor Indië is aanvaard, zodat er geen twijfel meer was dat de grond van Indië toebehoorde aan de ‘inheemsen’ en door hen slechts in huur of pacht kon worden afgestaan aan Europeanen, Arabieren of Chinezen, geloof ik niet dat ook de laatste handelsdelegatie uit Amsterdam naar Indonesië, steeds blijk heeft gegeven dit te beseffen. Bij het beschrijven van ‘oude, culturele en economische banden’ wil men nog wel eens te veel het accent leggen op de verbindingen in plaats van op de ons verleende bevoegdheden (sic).

Het genoemde uitgangspunt werd destijds geroemd als een van de manieren waardoor de lokale bevolking zou worden beschermd tegen uitzuiging en verarming.^7.

De Spanjaard Rodrigo Borgia, in zijn kwaliteit van Paus (Alexander vi) te Rome bewerkstelligde in 1494 het verdrag van Tordecillas, waarbij de (op dat moment bekende) ‘aarde’ werd verdeeld in twee ‘sferen’, gescheiden door een denkbeeldige lijn die liep van pool tot pool op een afstand van 370 mijl ten westen van Kaap Verde, de westelijkste punt van Afrika.^8. Alles ten oosten van deze lijn zou Portugees en alles ten westen ervan zou Spaans zijn (Brazilië werd daarom Portugees en Argentinië en Venezuela bijvoorbeeld Spaans). Dankzij dit verdrag zou er een einde komen aan de strijd tussen Spanjaarden en Portugezen in vooral Midden- en Zuid-Amerika. Dertig jaar later ontstaat er opnieuw spanning tussen beide staten, niet in de laatste plaats omdat inmiddels de Portugezen via een route om Zuid-Amerika heen, de Molukken bezetten en de Spanjaarden zich onder meer vestigden op de Filippijnen en later op Formosa.^9. Bij een tweede verdrag, dat van Lerida uit 1529, werden de ‘sferen’ opnieuw gescheiden, waarbij de zojuist genoemde situatie werd bevestigd.

Toen Parma in 1585 onder meer Antwerpen

5. Zie: Pres. Rb. 's-Gravenhage, 21 december 1950, Nederlandse Jurisprudentie 1951, 70 en voorts ook: Hof's-Gravenhage, 22 januari 1951 alsmede Hoge Raad, 2 maart 1951, beide in: Nederlandse Jurisprudentie 1951, 217; met name de blz. 145, resp. 148 en 435.

6. Jean-Jacques Rousseau, Het maatschappelijk kontrakt of beginselen van het politiek recht (1762), vertaling verzorgd door de Vakgroep wijsbegeerte van de Juridische Fakulteit Tilburg onder redaktie van G. van Roermond, Utrecht/Antwerpen 1977, blz. 36 (Boek ii, hoofdstuk 4, tweede annotatie).

7. Onder meer dankzij de inspanning van I.D. Fransen van de Putte werd aangenomen wat in theorie reeds het geval was!

8. In 1455 was men reeds langs de westkust van Afrika afgezakt tot Kaap Verde. In 1484 bereikte men de Congo en in 1487 vond Bartolomeo Diaz de weg om de Kaap, waardoor de directe route naar Indië open lag. Daarom werd dan ook deze kaap De Goede Hoop genaamd (Vgl. F.W. Stapel, H. Martin en H. Hoogenberk in: Indië schrijft zijn eigen geschiedenis, Amsterdam 1943(!), blz. 7; n.b. dit werk is door mij uitsluitend geraadpleegd teneinde ‘feiten’ te controleren; de teneur van het boek is niet gevolgd).

9. Respectievelijk 1521, 1522; de Filippijnen en Formosa volgden in 1564.

[p. 827]

veroverde en het besluit afkondigde dat alle Nederlandse schepen in Spaanse en Portugese havens in beslag werden genomen teneinde de Nederlandse handel te vernietigen en de ‘Nederlanden’ afhankelijk te maken van Spanje (waartoe inmiddels ook Portugal behoorde) ontstonden ook hier plannen (aanvankelijk via de Noord) rechtstreeks naar Indië te varen. Nadat men (heimelijk) de nodige kennis en informatie had opgedaan bij de Portugezen, (niet in de laatste plaats omdat de tochten via het noorden bleken te mislukken), vertrokken in 1596/97 enige vertegenwoordigers van de zogenoemde Compagnie van Verre volgens de methode der Portugezen naar Indië.

Ondanks enkele mislukte expedities (waardoor het zogenoemde Hollandsch Kerkhof bij Madagascar zijn naam verkreeg) lukte het de Nederlanders (of liever: de Compagnie van Verre, en eveneens de Nieuwe Compagnie en de Brabantsche Compagnie, alsmede latere ondernemingen uit Zeeland en Rotterdam) Bantam en Sumatra te bereiken. Men wist de lokale bevolking voor zich, of althans voor de handelsbelangen te winnen, door middel van het schenken van een jachtgeweer, spiegeltjes, rozenkransen, kralensnoeren en andere snuisterijen die ook hedendaagse toeristen naar die streken nog wel plegen mee te nemen...

Maurits van Nassau greep zijn kans en schreef een ‘patentbrief’^10. op grond waarvan ‘zoo Gode dat wil en toestaat’ een vloot werd ‘geautoriseerd’ naar Oost-Indië te gaan en, ‘na daartoe vergunning van de magistraten verkregen te hebben, met de inwoners daarvan handel te drijven en in te koopen peper, kruidnagelen, muskaatnoten, foelie en verdere specerijen en welke andere zaken ook (...) aan boord der schepen te brengen, naar deze (“onze”, A.K.) provinciën te voeren en zijn waren gezamenlijk in genoemde landen en havens te verkoopen.’ Voorts, begeerde de Prins, bad hij en verzocht hij ‘doorluchtige keizers, koningen, hertogen, vorsten en gouverneurs en hun onderdanen, en een ieder van hen uit onze naam aan te bieden en te beloven onze goede wil, liefde en begeerte om hen te dienen vanuit deze onze provinciën, gelijk wij hetzelve bij dezen beloven en verzekeren’. Onze zeevaarders mochten niemand lastig vallen, ‘tenzij daartoe gedwongen door de schade, welke men (...) zou willen toebrengen’, in welk geval het de koopman was toegelaten en zelfs werd gelast zich met alle kracht en moed te verdedigen en daarbij alle middelen aan te wenden, ‘...Immers geweld met geweld te keeren, is krachtens het recht van alle volkeren geoorloofd en oordeelen wij billijk en rechtvaardig.’^11.

De tocht bleek succesvol; de schepen kwamen vrijwel alle behouden terug en de winst was groot. Echter, Olivier van Noort, varende voor de Rotterdamse Compagnie was het slechter vergaan. Van de vloot waarmee hij als eerste Nederlander door de Straat van Maghelhaens (en dus rondom de aardbol) was gezeild, kwam slechts een enkel schip terug en de lading was gering. Hij was vooral lastig gevallen door de Spanjaarden en Portugezen, zodat Maurits een herziene tekst voor een ‘commissiebrief’ opstelde. Na de gebruikelijke aanhef, vermeldt dit stuk: ‘En dat de Spanjaarden en Portugeezen dit ons voornemen met geweld en list zoeken te beletten, tegen het natuurlijk recht en de rechten aller volkeren, zoodat ons voorschreven voornemen vruchteloos zou blijven indien daartegen niet met gelijke middelen werd voorzien...’. Tegen hen mocht Van Noort dus gewelddadig optreden (middels lichaamsstraffen en de dood! A.K.). ‘Echter dient hij (Van Noort, A.K.) goed te weten dat hij, noch iemand van zijn volk, zich zal mogen verstouten om op eenigerlei manier de onderdanen van de keizerlijke majesteit, noch van eenige andere koningen, vorsten of potentaten van Duitschland, Frankrijk, Engeland, Denemarken, Zweden, Polen, Schotland of andere dergelijke landen, die de ware christelijke religie aanhangen, te benadeelen.’^12.

Inmiddels blijkt al gauw dat de onderlinge mededinging leidde tot samenwerking tussen ver-

10. Maurits, prins van Oranje, graaf van Catzenellebogen, Vianden en Dietz, markies van Veere en Vlissingen, gouverneur van het hertogdom Gelderland en der graafschappen Holland, Zeeland, Zutphen en van de heerlijkheid West-Friesland, Utrecht en Overijsel, admiraal en kapitein-generaal over de geheele zee van Vlaanderen; patentbrief gericht aan ‘alle keizers, hertogen, vorsten en regeerders van provincies en republieken, aan wie deze vertoond zal worden...’, overhandigd aan Jacob van Neck in 1589, opgesteld in het Portugees.

11. Vgl. vooral ook: ‘Over het jus talionis’ in het pak van Sjaalman.

12. Brief d.d. 's-Gravenhage, den twaalfden Mei van 't jaar 1598.

[p. 828]

schillende compagnieën, maar dat de door de concurrentie onstane schade hiermede niet werd opgeheven. Vandaar dat de bewindhebbers van de oude Amsterdamse Compagnie zich tot de staten van Holland wendden: ‘... De remonstranten hebben in 1592 met zekeren persoon (...) afgesproken en geconditioneerd, dat hij zich naar Lissabon in Portugal zou begeven en aldaar in 't geheim informaties zou inwinnen aangaande den oostindische en molukschen handel. (...) Toen nu deze persoon (...) zijn informaties had verzameld (...) is besloten de vaart en handel in de name des Heeren te beginnen. Wat voor aanhoudende moeilijkheden de remonstranten in het aanvangen en doorzetten(...) hebben ondervonden (...) kunnen U Edelmogenden uit de zaak zelf afleiden...’. Kortom: er dient te komen één leiding, één compagnie, en dat moet ‘vastgesteld’ bij octrooi voor 25 jaar, om ‘alleen van Holland en Westfriesland uit te mogen varen en handelen beoosten de Kaap de Goede Hoop en de uitrusting daarvan binnen Amsterdam te doen, met verbod voor alle anderen, op zoodanige straffen...’^13. Het lukt Amsterdam echter niet het alleenrecht te verkrijgen. Opgericht wordt in 1602 door de Staten-Generaal der Vereenigde Nederlanden de Vereenigde Oostindische Compagnie waarvan alle compagnieën aandeelhouder konden worden. Het ‘eerste recht’ van Amsterdam en West-Friesland werd niet gehonoreerd.

Bij de besprekingen over de mogelijke vrede tussen de Nederlanden en Spanje, die in 1609 zouden leiden tot het Twaalfjarige Bestand beroept de Spaanse koning zich op het Verdrag van Tordecillas, alsmede op het feit dat de Spanjaarden en Portugezen voor het eerst de wegen naar Oost- en West-Indië hadden ontdekt, en ook de eersten waren geweest die zich er vestigden. Vandaar dat zowel de nieuwe zeeën als de nieuwe landen slechts aan hen zouden behoren toe te komen.^14.

Dan is het echter Hugo de Groot^15. die aantoont dat deze stelling niet opgaat: het volkenrecht dat hij het voornaamste recht noemt en dat duidelijk en onveranderlijk zou zijn, kent volgens hem ‘dezen gansch zekeren regel’, ‘namelijk dat het ieder volk is geoorloofd welk ander volk ook te bezoeken en daarmee handel te drijven’.

God zou dit zelf uitspreken ‘in de natuur, daar hij alles, wat voor het menselijk leven van noode is, niet op elke plek der aarde heeft willen doen gedijen maar het eene volk in dit, het andere in dat bedrijf doet uitmunten (...) Waartoe zou dat anders dienen, dan omdat hij wenschte dat het onderling vriendschappelijk verkeer der menschen zou worden bevorderd door een tekort aan het een en een overvloed van het ander, en dat ze niet eenzelvig zouden worden, wanneer ieder dacht dat hij op zichzelf kon bestaan en geen anderen noodig had. Nu heeft God's gerechtigheid het zoo ingesteld, dat het eene volk zou voorzien in hetgeen het andere ontbreekt, en dat op die wijze, zooals Plinius het uitdrukt, dat, wat ergens voorkomt, zou schijnen overal voor te komen.’

Wie dit zou willen veranderen, ‘die zou de gelegenheid wegnemen om elkander onderling wel te doen en daarmede de natuur-zelf schenden. Want de groote oceaan, die door God om de aarde is uitgestort en naar alle kanten kan worden bezeild, het afwisselend waaien der winden, die niet altijd uit één hoek komen (en zonder dat er een hoek is waar ze niet eens uit waaien), geven die niet duidelijk genoeg te verstaan, dat het door de natuur aan alle volkeren is toegestaan met alle anderen handel te drijven?’

Dat nu de Portugeezen geen meesters zijn van die gedeelten, waar de Nederlanders komen, namelijk van Java, Sumatra, en 't grootste deel van de Molukken, blijkt met zekerheid daaruit, ‘dat niemand heer en meester is van de zaak, die noch hijzelf, noch iemand uit zijn naam, ooit in bezit heeft gehad. De genoemde eilanden hebben altijd gehad, en hebben op het ogenblik nog, hun eigen koningen, regeering, wetten en rechten...’

Wanneer men de verdeling van Paus Alexander vi als grond aanvoert, behoort men voor-

13. Remonstrantie van de bewindhebbers der Oude Amsterdamse Compagnie tot de staten van Holland, gedateerd September 1601, waarin men zich op ‘het oudste recht’ beriep.

14. Besprekingen uit 1607.

15. H. de Groot als ‘historiograef van de Vereenigde Oostindische Compagnie’ in: Mare Liberum sive de jure quod Batavis competit ad Indicana commercia dissertatio (anoniem verschenen in 1609); vertaling ontleend aan F.W. Stapel c.s., in a.w. genoemd hiervoor in noot 8, blz. 32-34. Dit werk van De Groot was een deel uit zijn werk Deiure praedae (Over buitrecht, uitg. 1868!).

[p. 829]

al daarop te letten, ‘of de paus daarmee ook de bedoeling had de onderlinge twisten van Portugeezen en Spanjaarden bij te leggen, wat inderdaad het geval kan zijn geweest, daar hij tot scheidsrechter was gekozen door beide vorsten, die tevoren hadden getracht tot overeenstemming te komen. En als dit zoo is, dan zal zijn uitspraak alleen betrekking hebben op hen beiden en geen andere volken aangaan...’^16.

Aldus werd met een beroep op God, de redelijkheid en billijkheid en vooral het recht de basis gelegd voor een zich al snel uitbreidende machtspositie van de v.o.c. in Indië, en daarmede van de Verenigde Nederlanden. Een enkele verfijning van de uitgangspunten droeg hier eveneens toe bij. In 1642 overwoog Van Diemen^17. onder meer: ‘Aangezien het de voornaamste plicht is van hen, die landen en steden besturen die te voorzien van goede wetten, opdat de rust, vrede en eendracht onder de ingezetenen bewaard blijve en de één niet door de ander worde verongelijkt, maar het niet voldoende is om goede wetten te maken en te publiceren, doch er ook voor moet worden gezorgd dat ze toegepast en onderhouden worden, (...); zoo is 't dat wij, uitgezien hebbende naar geschikte middelen om dit, zooveel doenlijk, (...) kort en duidelijk te omschrijven.’ Bedoeld werd dat er uittreksels werden gemaakt van oude plakkaten en ordonnantiën, en deze werden aangevuld met oud-vaderlands of Romeins recht.

Ook werd er gewezen op het feit ‘hoe talloos vele blinde heidenen tot het heilzaam licht van de christelijken godsdienst gekomen zijn...’ en hoezeer dit door alle verstandigen op hoge prijs werd gesteld.

Het burgerlijk recht zoals door De Groot^18. opgesteld, kende de bepaling dat zogenoemde ‘onge-eigende bysondere goederen (dat wil zeggen zaken die van niemand zijn)^19. toe komen aan de aenvanger (het ius primi occupantis!). Hiertoe - vervolgt De Groot - 'komen voor eerst onbekende landen die in zee werden ontdect.^20. Voor zules werden mede ghereeckent de tilbare [“roerende”] goederen der vianden, alzoo de vianden, zoo veel ons aengaet, alle recht weerloos werden. Overzules komen de zelve goederen toe wie de zelve bekomt, zijnde in krijgs-dienst ofte oock daer buiten (...):^21. Maer der vianden ontilbare goederen vervallen aen de gemeene zake.’^22.

Ook de theorie van het ‘maatschappelijk verdrag’^23. stond niet in de weg voor een uitbreiding van onze hegemonie. ‘Hoewel het recht van de eerste bezitter reëler is dan dat van de sterkste, wordt het pas een werkelijk recht na de invoering van het recht van eigendom. Elk mens heeft natuurlijkerwijze recht op alles wat voor hem noodzakelijk is; maar de rechtsgeldige handeling die hem eigenaar maakt van een of ander goed, sluit hem van al het overige uit. Wanneer zijn deel vastligt, moet hij zich daartoe beperken en heeft hij geen enkel recht meer ten aanzien van de gemeenschap. Daarom juist is het recht van de eerste bezitter, zo wankel in natuurtoestand, eerbiedwaardig voor elke burger. Hij eerbiedigt in dit recht niet zozeer wat van een ander is, als wel wat niet van hemzelf is. Om het recht van de eerste bezitter op een of ander gebied te bekrachtigen, zijn in het algemeen de volgende voorwaarden noodzakelijk. Ten eerste, dat dit gebied nog door niemand bewoond wordt; ten tweede dat men er slechts zoveel van in bezit neemt als men nodig heeft om te bestaan; op de derde plaats dat men er bezit van neemt, niet door een loze ceremonie, maar door het te bewerken en te bebouwen - het enig teken van eigendom dat bij het ontbreken van rechtstitels door een ander moet worden geëerbiedigd.^24. Immers, wanneer men het recht van de eerste bezitter koppelt aan behoeften en arbeid, geeft men er dan niet de uiterste grenzen aan?’^25.

Mensen-rechten, vrijheid, gelijkheid en broederschap, het zijn alle ‘waarden’ die zo deze al van belang zijn ten behoeve van het volk, dan toch in elk geval slechts gelden binnen Europa. In onze gebieden overzee hebben wij ze niet geïmporteerd. Echter, volgens Multatuli,^26.

16. ‘...Daarenboven, zoo iemand het goddelijk en het menschelijk recht onderzoekt, die zal al gauw bespeuren dat zulk een schenking, namelijk bestaande uit het goed van een ander (en dus eventueel “geschonken” door de paus, A.K.), van geen waarde is...’ (Vgl. voor de ‘vertaling’ noot 15.)

17. ‘Instructie’ opgesteld door Antony van Diemen, en omstreeks 1642 meegegeven aan Abel Tasman, bestemd voor de Heeren Zeventien c.s. (Vgl. voor de ‘vertaling’ noot 15.)

18. In zijn Inleidinge tot de Hollandsche rechts-geleerdheid, ca. 1619.

19. Vgl. hiervoor noot 1.

20. Boek ii, vierde deel, par. 33.

21. Idem noot 20, par. 34.

22. Idem noot 20, par. 35.

23. Vgl. noot 6 hiervoor genoemd.

24. Vgl. het werk genoemd in noot 6, blz. 29 (Boek i, hoofdstuk 9 over ‘de zakelijke eigendom’).

25. Idem noot 24, blz. 29/30.

26. Multatuli, ‘Een en ander,’ naar aanleiding van J. Bosscha's Pruisen en Nederland, Amsterdam 1867, geciteerd in: Cd. Busken Huet, Litterarische Fantasien en Kritieken, tweede deel, blz. 209-210, uitgave H.D. Tjeenk Willink Haarlem, zonder jaartal, 25 delen; zie ook: A.L. Constandse, Geschiedenis van het Humanisme in Nederland, Den Haag 1980, vierde druk blz. 106 e.v. en vooral blzz. 108-109.

[p. 830]

kon men ook hier van het volk weinig geestdrift verlangen: ‘... daartoe zou behooren geestkracht, die er niet is; overtuiging, die niet bestaat; vertrouwen, dat geschokt en vernietigd is; mannelijkheid, liefde, trouw, altemaal gevoelens die gekrenkt werden en beleedigd en vertrapt zedert jaren, door hen juist welke thans, nu er nood is, zich op die aandoeningen beroepen. Wat deed de Regering, wat deden de twee- driehonderd mannen, die sedert 1848 zich opwierpen tot voorgangers van dat volk; welke aanspraken verwierven zij zich op offergeest, op heldenmoedige verdediging van het bestaande? Welvaart, levensgeluk, genot, alles vloeide, met verkrachting der natuurwet naar boven. De geest van associatie, toegepast op Kapitaal, maar niet toegepast op den Arbeid (en misschien kan dat nog niet), doet ten onzent weinigen leven van veler inspanning. Het welwillend, gemoedelijk patronaat-stelsel is in ons land averegts aangenomen: de cliënten voeden den patroon. Ik had er niet tegen, als daar tegenover stond: regt van den cliënt op bescherming, op ondersteuning. Maar dat regt is niet beschreven, en dorre harten erkennen geen onbeschreven regt.^27. Elders heb ik gezegd en bewezen, dat een nederlandsch werkman beneden den neger staat, dat zijn toestand de zwaarste slavernij is, die men zich denken kan. En dien slaven roept men nu toe: Op, op het Vaderland is in gevaar (dat wil zeggen onze welstand, onze rust is in gevaar); op, het Vaderland roept; slaven waart ge, slecht gevoed waart ge, dom en stomp waart ge, onze geldmachines waart ge, dat alles is waar, doch het Vaderland is in gevaar, op... op... allemaal op!’^28.

Tot slot het volgende. Men heeft wel beweerd dat in navolging van onder meer de leer van Rousseau, eigendom niet zou worden verkregen door de enkele toeëigening, maar door het bewerken. Echter, dan zou er gemeenschappelijke eigendom toekomen aan al diegenen die gezamenlijk een produkt bewerken. Paus Pius xi heeft zich ingespannen om in de encycliek ‘Quadragesimo anno’ uit 1931 waarin de sociale leer, door Paus Leo xiii 40 jaar tevoren neergelegd in diens stuk ‘Rerum Novarum’ nader werd uitgewerkt en aangepast aan de tijd, uitdrukkelijk vast te leggen dat de bedoelde conclusie niet opging.^29.

De Latijnse titel van het onderhavige stuk uit het pak van Sjaalman, werd dan ook waarschijnlijk niet ingegeven vanuit diens geloofsovertuiging.

27. Waarmee M. niet bedoelde te ontkennen dat ‘ongeschreven’ recht geen ‘Recht’ kon zijn. (Immers wie konden er destijds lezen? En in welke taal?)

28. Het betrof hier de mogelijke betrokkenheid van Nederland bij de dreigende oorlog tussen Frankrijk en Pruisen (en de afkeer van M. jegens Pruisen).

29. Vgl. bijvoorbeeld G. Radbruch, Rechtsphilosophie, uitgave door E. Wolf en H-P. Schneider, Stuttgart 1973, Besonderes Teil, par. 18, blz. 230 e.v. en vooral blz. 231, over ‘Das Eigentum’.